द्वादश तीर्थ

 

द्वादश तीर्थ

 तिर्थ

      तीर्थ भन्नाले श्रद्धालु भक्तजनहरु आ-आफ्ना आस्थार विस्वासले पूजा आराधना र दर्शन गर्न जाने कुनै नदि, दोभान, त्रिवेणी, कुण्ड, तलाउ, मन्दिर वा कुनै पवित्र आत्माहरुको जन्मस्थ तथा वास स्थललाई तीर्थका रुपमा लिने गरेको पाइन्छन् । नदीहरुको समागम हुने स्थलहरुमा  सकारात्मक उर्जाहरु समेत हुने भएकाले  दुई अथवा दुईभन्दा बदी नदीको समागम हुने सकारात्मक उर्जाशील क्षेत्रलाई तीर्थ भनिन्छ ।

नदी

      कुनै पर्वत,ताल तथा कुण्ड आदि  उद्गम स्थल वा मुहान भई निश्चितरुपमा बग्द‌ै अन्य कुनै ठूला नदींसंग मिसिएर अथवा एक्लै बग्दै समुन्द्रमा मिसिन जाने जलप्रवाह नै नदी अथवा खोला हुन् ।

     नेपालमण्डलको सभ्यताको स्रोत नै नदिलाई मानिएको छ । नदिहरुमा पनि मूलतः बागमती नदिलाई लिने गरेको छ । भागीरथी(गङ्गा) भन्दा सयौं गुणा पवित्र  मानिने बागमती नदिको उत्पादनको उत्पत्ति शिवपुरी डाँडाको मृगेन्द्र शिखर मानिन्छन् । पौराणिक पुराणका ज्ञाताहरुको भनाइ अनुसार नृसिंहले हिरण्यकश्यपलाई बध गरे पछि यसै पर्वतका आएर  मृगकोको इन्द्रसमान ( सिंह) रुपको शिर धारण गरी विचरण गरेकाले यस पर्वतको नाम मृगेन्द्र शिखर रहन गएको हो । पुराणका ज्ञाताहरुका अनुसार यस स्थलमा भक्त प्रह्लादले एकहजार वर्ष सम्म शिवजीको तपस्या गर्दा प्रसन्न शिव अट्टहास हाँस्नु भयो र अट्टहासले गर्दा शिवको मुखबाट थुकका छिटा निस्कँदा बागमती नदिका रुपमा प्रकट भएको भन्ने रहेको छ । 

       शिवको मुखबाट उत्पत्ति भएकाले वाग्मतीलाई शिवगङ्गा र ब्रह्म सरस्वती पनि भनिन्छ । शिवपुरीको उत्तर मुखबाट वाग्मती र दक्षिण मुखबाट विष्णुमती(केशमती) प्रकट भइन् । यही शिखरको पूर्व दक्षिणतिरबाट रुद्रमती (धोबीखोला) को उत्पत्ति भएको  । मणिचुड पर्वत (वज्रयोगिनीको डाँडो) बाट मणिमति (मनोहरा) उत्पन्न भएको छ । साथै, उपत्यकाको विभिन्न स्थानबाट इक्षुमती (टुकुचा), हनुमती (हनुमन्ते), भद्रमती (भचाखुशी) र प्रभावती (नख्खुखोला) वाग्मतीमा मिसिन्छन् । वाग्मतीमा मिसिने यी सात नदीको समूहलाई सप्तमती पनि भन्ने गरिएको ‘वाग्मती काठमाडौँ सभ्यताको मुहान’ पुस्तकका लेखक एवं पूर्व सचिव विष्णुगोपाल रिसालको भनाई रहेको देखिन्छ ।

     नेपालमण्डलको समाजले काठमाडौं उपत्यकाहुँदै बग्ने बागमती र बिष्णुमती नदीहरुलाई नै सबैभन्दा बढी महत्व दिएको पाइन्छ । यी नदीहरुको किनारा एवम संगम स्थलहरुमा विभिन्न काल खण्डमा निर्मित मठ मन्दिर पाटि पौवा तथा घाटहरुमा मानव जीवन सँग सम्बन्धित जन्म देखि मृत्यु सम्मका कृयाकलापहरु वर्षै भरि भइरहने हुँदा धार्मिक एवम साँस्कृतिक क्षेत्रमा चासो राख्ने ब्यक्तिहरुका लागि महत्वपूर्ण गन्तव्य हुन सक्छ ।

