भक्तपुरका नेवा:हरुले मनाउने जात्रा पर्व
तथा
नेवाः संस्कारमा चाहिने सामाग्रिहरुको सारांश
प्रस्तुति
प्रकाशमान शिल्पकार
मेरो केही शब्द
" नेवाः " शब्द झट्ट हेर्दा नेपाल मुलुक भित्रको एउटा अादिवासि भित्र पर्ने एक पृथक विषेश जातिय अनि सांस्कृतिक पहिचान भएको जनजाति समुदाय भन्ने बुझिन्छन् । तर "नेवा" भन्ने शब्दको वास्तविकता बुझ्ने नै हो भने नेवाः एक जातिय समुदाय मात्र नभएर प्राचीन नेपाल " नेपालमणडल"को राष्ट्रियता नै हो र थियो भन्ने प्रष्ट प्रमाणित भईरहेको देख्न पाइन्छन् ।
प्राचिन नेपालको समय कालमा नेपाः मुलुक भित्ररहेका समस्त जनतालाई नेवाः भन्ने गरेको इतिहासले देखाएका छन् । जसरि अाज संघिय गणतान्त्रिक नेपालको सार्वभौम जनतालाई नेपाली भनिन्छ त्यसरी नै तात्कालिन अवस्थामा नेपालमण्डलका जनतालाई नेवाः भन्ने गर्दथ्यो ।
तात्कालिकन नेपालमण्डलको थर्म संस्कृति बुझ्ने हो भनेे त्यसताका यहाँका जनताका मूल धर्म बज्रयानि तान्त्रिक बौद्ध धर्म र सनातनि शैब स्मार्त धर्म सम्प्रदाय भएता पनि यहाँ अल्प स्ख्यामा वैष्णव तथा मुस्लिम एवं कृश्चियन धर्म सम्प्रदायका पनि रहेका देखिन्छन् । मुलुक भित्ररहेका उक्त सबै धर्म सम्प्रदायका जातजातिका समुदायका जनतालाई नेवाः नै भन्ने गरिन्थ्यो । बिबिध धर्म सम्प्रदायका नेवाः भएतापनि सबैको एक अापसमा धार्मिक सहिष्णुता कायम रहि अाएका थिए । एउटा धर्म सम्प्रदायका व्यक्ति तथा समाजले अर्को धर्म सम्प्रदायका व्यक्ति तथा समाजको सास्कृतिक जात्रा पर्वहरमा सहभागी भई नेपालमण्डललाई धार्मिक सहिष्णुताको स्वर्ण युग नै प्रमाणित गरेको थियो भन्ने यहाँका सामाजिक संरचना, यहाँका जात्रा पर्व, रितिरिवाज तथा ईतिहासले देखाएका छन् ।
नेवार समुदायमा जन्मनु अघि देखि लिएर मृत्यु उपरान्त सम्ममा गरिने विविध दशकर्म संस्कार ताथा नेवारले वर्षको ३६५ दिनमा मनाईने साना ठूला चाडपर्वहरु नै यठश समुदायको जातिय पहिचानको मौलिकता हो । नेवाः भित्र पनि आ-आफ्नै जातिय समुदाय् र ठाउँ अनुसार जात्रा पर्व र संस्कारमा केहि केही फरक देखिए तापनि मूलतः मौलिकता भने एउतै हुन ।
नेवार सभ्यताको प्राचीन काल देखी आजको २१ अौं शताब्दी सम्म आइपुग्दा आधुनिकता र शिक्षित तथा सभ्य लेखाउने होडबाजीमा यश समुदायले बिस्तारै पश्चिमी सभ्यताको सस्कृतिमा आफुलाई रुपान्तरण गर्दै गएको
आभास देिन थालेको छ । नेवार समाजमा जन्म दिन मनाउदा बलेको बत्ती निभाएर मनाउने संस्कृति छैन तर आज भोलि केक्माथि बालेर राखेको मईनबत्ति फू..गर्दै बत्ती निभाएर जन्मदिन मनाउने संस्कृति यहाँ विकसित हुँदै गएको पाईन्छ । नेवार समुदायमा जन्मदिन मनाउदा सुकुन्दा बालेर पुजा गरि सगुन लिएर मनाउने आफु नै जातिय पहिचानको मौलिक संस्कृति हो बलेको बत्ती निभाएर मनाउने हैन ।
आधुनिक भौतिकतामा दुब्दै गएका हामी नेपालीले आफ्नो मौलिक पर्व संस्कृति र संस्कार सम्पन्न गर्न के कस्तो सामाग्री चाहिन्छ भन्ने समेत अब हामीमा हेक्का विलाउदै गएको आजको परिबेशमा नेवार संस्कार संम्पन्न गर्न चाहिने अति आवश्यक सामाग्रीहरुको सूचि तथा आफुले मनाउने पर्वहरुका बारेमा सुलभ जानकारीका लागि सारंश सहितको सूचि लिपिबद्ध रहे सान्दर्भिक र उपयुक्त हुनेछन् भन्ने अभिप्रायले मईले यसलाई पुस्तकको ढाँचामा पसकिने प्रयास गरेको छु । सामाग्री स्रोतका रुपमा जोशी समाज .... पात्र र प्रचलित पचाङ्गलाई लिईको छु ।
अन्त्यमा प्राविधिक कारणले अक्षर अशुद्ध वा अन्य कारणले त्रुटी भएको देखिएमा सुधार गरि पढ्नु हुनेछन् भनेर मईले अपेक्षा गरेको छु ।
प्रस्तुतकर्ता
प्रकाशमाा शिल्पकार
रात र दिन वरावर भएका दिन मनाउने पर्व
" विस्का जात्रा "
सनातनी नेपालीले वर्षको ३६५ दिनका विभिन्न तिथिमितिलाई विशेष दिनका रुपमा सानो वा ठूलो चाडपर्वका रुपमा मनाउँदै आएका छन् । वर्षको चाडपर्व मनाउने सवै जात जातिको आ-आफ्नै मौलिक विशेष्टा रहि आएको पाईन्छन् । गैह्र नेवा:हरुले मनाउने चाडपर्वहरु भन्दा नेवा: समुदायले मनाउने चाडपर्वहरु आफ्नै जातिय पहिचानको विशेष्टा रहेको पाईन्छन् । नेवा: समाजमा ठाउँ अनुसार आ-आफ्नै विशेष प्रमूख चाडपर्वहरु रहि आएको पाईन्छन् । काठमाण्डौका नेवा:हरुको प्रमूख चाडपर्व पाहाँ चह्रे हुन् जसलाई पासा चह्रे पनि भन्ने गरिन्छ । त्यस्तै पाटनका नेवा:हरुको प्रमूख चाद पर्व हो रातो मछिन्द नाथको रथ जात्रा जसलाई स्थानिहरु बुङ्ग द्य: ख जात्रा भन्ने गर्छ्न् । त्यस्तौ नै भक्तपुरका नेवा:हरुले मनाउने मोहनी नख: पछिको प्रमूख चाडपर्व हो विस्का जात्रा । विस्का जात्रालाई विश्वजात्रा पनि भन्ने गरेको पाईछन् ।
विस्का पर्व
प्राचीन नेपाल / नेपालमण्डको राजधानि भक्तपुरका नगरबासिहरुको प्रमूख चाडपर्व " बिस्का " हुन् । यश विस्का जात्रालाई बङ्याएर हाल बिस्केत जात्रा भन्दै भक्तपुरको मौलिक संस्कृतिक जात्राको मौलिक नाम नै भ्रमित पार्ने काम भईरहेका छन् यहाँ ।