नदिको संगम स्थल

      नेपालमा रहेका विभिन्न नदिहरुको एक गन्तव्यमा आएर हुने संगम स्थलहरुलाई दोभान वा त्रिवेणी नामकरण गरीएको छ ।

दोभान

    दुईतिरबाट बग्दै आएको  नदिहरु मिसिएको अथवा दुई नदीको संगम स्थललाई दोभान भनिन्छ ।

 त्रिवेणी 

        तिनतिरबाट बग्दै आएको नदीहरु एक आपसमा मिसिएको स्थानलाई त्रिवेणी भनिन्छ । सनातनी धर्म शास्त्र वा  सनातनी धार्मिक आस्था र विस्वासमा भौतिक रुपमा तिन नदीहरु संगम भएको प्रत्येक्ष नदेखिए तापनि धार्मिक लोकमान्यतामा  अदृश्य पाताल गंगा बगेर आई मिसिएको धार्मिक विस्वासका आधारमा पनि कुनै  प्रत्येक्ष दुई नदीहरुको दोभान देखिए तापनि कुनै कुनै दोभानलाई त्रिवेणी मान्यता दिएको समेत पाइन्छन्  । जस्तै - भक्तपुर हनुमान घाटको(खोह्रेको) त्रिवेणी, भक्तपुर बागेश्वर महादेवको विरा भद्राघाटको त्रिवेण र काठमाण्डौ शंखमूल शंकर( रुद्रधारा) तीर्थको त्रिवेणी । यि त्रिवेणीहरुमा भौतिकरुपमा दुई नदीहरु मात्र संगम भएको देखिन्छन् । तर धार्मिक आस्था  विस्वामा भने क्रमशः भक्तपुरको दुई त्रिवेणीमा तमसा र  काठमाण्डौको शंखर तिर्थको त्रिवेणीमा पाताल गंगा अदृश्यरुपमा बगेर आई संगभ भएको विस्वास गरिन्छन्।

नदीहरुको संगम स्थल धार्मिक, सांस्कृतिक दृष्टिकोणले मात्र हैन आयुर्विज्ञानको दृष्टिकोणले पनि अति महत्वपूर्ण

       एक नदी विभिन्न स्थानबाट बग्दै आउँदा उसले बग्ने बाटोमा रहेका त्यहाँका रसायनहरु पनि सँगै बगाएर ल्याउँछ । जब दुई नदीको संगम हुन्छ त्यहाँ दुई नदीका पानीमा मिसिएका रसायनहरुको रसायनिक प्रतिक्रिया हुन्छ यसरी हुने रसायनिक प्रतिक्रियापछि उत्पन्न हुने नयाँ रसायनले मानव शरीरमा रहेका विभिन्न विकार हटाउने कार्य गर्ने कुरा प्राचिन आचार्यहरुले अध्ययन गरेर सोधगरेपछि प्रयोगमा ल्याएका तथ्यहरु छन् । यस्ता तीर्थस्थलमा स्नान गर्दा शरीरका विभिन्न विकारहरु नाश हुने तथा मानिसको शरीरमा कमी रहेका तत्वहरु पूर्ति हुने गर्दछ । यसले मानिस शारीरिक तथा मानसिक रुपले स्वस्थ्य हुन्छ । नदीको समागमस्थलमा सकारात्मक उर्जाशील हुन्छन्   त्यसैले पनि यस्तो क्षेत्रलाई तीर्थ भनिन्छ ।

बज्रयान बुद्ध धर्ममा द्वादश तीर्थको महत्व

     नेपालमण्डलभित्र रहेका र त्यसको बाहिर रहेका हरेक तीर्थहरुको आ–आफ्नै विशेषता अनि महत्त्व  रहेका हुन्छन्  नै तर पनि यहाँका बौद्ध मार्गि नेवाः समुदायमा द्वादश तीर्थको आफ्नै पृथक विशेषता रहेको पाईन्छ  । द्वादश तीर्थ र बज्रयान बुद्ध धर्मका ज्ञाताहरुको  भनाई अनुसार स्वयम्भू पूराणमा प्राचिन नेपालमण्डलको केन्द्रको रुपमा रहेको कान्तिपुर महानगर र यसको वरिपरि पवित्र १२ तीर्थ रहेको उल्लेख गरिएको छ । ‘यसलाई द्वादस तीर्थ ’नाम दिइएको छ । द्वादस तीर्थको महिमा र यसको धार्मिक ऐतिहासिक महत्व बारे विकास रत्न बज्राचार्य द्वारा सम्पादित द्वादस तीर्थ महात्म्य ग्रन्थमा पनि उल्लेख गरिएको छ । ‘द्वादस तीर्थ मदात्म्य’ ग्रन्थका सम्पादक बौद्ध विद्धान विकाश रत्न बज्राचार्यका अनुसार नेपाल मण्डलको द्वादस तीर्थ धार्मिक, सांस्कृतिक दृष्टिकोणले मात्र हैन आयुर्विज्ञानको दृष्टिकोणले पनि अति महत्वपूर्ण रहेको उल्लेख गरेको छ भन्ने रहेको छ  ।

      बुद्ध धर्म अनुसार जगतसत्व प्राणीको प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष रुपमा प्रतिपालन गरि आएको देवताको रुपमा  मान्दै आएकका  १२ लोकेश्वरहरुको गुणानुस्मरण सहित कथा वाचन श्रवण सहित द्वादश तिर्थ व्रत (धलं दनेगु)  पूजा गर्ने चलन समेत  रहेको छ । 

द्वादश तीर्थ रहेको स्थान

       नेपालमण्डल  कान्तिपुर क्षेत्रको पूर्वतिर गोकर्णदेखि राजतीर्र्थ–सानेपासम्म ४ वटा तीर्थ बागमती किनारमा रहेका छन् । पश्चिमपट्टि विष्णुमति किनारमा टोखा दोभान मनोरथ तीर्थदेखि ज्ञानतीर्थ करखुशी दोभान सम्म ४ बटा तीर्थ रहेका छन् भने दक्षिणतिर टेकुदेखि ङेखुसम्म सम्म ४ वटा तीर्थहरु रहेका छन् । क्रमबद्ध रुपमा भन्नुपर्दा पवित्र द्वादस तीर्थ अर्थात् १२ तीर्थहरु यस प्रकार रहेका छन् ।

१. पूण्य तीर्थ–गोकर्ण- चन्द्रमती(चन्द्रभागा), सूर्यमती सूर्यभागा)र बागमतीको संगम त्रिवेणी

२. शान्त तीर्थ– गुहेश्वरी( गौरीघाट पुल पारी गुह्श्वरी तर्फ )- बागमती

३. शंकर(रुद्रधारा) तीर्थ– शंखमोल- मणिमती (मनोहरा), बागमती र पाताल गंगाको संगम त्रिवेणी 

४. राजतीर्थ– सानेपा - राजकु्ण्डको जल प्रवाह  र बागमतीको संगम  

५. मनोरथ तीर्थ–  गोङ्गबुँ - विष्णुमती (केशमती) र केशुमती( साङ्गलाखोला)को संगम टोखा दोभान

६. निर्मल तीर्थ– शोभा(स्वाहा)भगवती - भद्रमती (भचाखुसी)को संगम दोभान

७.निधान (लखु) तीर्थ - डल्लू चागल- सूर्णमती र विष्णुमती(केशमती)को संगम दोभान

८. ज्ञान तीर्थ– टेकु कालीमाटी - मनमती(कह्रखुसि) र विष्णुमतीको संगम दोभान

९. चिन्तामणि तीर्थ – टेकु - विष्णुमती र बागमतीको सगम दोभान

१०. प्रमोद तीर्थ – दानगा - बागमती र इन्द्रमती( बल्खु)को संगम दोभान

११. सुलक्षण तीर्थ–भाजंगाःचोभार - बागमती र .... तथा

१२. जय तीर्थ–ङेखु – बागमती र प्रभामती( नख्खु)को संगम दोभान । चैत शुक्लअष्गमीका दिन नेखुइ ख्वाः सिलेगु( आदिनाथ स्नान मेला)