बिस्का जात्रा नाग वा सर्प मारेर अथवा तान्त्रीक राजगुरु नागको रुप धारण गरि मृत्यु वरण गरेको संम्झनामा अथवा राजालाई मृत्युवरण गराउन राजकुमारीका नाँक बाट निस्कने नागलाई मारेको खुसियालिमा अर्थात नाग वा सर्पलाई नेवार भाषा( नेपाल भाषा)मा " विइ " भनिने र मरेकोलाई " सिका " भनिने भएकाले विइ याने नाग वा सर्प सिका याने मरे पछि हुन गएको वा विषुवत् दिनमा शुभ दिनका रुपमा मनाउने यो जात्रा नाग वा सर्प मरे पछि मनाउने किम्बदन्ती संग गासिएकोले विइ र सिका दुई शब्द समायोजन (विइ + सिका = विसिका) हुँदै आएको होस वा विषुवत् दिनमा शुभ दिनका रुपमा मनाउने जात्रा भई विषुवत् कालमा मनाउने यो जात्रालाई समयको अन्तराल संगै बिसिका मा रुपान्तरण भएको होस् यो जात्रा विस्का पर्व आठ दिन नौरात सम्म मनाउने यो जात्रा प्रत्यक सौर्य वर्षको बशन्त ऋतुमा मनाउँदै आएको छ ।यो पर्व सूर्यमासका आधारमा मेष संक्रान्ती (मेष संक्रान्तिलाई नेवा: भाषामा खाइसन्हु वा खायुसन्हु भनिन्छन् ) आउनु भन्दा चार दिन अर्थात सौर्य वर्ष शुभारम्भ हुनु चार दिन अघि देखि नै जात्रा स्रुरु भई संक्रान्तिको अघिलो दिन लिङ्गो ठ्ड्याइ संक्रान्तिका दिन लिङ्गो ढाल्ने जात्रा नै मूल त: विइ-सिका विस्का जात्रा हो । लिङ्गोलाई स्थानिय मौलिक भाषामा योसीं द्य: भन्छ्न् । योसीं द्यः मा झुण्डाउने एकजोडा हलिंपत नाग नागनिको जोडिका प्रतिकका रुपमा रहेको विश्वध्वजा हो। यही विश्वध्वजा फहराउने विश्व जात्रालाई विश्वकेतु जात्रा पनि भनिन्छ। विश्व केतु जात्राको अप्रभंश रुप विसक्यात वा विस्का हुँदै अहिले गैह्र नेवा:हरुले विस्केत भन्न थालेका छन् । यो जात्राको बारेमा जनमासमा चल्दै आएको किम्बदन्ति हेर्ने हो भने यो जात्राको मौलिक नाम विस्का नै हो भन्ने देखिन्छन् ।
युवा इतिहासविद ओम धौभडेलले विस्का जात्राका सम्बन्धमा आफ्नो " ऐतिहासिक टिपोटहरूमा बिस्केट " टिपोट) मौजदुर दैनिक) मा प्रकाशित लेखमा उल्लेखित गरिए अनुसार परापूर्व कालमा बिस्केट जात्रा खायुसन्हु अघिलो दिन (चैत्र शुक्ल मसान्त) र खायुसन्हु अर्थात मेष संक्रान्ती ( वैशाख संक्रान्ति ) दुई दिनमात्र हुन्थ्यो । त्यसमा पछि भद्रकालीको जात्रा थपियो। विश्व मल्लको पालादेखि काशी विश्वनाथ भैरवनाथको समेत जात्रा गर्ने परिपाटी बसेपछि बिस्केटमा भैरवनाथ भद्रकालीको जात्रा गरी योसीं द्यः समेतको जात्रा बिस्केट जात्रा बन्न पुग्यो। वर्तमान बिस्केट जात्राको विकासमा जगर्ज्योति मल्ल, भूपतिन्द्र मल्ल र रणजीत मल्लको योगदान रह्यो ।
विस्का पर्व
प्राचीन नेपाल / नेपालमण्डको राजधानि भक्तपुरका नगरबासिहरुको प्रमूख चाडपर्व " बिस्का " हुन् । यश विस्का जात्रालाई बङ्याएर हाल बिस्केत जात्रा भन्दै भक्तपुरको मौलिक संस्कृतिक जात्राको मौलिक नाम नै भ्रमित पार्ने काम भईरहेका छन् यहाँ ।
बिस्का जात्रा नाग वा सर्प मारेर अथवा तान्त्रीक राजगुरु नागको रुप धारण गरि मृत्यु वरण गरेको संम्झनामा अथवा राजालाई मृत्युवरण गराउन राजकुमारीका नाँक बाट निस्कने नागलाई मारेको खुसियालिमा अर्थात नाग वा सर्पलाई नेवार भाषा( नेपाल भाषा)मा " विइ " भनिने र मरेकोलाई " सिका " भनिने भएकाले विइ याने नाग वा सर्प सिका याने मरे पछि हुन गएको वा विषुवत् दिनमा शुभ दिनका रुपमा मनाउने यो जात्रा नाग वा सर्प मरे पछि मनाउने किम्बदन्ती संग गासिएकोले विइ र सिका दुई शब्द समायोजन (विइ + सिका = विसिका) हुँदै आएको होस वा विषुवत् दिनमा शुभ दिनका रुपमा मनाउने जात्रा भई विषुवत् कालमा मनाउने यो जात्रालाई समयको अन्तराल संगै बिसिका मा रुपान्तरण भएको होस् यो जात्रा विस्का पर्व आठ दिन नौरात सम्म मनाउने यो जात्रा प्रत्यक सौर्य वर्षको बशन्त ऋतुमा मनाउँदै आएको छ ।यो पर्व सूर्यमासका आधारमा मेष संक्रान्ती (मेष संक्रान्तिलाई नेवा: भाषामा खाइसन्हु वा खायुसन्हु भनिन्छन् ) आउनु भन्दा चार दिन अर्थात सौर्य वर्ष शुभारम्भ हुनु चार दिन अघि देखि नै जात्रा स्रुरु भई संक्रान्तिको अघिलो दिन लिङ्गो ठ्ड्याइ संक्रान्तिका दिन लिङ्गो ढाल्ने जात्रा नै मूल त: विइ-सिका विस्का जात्रा हो । लिङ्गोलाई स्थानिय मौलिक भाषामा योसीं द्य: भन्छ्न् । योसीं द्यः मा झुण्डाउने एकजोडा हलिंपत नाग नागनिको जोडिका प्रतिकका रुपमा रहेको विश्वध्वजा हो। यही विश्वध्वजा फहराउने विश्व जात्रालाई विश्वकेतु जात्रा पनि भनिन्छ। विश्व केतु जात्राको अप्रभंश रुप विसक्यात वा विस्का हुँदै अहिले गैह्र नेवा:हरुले विस्केत भन्न थालेका छन् । यो जात्राको बारेमा जनमासमा चल्दै आएको किम्बदन्ति हेर्ने हो भने यो जात्राको मौलिक नाम विस्का नै हो भन्ने देखिन्छन् ।
युवा इतिहासविद ओम धौभडेलले विस्का जात्राका सम्बन्धमा आफ्नो " ऐतिहासिक टिपोटहरूमा बिस्केट " टिपोट) मौजदुर दैनिक) मा प्रकाशित लेखमा उल्लेखित गरिए अनुसार परापूर्व कालमा बिस्केट जात्रा खायुसन्हु अघिलो दिन (चैत्र शुक्ल मसान्त) र खायुसन्हु अर्थात मेष संक्रान्ती ( वैशाख संक्रान्ति ) दुई दिनमात्र हुन्थ्यो । त्यसमा पछि भद्रकालीको जात्रा थपियो। विश्व मल्लको पालादेखि काशी विश्वनाथ भैरवनाथको समेत जात्रा गर्ने परिपाटी बसेपछि बिस्केटमा भैरवनाथ भद्रकालीको जात्रा गरी योसीं द्यः समेतको जात्रा बिस्केट जात्रा बन्न पुग्यो। वर्तमान बिस्केट जात्राको विकासमा जगर्ज्योति मल्ल, भूपतिन्द्र मल्ल र रणजीत मल्लको योगदान रह्यो ।
ओम धौभडेलले आफ्नो सो टिपोट लेखमा उल्लेखित गरिए अनुसार भक्तपुरका राजा प्राण मल्लले भद्रकाली गुठियारलाई लेखिदिएको ताम्रपत्रअनुसार नकिंगु अजिमाको जात्राको क्रममा गर्नु पर्ने पुजाहरु :-
१. नित्यपुजा,
२. गुप्तरात्री पञ्चोपचार पूजा,
३. गणेश बलि पूजा,
४. केराइरा पूजा,
५. तुकंछा पूजा,
६. निमन्त्रणा पूजा,
७. स्वान छा बली पुजा,
८. भदांरस भैरव पूजा,
९. रमसान भैरव पूजा, र
१०. देव कोहां बिज्याक भण्डारस पञ्चोपचार पूजा र
११. पिठस महिषबलि पूजाजस्ता पूजापर्वहरू बिस्केट जात्राको क्रममा गर्नुपर्ने विधानहरूबारे उल्लेख छ। काश्यव (काशी) गोत्र र मानवगोत्रका हरसिंह, धलामु माधवसिंह कृष्णसिंह, हरिदेव, नरपति, विष्णुदेव, जक्षेराम, जयनर गरी नौ जना गुठियारहरूको नाममा विभिन्न कार्यहरू गर्न थुपै्र जग्गा आयस्तासमेत राखिएको उक्त ताम्रपत्र ( धौभडेलजीले सो टिपोट्मा लेखुनु भए अनुसार ) दैवज्ञ गम्भीरसिंहले लेखेको हो। यस अर्थमा प्राचीन काल देखि चल्दै आएको विस्का जात्रामा नकिंजु ( खुसिं) अजिमा भद्रकालीको द्य:ख: ( रथ) जात्रा समेत थप गरे पछि पनि पुन: पछि फेरि काशी विस्वनाथ भैरबको जात्रा समेत समाबेस गरि विस्का जात्रा संचालन गर्दै भक्तपुरवासिले मोहनी नख:( पर्व ) पछिको प्रमूख चाडपर्वका रुपमा मनाउँदै आएको देखिन्छ ।
१. नित्यपुजा,
२. गुप्तरात्री पञ्चोपचार पूजा,
३. गणेश बलि पूजा,
४. केराइरा पूजा,
५. तुकंछा पूजा,
६. निमन्त्रणा पूजा,
७. स्वान छा बली पुजा,
८. भदांरस भैरव पूजा,
९. रमसान भैरव पूजा, र
१०. देव कोहां बिज्याक भण्डारस पञ्चोपचार पूजा र
११. पिठस महिषबलि पूजाजस्ता पूजापर्वहरू बिस्केट जात्राको क्रममा गर्नुपर्ने विधानहरूबारे उल्लेख छ। काश्यव (काशी) गोत्र र मानवगोत्रका हरसिंह, धलामु माधवसिंह कृष्णसिंह, हरिदेव, नरपति, विष्णुदेव, जक्षेराम, जयनर गरी नौ जना गुठियारहरूको नाममा विभिन्न कार्यहरू गर्न थुपै्र जग्गा आयस्तासमेत राखिएको उक्त ताम्रपत्र ( धौभडेलजीले सो टिपोट्मा लेखुनु भए अनुसार ) दैवज्ञ गम्भीरसिंहले लेखेको हो। यस अर्थमा प्राचीन काल देखि चल्दै आएको विस्का जात्रामा नकिंजु ( खुसिं) अजिमा भद्रकालीको द्य:ख: ( रथ) जात्रा समेत थप गरे पछि पनि पुन: पछि फेरि काशी विस्वनाथ भैरबको जात्रा समेत समाबेस गरि विस्का जात्रा संचालन गर्दै भक्तपुरवासिले मोहनी नख:( पर्व ) पछिको प्रमूख चाडपर्वका रुपमा मनाउँदै आएको देखिन्छ ।
चन्द्रमासको तिथिहरुमा नै आफ्ना चाडपर्वहरु मनाउने परम्परागत संस्कृती र संस्कार भएका भक्तपुरका नेवा: समाजले सौर्यमास संक्राती अर्थात बैशाख १ गते नै किन यो विस्का नख: जात्रा पर्व मनाउँदै आयो त: भन्ने सम्बन्धमा बैशाख संक्रान्ति ( खायुसन्हु)को महिमाका बारे खोतलेर हेर्ने नै हो भने पृथ्विले सूर्यलाई परिक्रमा गर्दा एक वर्ष भित्रमा सूर्यले बाह्रै वटै राशिलाई क्रमश: पार गेको हुन्छ । जब पहिलाको राशिलाई त्याग गरि अर्को राशिमा प्रवेष गर्छ त्यसलाई ज्योयिसिय तथा पञ्चाङ्गिय भाषामा संक्रान्ती भन्छ । संक्रान्ती नै प्रत्यक मासको पहिलो दिन हो । प्रत्यक मासको पहिलो दिनलाई सौर्य वर्ष मासको पञ्चाङ्गले १ गते मान्छ । सनातनी धार्मिक मान्यता र विस्वास अनुसार प्रत्येक संक्रान्तिको आफ्नै विशेष महत्व रहेको पाईनछन् । सवै संक्रान्ती मध्यमा पनि मेष संक्रान्ती र मकर संक्रान्तिको विशेष महत्व रहेको धर्म शास्त्रीय मान्यता रहेका छन् ।
साथै यसैदिन वर्षभरिको दिनहरु मध्ध्यमा दिन र रात बराबर भएको विषुवत् दिन समेत मानिने खगोल शास्त्रीय मान्यता रहेको छ ।
पृथ्वीको गति अनुसार पृथ्वीले सूर्य ग्रहलाई परिक्रमा गर्ने क्रममा पृथ्वीको सतहमा उत्तरी ध्रुव एवं दक्षिणी ध्रुव बाट समान दूरी मा स्थित एउटा समान रेखाले पृथ्वी को उत्तर दक्षिण गोलार्ध मा विभाजन गर्ने काल्पनिक रेखालाई खगोलशास्त्र तथा ज्योतिषीय शास्त्रले विषुवत् रेखा नामकरण गरेको छ । विषुवत् रेखा परेको दिन रात र दिनको समय् बराबबर हुनेछन् त्यसैले यश दिनलाई विषुवत् दिन भनी ज्योतिषीय शास्त्रले परिभाषित गरि मान्यता दिएको छ ।
पृथ्वीको गति अनुसार एक वर्षमा मेष संक्रान्ति र तुला संक्रान्तिमा समेत गरि दुई दिन विषुवत् दिन पर्ने गर्छ । दिनमान अनुसार सूर्य उदाएदेखि सूर्य अस्ताउन्जेलको समय अर्थात् पूरा दिनको समय करिब करिब बरबर नैे हुने गर्छन् ।