द्वादश तीर्थ संकटमा 

       नेपालमण्डलको सभ्यताको स्रोत नै मानिएको अनि नेपालमण्डल वासीहरुको संस्कार र धर्म संस्कृति संग जोडिएको नदीनालाहरुको अवस्था र त्यसको पवित्रता वस्तिविस्तार र जनघनत्वको बृद्धि तथा परम्परागत मानव सभ्यताबाट आधुनिक सभ्यतामा हुँदै गएको विकसित संगै बागमती, विषणणुमती लगायत विभिन्न नदीनालाहरु धमिलिन्दै  फोहरमतीमा रुपान्तरण हुँदै गएको प्रष्टै देखिएका छन् । सनातनी श्रद्धालु भक्तहरुको पाप पखाल्ने नदी आफै दुर्गन्धित हुँदै गएको मात्र हैन नदिनालाहरुमा भएका पवित्र तीर्थहरुको  अस्तित्व समेत हराउँदै गएको प्रष्टनै देख्न सकिन्छ । 

अस्तित्व हराउँदै गएका द्वादश तीर्थ लगायत सवै तिर्थहरुको संरक्षण गर्नु अपरिहार्य 

      सनातनी धर्मालम्बीहरुले अति आस्था विस्वासका साथ मान्दै आएका विभिन्न तीर्थहरु धमाधम  धर्मशास्त्र र धर्मग्रन्थहरुमा मात्र सिमि हुँदै गएको अवस्था छ । कयन पवित्र तिर्थ स्थलहरुको अस्तित्वनै समाप्त भई सकेको अवस्था छ। द्वादश तीर्थ लगायत तीर्थहरुको वास्तविक यथास्थितका बारेमा ज्ञान नहुनेले तिर्थको दर्शन गर्न चाहेमा  तीर्थ रहेको भनिएको क्षेत्रमा गएर हेरीएमा पनि तीर्थ रहेको स्थानमा तिर्थको नामकरण गरेको संकेत वा सूचनाप्रद लेखिएको संकेत जनाएको अथवा तिर्थ जनाउने कुनै संरचना समेत नदेखिएको अवस्थामा द्वादश तीर्थ लगायत विभिन्न अन्य कयौं  तीर्थहरुसमेतको अवस्थाका कारण चाहेर पनि तिर्थहरुको दर्शन गर्न सकिने अवस्था अहिले छैनन् ।

      अतः  हामीले आफ्नो सभ्यता र धर्म संस्कृति बचाउने हो भने सभ्यताको स्रोत मानिएको नदीनालाहरुलाई फोहर मुक्त गर्दै  द्वादश तीर्थ लगायत अन्य तिर्थ स्थलहरुमा कुन तीर्थ हो प्रष्ट देखिने र बुझिने गरी सूचनाप्रद संकेत  राखेर तीर्थहरुको संरक्षण गर्नु अपरिहार्य छ ।

१. जयतीर्थ https://youtu.be/0P89Ug2QYoM

२. लख्खुतीर्थ https://youtu.be/EoZKAKIudKQ

३. ज्ञानतीर्थ https://youtu.be/Q1bwS1yeQDg

४. प्रमोदतीर्थ https://youtu.be/BpAkY_eVRXI

५. सुलक्षण तीर्थ 

https://youtu.be/mXNVmKOtIvU

६. राजतीर्थ https://youtu.be/4zgIISZWf78

७. शान्ततीर्थ https://youtu.be/fEOmUA-yS_E

८. पूण्यतीर्थ https://youtu.be/FK1fphH22qo

९. चिन्तामणितीर्थ https://youtu.be/ofzOU3XpYCk

१०. शंकरतीर्थ https://youtu.be/i6BUf-_tjbU

११. मनोर्थतीर्थ https://youtu.be/IDkmp6vNGEQ

१२. निर्मलतीर्थ https://youtu.be/pf9Sx3wCYIQ

( लेखन सामाग्री स्रोत - पूण्यभूमि नेपालमण्डलको पवित्र द्वादस तीर्थका कुराहरू- हिसी ज्यापु र अन्य अनलाइन लेख काठमाडौं बागमती सम्पदा तथा बागमती नदी, सभ्यताको स्रोतको उत्पत्ति र महत्त्व  लेखहरु समेत )

                             ~० ~