सौर्य वर्षको आधारको बिक्रम सम्बतको पहिलो दिन अर्थात वैशाख महिनाको खाइसन्हु(मेष संक्रान्ति) र कार्तिक महिनाको तुला संक्रान्तिलाई " विषुवत् संक्रानति पनि भनिन्छ । यश दिन रात र दिन वरावर हुनछन् ।
२०७६ सालको पात्र/ पचाङ्ग अनुसार रात र दिन वरावर देखिएको विषुवत् दिन भनेको कार्तिक १९ गते तथा चैत ४ गते देखिन्छन । कार्तिक १९ गतेका दिन सूर्यदय ०६:१६ र सूर्यास्त १७:१७ त्यस्तै चैत ४ गतेको सूर्यदय ६:१३ र सूर्यास्त १८:१३ देखाएको दुई दिन बाहेक अन्य कुनै पनि दिन रात र दिन वरावर रहेको देखिन्दैनन । अतः यस ०७७ सालको विषवत् सहितको मेष संक्रान्ति भने कै ०७६ साल चैत ४ गतेका दिन हुन् भन्ने पचाङ्गले प्रष्टै देखाएको छ ।
पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिको स्विकृतमा प्रकाशित पचाङ्गकै ज्योतिषीय गणना अनुसार तुला संक्रान्ति पछिको दोस्रो विषुवत् सहित दिन २०७६ चैतकै ४ गते परिसकेको पचाङ्गमा देखाईसकेको अवस्थामा तुला संक्रान्ति पछिको क्रमशः अाउने संक्रान्ति मध्यको मेष संक्रान्ति( खाइसन्हु) भनेको यसै ०७६ को चै ४ गतेमा नै परेको भन्ने खगोल तथा ज्योतिषीय शास्त्र मान्यरहेको हुनु पर्ने प्रष्ट छ ।
यसै कारणले २०७७ सालको पहिलो शुभ दिन( विश्वकेतु- विषुवत् दिन- मेष संक्रान्ति) भनैकै २०७६ चैत ४ गते नै हो भन्ने प्रष्टै देखि सकेको अवस्थामा विषुवत् मेष संक्रान्तिको पूर्व सन्ध्यामा लिङगो( यःसिं द्यः) ठड्याएर विषुवत् मेष संक्रान्तिका दिन लिङ्गो( यःसिं द्यः) ढाल्ने भक्तपुरको विस्का (विश्वजात्रा-विश्वकेतु) जात्रा लगायतका हामी सनातनी नेपाली जात्रा पर्वको समय पचाङ्गमा लेखिएको पर्व समय भन्दा लगभग एक महिना नै अघि सरिसके देखिन्छन् ।
चन्द्रमा र सूर्यबिचको देशान्तरिय कोणको १२ डिग्रीको वृद्धी हुने समय मापलाई तिथी भनिन्छ, सामान्यतया १९ देखि २६ घण्टासम्मको एउटा तिथी हुन्छ ।पक्ष भन्नाले १५ वटा तिथीहरु हुन र कृष्ण र शुक्ल पक्ष गरि दुईवटा पक्षहरु हुन्छन् ।दुईवटा पक्षहरु मिलेर लगभग २९ दशमलव ५ तिथीको एउटा मास हुन्छ । नयाँ चन्द्र उदाएपछी कृष्ण पक्षको अध्यारो निष्पट्ट समय सम्म पक्ष एक मास हो ।
सौर्य वर्षको प्रत्येक मासको पहिलो दिन सूर्यले एउटा राशिलाई छादी अर्को राशिमा प्रवेश गर्छ । मिन राशिलाई छोडेर मेष राशिमा प्रवेश गर्ने दिनलाई मेष संक्रान्ती भनिछ ।
मेष संक्रान्तिमा सूर्य भूमध्यरेखा पार गरेर उत्तरतिर लाग्छ। ग्रहमध्येको राजा सूर्य मेष राशिमा उच्च भएर बस्ने तथा उत्तरायणमा प्रवेश गर्ने भएकाले यो दिनलाई शुभ ठानिएर नै पूर्खाहरुले यसै समयमा विस्का पर्व मनाउने परम्परा बसालेको हुनु पर्छ । विषुवत् दिनको पूर्व सन्ध्यामा ठड्याउने दुईवटा हात सहितको लिङगोले दिन र रात बराबर छ है भन्ने सन्देश तथा सूर्य भु–मध्यरेखाको ठिक माथि बिच बिन्दुमा छ है भन्ने सन्देश समेत यश बिस्का जात्राले दुनियाँलाई सन्देश प्रदान गरिने गर्छन् भनी प्रबुद्ध वर्गहरुको भनाइ र मान्यता रहेका छन् ।
प्रचलित पञ्चाङ्गमा बैशाख १ गते मेष संक्रान्ती परेको देखाउन्दै आएको छ तर सनातनी जनसाधारण नेपालीले ब्रम्ह वाक्य सरह नै मान्दै आएको प्रचलित बिक्रम सम्बतको पात्र बिगत २ हजार बर्ष देखि सुधार नगरिएको र अयन चयनको प्रभाव बाट ६४० बर्ष देखि नै पञ्चाङ्ग(पात्र)को तिथिमिती बिग्रदै आएको र हरेक ७२ बर्ष पछि १ दिन घट्ने भन्ने खगोलिय शास्त्रीय गणना अनुसार अहिले सम्म २४ दिन पछि पर्न गै लगभग एक पूर्णिमा अगाडि सरिसकेको कारण पञ्चाङ्गमा उल्लेखित पर्वहरुको तिथिमिती फरक परिरहेको छ भन्ने यथार्थता बारे खगोलियशास्त्रबिद लगायत सबै ज्योतिषिहरु एवं नेपालको पञ्चाङ्ग निर्णायक समिती तथा राज्यले समेत स्विकार गरि प्रचलित पञ्चाङ्गमा पर्वका तिथिमिती सुधार गर्नु पर्ने खड्किरहेको आजको अवस्थामा २४ दिनको ज्योतिषिय गणना अनुसार बिक्रम सम्बतको नयाँ बर्ष प्रचलित पात्रमा उल्ल्लेखित भए अनुसार बैशाकमा १ मा नभै चैत ७ गते पर्न गैसकेको अवस्थामा पनि बैशाख १ लाई नै मेष संक्रान्ती / विषुवत् दिन ( विषुवत् काल) / खायुसन्हु मानेर शुभ दिन र समय सम्झदै सर्वसाधारणहरुले असमयमा विस्का पर्व मानाउन बाध्य छन् ।
नेवा:समाजले अधिकांस साना ठुला चाद पर्वहरु चन्द्रमासका आधारामा मनाउने परम्परा र संस्कार रहिआएको भएतापनी विस्का नख:( विस्का जात्रा) र घ्य:छाकु सन्हु / हाम्व संक्रान्ती / मकर संक्राम्ती ( घ्यूचाकू खाने पर्व ) भने सुर्यमाषका आधारमा संक्रान्तिका दिन मनाउँदै आएका छन् ।
।
आठ दिन नौरात सम्म मनाउने विस्का जात्रा निम्न अनुसार मनाउने परम्परा रहि आएको छ :-
१. पहिलो दिन याने बैशाख संक्रान्तिको ( खाइसन्हुको ) का दिन अगादी काशिनाथभैरब तौमढि टोल स्थिता भैरब
मन्दिर बाट र भद्रकाली
.......... टोल स्थित देवघर बाट तल राज हुनु भै आआफ्न रथमा बिराजमान हुन्छन् । भद्रकाली( खुसिं अजिमा)
आठ दिन नौरात सम्म मनाउने विस्का जात्रा निम्न अनुसार मनाउने परम्परा रहि आएको छ :-
१. पहिलो दिन याने बैशाख संक्रान्तिको ( खाइसन्हुको ) का दिन अगादी काशिनाथभैरब तौमढि टोल स्थिता भैरब
मन्दिर बाट र भद्रकाली
.......... टोल स्थित देवघर बाट तल राज हुनु भै आआफ्न रथमा बिराजमान हुन्छन् । भद्रकाली( खुसिं अजिमा)
बिराजमान हुने रथलाई नकिंजू ख: भनिन्छन् । रथमा बिराज हुनु भए पछि माथिल्लो टोल ( थ:नय् ) र तल्लो टोल (
क्व:नय् ) रथ तान्ने परम्परा रहि आएको छ । रथ सुरुमा माथी टोलमा तान्ने र तल्लो टोलमा तान्ने भन्ने विषयमा एक
आपसमा होडबाजी नै चली रथ तान्नेहरु नियन्त्रण भन्दा बाहिर गएमा माथिल्लो टोल र तल्लो टोलका जात्रालुहरु
बिच अक्सर संग्राम नै हुने गर्छन् यस जात्राको नराम्रो पक्षमा यो एउटा प्रमूख कारण हो । त्यसदिनको रथ
यात्रलाई रथ ग:हिटिमा पुर्याई रथ तान्ने विश्राम लिइन्छन यस लाई स्थानिय भाषामा द्य:थातेलाकेगु भनिन्छन् ।
त्यसदिन बेलुकी सम्पूर्ण देवगणहरु आ- आफ्ना देवगृहको आसनबाट तल विराजमान हुन्छन् वा गराईन्छन्
यसलाई स्थानिय न्हाषामा द्य:क्वहाँ बिज्याकेगु भन्ने गरिन्छन् ।
२. संक्रान्तिको दुईदिन अगादी अर्थात मसान्तको अघिल्लो दिन सबै देवगणहरु आ-आफ्नो पिथ याने देवालयहरुमा (
यसलाई स्थानिय न्हाषामा द्य:क्वहाँ बिज्याकेगु भन्ने गरिन्छन् ।
२. संक्रान्तिको दुईदिन अगादी अर्थात मसान्तको अघिल्लो दिन सबै देवगणहरु आ-आफ्नो पिथ याने देवालयहरुमा (
मन्दिर) मा लागि विशेष पुजा गरिन्छन् र पुन: आ-आफ्नो देवगृह( द्य:छें) मा लगेर राखिन्छ ।
३. मसान्तको दिन देखि टोलवासिको ....... पुजा सुरु हुन्छ । सोहिदिन साँझ भैरब र भद्रकालिको रथ लाई भैल खेल(
३. मसान्तको दिन देखि टोलवासिको ....... पुजा सुरु हुन्छ । सोहिदिन साँझ भैरब र भद्रकालिको रथ लाई भैल खेल(
लिङ्गो उठाउने स्थास्न)मा पुराइन्छ र रथ त्यहाँ पुगे पछि लिङ्गो उठाउने जात्रा सुरु हुन्क्छ । लिङ्गो उठे पछि टोल
टोलमस तिप्वाजात्रा( छ्वाली बालेर ) जात्रा सुरु हुन्छ । तिप्वा जात्रामा देवगणलाई आआफ्नो खतमा राखी
बाजागाजा सहित आआफ्नो पिठ लगेर राखछ । यसै दिन तचपालिमा हात नभएको लिङ्गो उठाइन्छन् ।
४. संक्रान्ती १. गते (खाईसन्हुका) दिन बिहान य:सिंखेलमा लिङ्गो ठडायेको
स्थलबिहान क्षेत्रको चुपिंगालमा हनुमन्ते खोलामा जात्रालुहरुले स्नान गरेर भौरब, भफ्रकाली र य:सिंद्य:को दर्शन
४. संक्रान्ती १. गते (खाईसन्हुका) दिन बिहान य:सिंखेलमा लिङ्गो ठडायेको
स्थलबिहान क्षेत्रको चुपिंगालमा हनुमन्ते खोलामा जात्रालुहरुले स्नान गरेर भौरब, भफ्रकाली र य:सिंद्य:को दर्शन
गर्ने मेला लाग्छ । दिउँसो पिठ पिठमा पुजा हुन्छ । त्यसै दिन इन्द्रायणि ( इलमा अजिमा )को जात्रा हुन्छ ।
इन्द्रायणिको जात्रा सकायर इन्द्रायणिको फुल प्रशाद लगेर........... पछि लिङ्गो धालिन्छ । लिङ्गो धालिए
पछि भैरब र भद्रकालीको रथ तानेर ग:हिटि लगेर रथ जुताउने जात्रा गरिन्छ यसलाई स्थानिय भाषामा
पछि भैरब र भद्रकालीको रथ तानेर ग:हिटि लगेर रथ जुताउने जात्रा गरिन्छ यसलाई स्थानिय भाषामा
ख::ल्वाकेगु भनिन्छ । र त्यसपछी अजिमाको जात्रा गरि टोल टोलमा घामाई स्थानिय टोलवासिको पुजालिने
जात्रा हुन्छ यसलाईअ न्हसत्वामा घुमाउने भनिन्छन् ।
५. संक्रान्तिको भोलिपल्त याने २ गते महाकाली ( मसां अजोमा ) र महालक्ष्मी ( भोती अजिमा) को कतजात्रा
गरिन्छन् ।
६. संक्रान्तिको दोस्रो दिन अर्थात ३ गते नगर भरिका बिभिन्न देवी देवताको जात्रा गरिन्छ ।
७. संक्रान्तिको चौथो दिनमा अर्थात ४ गते नगरका सवै देवी देवतालाई नगरवासिहरुले सगुन चढाउने जात्रा नै लाग्छ
यसलाई स्थानिय भाषामा द्य:सगंबिइगु भनिन्छ्न् ।
८. मेष संक्रान्ती ( खाई सन्हु )को अघिलो दिन अर्थात चैत्र मसान्तमा तचपालिमा उठाएर राखेको हात नभएको
जात्रा हुन्छ यसलाईअ न्हसत्वामा घुमाउने भनिन्छन् ।
५. संक्रान्तिको भोलिपल्त याने २ गते महाकाली ( मसां अजोमा ) र महालक्ष्मी ( भोती अजिमा) को कतजात्रा
गरिन्छन् ।
६. संक्रान्तिको दोस्रो दिन अर्थात ३ गते नगर भरिका बिभिन्न देवी देवताको जात्रा गरिन्छ ।
७. संक्रान्तिको चौथो दिनमा अर्थात ४ गते नगरका सवै देवी देवतालाई नगरवासिहरुले सगुन चढाउने जात्रा नै लाग्छ
यसलाई स्थानिय भाषामा द्य:सगंबिइगु भनिन्छ्न् ।
८. मेष संक्रान्ती ( खाई सन्हु )को अघिलो दिन अर्थात चैत्र मसान्तमा तचपालिमा उठाएर राखेको हात नभएको
लिङ्गो लिङ्गो ५ गते ढालिन्छ । त्यही दिन भैरब र भद्रकाली( खुसिं अजिमा) को रथ माथिल्लो टोल ( थ:ने) र तल्लो
टोल ( क्वने) परिक्रमा गरिटौमढी(तमारी) टोलमा विस्का जात्रा विसर्जन गरि भैरब र भद्रकाली आ-आफ्नो
देवगृहमा माथी विराजमान हुन्छ विस्का जात्राको अन्तिम दिनलाई द्य: थहाँ बिज्याकेगु भन्ने परम्परा रहेको छ । यसरी विस्का जात्रा सम्पन्न हुन्छ ।
आमाको मुख हेर्ने
बैशाख कृष्ण औसी / चौलागा: ३० माताती औसी माँया ख्वा स्वय्)
बैशाख कृष्ण औसी / चौलागा: ३० माताती औसी माँया ख्वा स्वय्)
यश दिन आमा नहुने छोरा छोरीहरु मातातुर्थमा
गएर वा अन्य कुनै तिर्थमा गएर नुवाइ धुवाइ गरि मृतक आमाका नममा ब्राम्हण व गुरुजुलाई सिधा दान गरिन्छ नेवा: भाषामा यसलाई निस्ला बिइगु भनिन्छन् । आमा हुने छोरा छोरीले आमालाई श्रध्दापूर्वक आ-आफ्नो गक्ष्रे अनुसार मीठो मीठो खानेकुरा सहित उपहार दिएर सुकुन्दा बाली पुजारी ख्येँ दगँ दिई आमाको मुख हेर्ने परम्परा रहेको छ । यश दिन ब्रम्हाइणी ( वाता अजिमा ) को जात्रा हुन्छ ।
वैशाख शुल्क अक्षेतृतिया/ बछलाथ्व / दुगु पुजा / देवाली पुजा :-
बैशाख शुल्क / बछलाथ्व ३ तृतियालाई अक्षेतृतिया/ भनिन्छन्। अक्षेतृतिया देखि देवाली पुजा याने कुलपुजा सुरु हुन्छ । देवाली पुजामा मध्यमांस सहित अलिबली पुजा हुने भए पनि यश पुजामा कुखुरा, कुखुराको फुल र राङ्गाको मासु पूर्ण रुपमा बन्देज छ । इहि गरेका बालकण्याहरु ( नेवा: भाषामा इहि मचा )लाई देवालिमा विशेष पूजा गरि कुल देवता भएको दिगुद्य: ख्यलय याने कुलदेवतामा प्रवेष गराईन्छ यश पूजामा कुलदेवतालाई चढाएको हाँसको बलिको / बाहाँको टाउको स्यू भोज खाँदा इहि मचालाई ख्वाई स्यूकाभू / भोज खाने परम्परा र संस्कार रहेको छ । यश दिन बाहेक महिलाले स्यू लिने परम्परा छैनन् । दिगु पुजा र दु पुजा भनिने यो पुजा मूलत अक्षतृतियाका दिनलाई त: दिन याने प्रमूख दिन् र त्यस पछिको पहिलो आईतवार वा बिहिवार जुन पर्छ त्यस दिनलाई ठूलो दिन मानि पुजा गर्ने गरिन्छ र त्यस प्रमूख दिनहरुमा नभ्याउनेले सिथिनखः भित्र वा सिथिनखःका दिन जुन दिन अनुकुल पर्छ सोही दिन दिगु वा दु पुजा गर्ने परम्परा रहि आएका छन् ।
गएर वा अन्य कुनै तिर्थमा गएर नुवाइ धुवाइ गरि मृतक आमाका नममा ब्राम्हण व गुरुजुलाई सिधा दान गरिन्छ नेवा: भाषामा यसलाई निस्ला बिइगु भनिन्छन् । आमा हुने छोरा छोरीले आमालाई श्रध्दापूर्वक आ-आफ्नो गक्ष्रे अनुसार मीठो मीठो खानेकुरा सहित उपहार दिएर सुकुन्दा बाली पुजारी ख्येँ दगँ दिई आमाको मुख हेर्ने परम्परा रहेको छ । यश दिन ब्रम्हाइणी ( वाता अजिमा ) को जात्रा हुन्छ ।
वैशाख शुल्क अक्षेतृतिया/ बछलाथ्व / दुगु पुजा / देवाली पुजा :-
बैशाख शुल्क / बछलाथ्व ३ तृतियालाई अक्षेतृतिया/ भनिन्छन्। अक्षेतृतिया देखि देवाली पुजा याने कुलपुजा सुरु हुन्छ । देवाली पुजामा मध्यमांस सहित अलिबली पुजा हुने भए पनि यश पुजामा कुखुरा, कुखुराको फुल र राङ्गाको मासु पूर्ण रुपमा बन्देज छ । इहि गरेका बालकण्याहरु ( नेवा: भाषामा इहि मचा )लाई देवालिमा विशेष पूजा गरि कुल देवता भएको दिगुद्य: ख्यलय याने कुलदेवतामा प्रवेष गराईन्छ यश पूजामा कुलदेवतालाई चढाएको हाँसको बलिको / बाहाँको टाउको स्यू भोज खाँदा इहि मचालाई ख्वाई स्यूकाभू / भोज खाने परम्परा र संस्कार रहेको छ । यश दिन बाहेक महिलाले स्यू लिने परम्परा छैनन् । दिगु पुजा र दु पुजा भनिने यो पुजा मूलत अक्षतृतियाका दिनलाई त: दिन याने प्रमूख दिन् र त्यस पछिको पहिलो आईतवार वा बिहिवार जुन पर्छ त्यस दिनलाई ठूलो दिन मानि पुजा गर्ने गरिन्छ र त्यस प्रमूख दिनहरुमा नभ्याउनेले सिथिनखः भित्र वा सिथिनखःका दिन जुन दिन अनुकुल पर्छ सोही दिन दिगु वा दु पुजा गर्ने परम्परा रहि आएका छन् ।
स्वाँयापुन्हि / बुध्दजयन्ती, वछलाथ्व १५ / चण्डिपूर्णिमा, बैशाख शुक्लपक्ष
यसदिन भक्तपुर स्थित चासुखेल( चासु ख्य)का चासु अजिमा चण्डेस्वरीकोको जात्रा हुन्छ ।
सिथिनख: तछलाथ्व ६ / जेष्ठ शुल्क षष्ठी/ .....
यस दिन नेवा:हरुको घर घरमा मूम र मास को ओ( बारा), चतामरि समयबजी तथाअन्य परिकारहरु बनाई आ-आफ्नो थान गणेश तथा पिठमा पुजागरी सानो भोज खाने परम्परा रहि आएको छ । यसै दिन भक्तपुरको क्वाछें टोल स्थित कुमारे घरमा स्यूला ह्वाला जात्रा हुने गर्छ त्यस्तै ……….. भगवतिको पनि जात्रा हुने गर्छ यश दिन पानीका मूहानहरु इनार कुवा सफा गरिने परम्परा रहेको छ ।
ज्यापुन्ही, तछल्लाथ्व १५ /जेष्ठ शुल्क पूर्णे /
यस दिन सवै भन्दा दिन लामो हुने दिन हुने हुनाले पूरा दिन काम गर्न नहुने भन्ने परम्परागर मान्यता रहेको छ ।
भलभल अष्टमि ,तछलागा ८ / आषाढ कृष्णपक्ष अष्टमी
प्रत्येक वर्ष भलभल अष्टमीमा नवदुर्गा गणको देहावसान हुने परम्परा रहिआएको छ । यस क्रममा नवदुर्गा गणको मुकुन्डो नगरको पूर्वस्थित भक्तपुर नपा वातां अजिमा ब्रम्हायणी पीठ परिसरमा विधिवत रुपमा जलाउन्छन् । गणको मुकुन्डो जलाउनुलाई नवदुर्गा देवगणको अन्त्येष्टी मानिन्छ । अन्त्येष्टी क्रममा भलभल अष्टमीमा नवदुर्गा गण बिहानै द्योछेंबाट बाहिर निस्केर विलाप नाच प्रदर्शन गर्ने परम्परा छ
.......
तुलसी पिय
हरिशयणी एकादशी, आषढ शुल्कपक्ष/ दिल्लाथ्व ११
यश दिन नेवार बाहेकका गैर नेवारले तुलसी रोर्पिन्छन्
हरिशयणी एकादशी, आषढ शुल्कपक्ष/ दिल्लाथ्व ११
यश दिन नेवार बाहेकका गैर नेवारले तुलसी रोर्पिन्छन्
तुलसी पिय
द्वादशी आषाढ शुल्कपक्ष / दिल्लाथ्व
यश दिन नेवार समुदाय्ले तुलसी रोपिन्छन्
गुरु पुन्ही/ दिल्लापुन्ही, दिल्लाथ्व १५ / आषढ शुल्कपक्ष
यश दिन नेवार समुदाय्ले तुलसी रोपिन्छन्
गुरु पुन्ही/ दिल्लापुन्ही, दिल्लाथ्व १५ / आषढ शुल्कपक्ष
बागेस्वरी भक्तपुर विरा घाटमा स्नान गर्नेमेलावैदिक सनातनी धर्म संस्कार अनुसार गुरुलाई सम्मान प्रदान गर्ने पर्वकारुपमा सनातन देखि चल्दै आएको आषाद गुरु पूर्णिमा ( दिला पून्ही)का दिन चाङ्गुनारायण न पवडा नं ७ स्थित बागेस्वरी विरा घाट त्रीवेणी धाममा स्नान गरि बागेस्वरी महादेवको दर्शन ( वाल्मीकि ऋषिले स्थापना गरिएको शिवलिङ्ग भएर बागीस्व महादेव भनेका हुन् ) गर्नाले वाणीको ऐस्वर्य बढ्ने तथा अक्षय स्वर्ग प्राप्ती हुनेछ भनेर नेपालमहात्मय् तृतिय अध्याय् स्लोक नं ।। १९-२० ।।) लेखिएको छ।
गठांमुग: चह्रे / चतुर्दशी, दिल्लागा:१४ / श्रावण कृष्णपक्ष
यस दिन नेवा:वस्तिको प्रत्येक टोलको प्रमूख दोबाटो चौबाटोमा छ्वाली... प्रयोग गरि गथांमुग:( .....को प्रतीक ) बनाई साँझ छ्वाली बालेर निश्चित इलाकाहरुमा लगेर ईलाका नगाउने गरि सेलाउन लहिन्छ जसलाई गथांमुग: वायेगु भनिन्छ । यसरी गथांमुग: वाये गरि भुत पन्छाईन्छन् । यस दिन बाट नेवा:समाजको चादपर्वको क्रमश: पछ्याउँदै आउन्छन् । आजैको दिन मोहनी नख:को नवमीको राती बध गरी मनाइने परम्परागत जात्रा नै ख:म्ये जात्राका लागि नवदुर्गाको मन्दिरम प्रवेष गराई मन्दिर भित्र प्राग्गनमा राखिन्छन् ् । मोहनी नख:को अवसरमा महानवमीको राती यसै ख:म्ये ( राङ्गो ) लाई बफ्ह गरि जात्रा हुन्छन् ।
नाग पञ्चमी, श्रावण शुल्कपक्ष/ गुंलाथ्व ५
श्रावण शुल्क पञ्चमिका दिन घर घरको मूल ढोकामा नाग पा: / चित्रकारहरुले हात बाट बनाएको नागको तस्विर ताँसी पुजा गरिन्छ ।
गुँपुन्ही/ क्वातिपुन्हिं गुँलाथ्व १५ / व्याँजा नके/ जणैपूर्णे श्रावण शुल्कपक्ष
यश दिन नौगेडा गुडि ( क्वाटी) पकाएर खाईन्छन् । यसैदिन किसानहरु आ-आफ्नो खेतमा भ्यागुतोलाई भात ख्वाउने परम्परा रहेको छ ।
सापारु, गुँलाथ्व १ / गाईजात्रा, श्रावण शुल्कपक्ष
यश दिन वर्ष दिन भित्रमा दिवंगत्ज हुनु भएका मृतकहरुका नाउँमा गाई ( साय:) बनाई नगर परिक्रमा गरसिन्छन् । यसै दिन देखि सात दिन सम्म देशमा रहेका राजनैतिक तथा सामाजिक विसंगतिका विषयहरु जुन अरु समयमा बोल्न कानूनत बन्देजरहेका रहेका विषयगत कुरामा व्यङ्ग्यात्मक रुपमा परहार गर्दै समाजमा प्रस्तुत गरिन्छन् जसलाई ख्यालः( ख्याली) वा गाईजात्रा भन्ने चलन रहेको छ ।
बौया ख्वास्वय् / गुँलागा: ३० / बाबुको मुख हेर्ने भाद्र कृष्ण औसी
यस दिन बाबू हुनेहरुले आफ्ना बाबुलाई मेवामिस्तान दिई विशेस्ग समविशेस्गन्छ भने नहुनेहरुले गोकर्ण वा अन्य कुनै तिर्थमा अथवा घरैमा नुहाई धुवाई गरि निस्य भै मृतक बाबुका नाममा बाम्हण वा गुरुजुलाई चामल, च्यूउरा, जेरि, घ्यू, हरियोसाग,मासको दाल, नून, बेसार दक्षिणा र दाउरा राखी सिधा दान गरिन्छन् वा श्राध्द गरि पिण्ड तर्पन्न गरिन्छ ।
चथा, भाद्र चौथी,ञलाथ्व ४ /
भाद्र शुक्ल गणेश चौथी
यस दिनलाई मोहनी नख:को पूर्व सन्ध्या सम्झदै ( सानो मोहनी नख: सम्झदै )उखुको बोट, अदुवाको बोट, कमल फुलको पाट,गेडागुदी( गेदागुदीमाहरुमा - मकै, भतमास, केराउ,आदि तथा अनिवार्यका साथ आरुको बियाँ जसललाई नेवा: भाषामा बसपती पु राखी बेलुका कौसिमा बसि गणेश पुजा गरि चन्द्रमाको दर्शन गरि प्रशादका रुपमा सपरिवार बसि सानो भोज खाईन्छन् ।
गैह्र नेवा:हरुका महिलाले आजको दिन ब्रतउपासना गरि शिव पारवति संग आफ्ना पतिको दिर्घायुको कामना र अविवाहित महिलाले राम्रो स्वामी पाउन हरितालिका तिज पर्व मनाईन्छन् । नेवा: महिलाहरुको सानैमा बेललाई शिवका प्रतिक साक्षी राखी हिरण्यश्रवण कुमार संग विवाह गरि इहि संस्कार संपन्न गरि अखण्ड सौभाग्य प्राप्त गरि पसकेकाले आफ्ना पतिको दिर्घायुको कामना गरिरहन नपर्ने नेवा: संस्कार भएकाले नेवा: महिलाहरुले तिजको व्रत बस्न नपर्ने परम्परागत संस्कार भएकाले तिजको व्रत बस्नु पर्दैनन् ।
यस दिन नेवा:वस्तिको प्रत्येक टोलको प्रमूख दोबाटो चौबाटोमा छ्वाली... प्रयोग गरि गथांमुग:( .....को प्रतीक ) बनाई साँझ छ्वाली बालेर निश्चित इलाकाहरुमा लगेर ईलाका नगाउने गरि सेलाउन लहिन्छ जसलाई गथांमुग: वायेगु भनिन्छ । यसरी गथांमुग: वाये गरि भुत पन्छाईन्छन् । यस दिन बाट नेवा:समाजको चादपर्वको क्रमश: पछ्याउँदै आउन्छन् । आजैको दिन मोहनी नख:को नवमीको राती बध गरी मनाइने परम्परागत जात्रा नै ख:म्ये जात्राका लागि नवदुर्गाको मन्दिरम प्रवेष गराई मन्दिर भित्र प्राग्गनमा राखिन्छन् ् । मोहनी नख:को अवसरमा महानवमीको राती यसै ख:म्ये ( राङ्गो ) लाई बफ्ह गरि जात्रा हुन्छन् ।
नाग पञ्चमी, श्रावण शुल्कपक्ष/ गुंलाथ्व ५
श्रावण शुल्क पञ्चमिका दिन घर घरको मूल ढोकामा नाग पा: / चित्रकारहरुले हात बाट बनाएको नागको तस्विर ताँसी पुजा गरिन्छ ।
गुँपुन्ही/ क्वातिपुन्हिं गुँलाथ्व १५ / व्याँजा नके/ जणैपूर्णे श्रावण शुल्कपक्ष
यश दिन नौगेडा गुडि ( क्वाटी) पकाएर खाईन्छन् । यसैदिन किसानहरु आ-आफ्नो खेतमा भ्यागुतोलाई भात ख्वाउने परम्परा रहेको छ ।
सापारु, गुँलाथ्व १ / गाईजात्रा, श्रावण शुल्कपक्ष
यश दिन वर्ष दिन भित्रमा दिवंगत्ज हुनु भएका मृतकहरुका नाउँमा गाई ( साय:) बनाई नगर परिक्रमा गरसिन्छन् । यसै दिन देखि सात दिन सम्म देशमा रहेका राजनैतिक तथा सामाजिक विसंगतिका विषयहरु जुन अरु समयमा बोल्न कानूनत बन्देजरहेका रहेका विषयगत कुरामा व्यङ्ग्यात्मक रुपमा परहार गर्दै समाजमा प्रस्तुत गरिन्छन् जसलाई ख्यालः( ख्याली) वा गाईजात्रा भन्ने चलन रहेको छ ।
बौया ख्वास्वय् / गुँलागा: ३० / बाबुको मुख हेर्ने भाद्र कृष्ण औसी
यस दिन बाबू हुनेहरुले आफ्ना बाबुलाई मेवामिस्तान दिई विशेस्ग समविशेस्गन्छ भने नहुनेहरुले गोकर्ण वा अन्य कुनै तिर्थमा अथवा घरैमा नुहाई धुवाई गरि निस्य भै मृतक बाबुका नाममा बाम्हण वा गुरुजुलाई चामल, च्यूउरा, जेरि, घ्यू, हरियोसाग,मासको दाल, नून, बेसार दक्षिणा र दाउरा राखी सिधा दान गरिन्छन् वा श्राध्द गरि पिण्ड तर्पन्न गरिन्छ ।
चथा, भाद्र चौथी,ञलाथ्व ४ /
भाद्र शुक्ल गणेश चौथी
यस दिनलाई मोहनी नख:को पूर्व सन्ध्या सम्झदै ( सानो मोहनी नख: सम्झदै )उखुको बोट, अदुवाको बोट, कमल फुलको पाट,गेडागुदी( गेदागुदीमाहरुमा - मकै, भतमास, केराउ,आदि तथा अनिवार्यका साथ आरुको बियाँ जसललाई नेवा: भाषामा बसपती पु राखी बेलुका कौसिमा बसि गणेश पुजा गरि चन्द्रमाको दर्शन गरि प्रशादका रुपमा सपरिवार बसि सानो भोज खाईन्छन् ।
गैह्र नेवा:हरुका महिलाले आजको दिन ब्रतउपासना गरि शिव पारवति संग आफ्ना पतिको दिर्घायुको कामना र अविवाहित महिलाले राम्रो स्वामी पाउन हरितालिका तिज पर्व मनाईन्छन् । नेवा: महिलाहरुको सानैमा बेललाई शिवका प्रतिक साक्षी राखी हिरण्यश्रवण कुमार संग विवाह गरि इहि संस्कार संपन्न गरि अखण्ड सौभाग्य प्राप्त गरि पसकेकाले आफ्ना पतिको दिर्घायुको कामना गरिरहन नपर्ने नेवा: संस्कार भएकाले नेवा: महिलाहरुले तिजको व्रत बस्न नपर्ने परम्परागत संस्कार भएकाले तिजको व्रत बस्नु पर्दैनन् ।
मङ्गलकुण्ड मेला - भाद्र शुक्ल सप्तमी/ ञलाथ्व ७ का दिन नासमनाको सानो पोखरि ( मङ्गलकुण्डमा विशेष मेला लागने गर्छ।
येँया पुन्ही, ञँलाथ्व १५ / सिध्दपोखरी मेला
भाद्र शुक्ल पूर्णे
यस दिन टोल टोलमा ईन्द्रको प्रतिककारुपमा यमचा ठड्याउने गरिन्छन् यस लाई तन्त्रबिधी अनुसार हवण गरि पुजा गरिन्छ यो यमचा येँया को अन्तिम दिन याने सातौ दिनमा धालिन्छन् । येँया भरी याँ: मत: र मु:पात्र (......) नगर परिक्रमा गदै जात्र गरिन्छन् । येँया:पुन्हिंका दिन खमा टोल स्थित ईन्द्रायणीको देबगृह ( द्य:छें) बाट देवी निकाली खतमा राखेर नगर परिक्रमा गरि सिध्द पोखरिमा लगेर राखिन्छ । सोदिनको शाँझ सिध्द पोखरिमा विशेष जात्रा लाग्छन् । तसको भोलि पल्त अर्थात ञलाथ्व पारुका दिन पोखरिमा नुहाउने मेला लाग्छ अनि साँझ खत जात्रागर्दै देवगृहा( द्य:छें)मा प्रवेष गराईन्छन ।
सोह्रश्राध्द
ञलागा: पारु( आश्विन कृष्ण- पित्री पक्ष) परेवा) का दिन देखि हरेक घर परिवारमा मोहनी नख: मानाउन अगृम रुपमा समस्त पितृलाई श्राध्द गरि मोहनी नख:को भागा तर्पण घर गरिन्छन् । यो सोह्रश्राध्दको पित्री कार्य सोह्र दिन भित्र याने पारु( प्रेर्वा)का दिन देखि आमै ( औसी) सम्म कुनै पनि दिन गर्न सकिन्छन् ।
नलास्वने, मोहनी नख: / घटस्थापना कौलाथ्व १
पारु कौलाथ्व / घटस्थापना परेवा आश्विन शुक्ल- परेवा दुर्गामाँ पक्षका दिन एका बिहानै नदीमा गाई नुहाई धुवाई गरि नदि खोला बाट पँचा/ बालुवा ल्याई घर घरमा र आगंछे/ आहंघरमा समेत माटाका भेगटमा अथवा लितपोट गरेको भुईमा पँचाको विशेष गणेश वा दुर्गाका मूर्ती आकार बनाई जौ र मकै छरी पुजा गरि नलास्वने ( घटस्थाना) गरिन्छन् । नौ दिन सम्म प्रत्येक दिन एक तिर्थहरुमा स्नान गरि एक अष्टमातृका पिठमा पुजागरी गर्ने गरिन्छन् जसलाई नवरथ जाने भन्ने गरिन्छन् । नवौ दिन सम्म नवरथ गै महाअष्टमीका दिन कुछी भभ्वय् र महानवमिमा विशेष नवदुर्गा भवानिलाई पुजा आर्धना गरि दशौ दिन चालं गर्दै पाय: न्हाकी ( नवमिका दिन पुजा गर्न स्थापना गरिएका आफ्ना पेशागत कार्यमा प्रयोग हुने औजार हरु ( ज्याबर ) घरमा घरका सद्स्यहरुलाई र आगन घरमा आगन कुलपरिवारका सदस्यहरुलाई मूली बाट हड्तान्तरण गरि मनाउने प्रमुख चादलाई नेवा: समाजले मोहनी नख: भनिन्छन्
घटस्थापना गरि सप्तमीका दिन पुलपाती भित्र्याई महाअष्टमी, र महानवमीमा विशेष पुजागरी दशमिका दिन जमरा टीका लगाई मनाउने गैह्र नेवारहरुले मनाउने एकै समय चादलाई दशै भनिन्छन् ।
नवरथमा लिने तिर्थ र पिठहरु -
१ . पहिलोदिन हनुमन्ते खोला ब्रम्हायीणी कुना तिर्थमा स्नान गरि ब्रमायीणी वातां अजिम पिठमा पिठ पुजा गरि घर
येँया पुन्ही, ञँलाथ्व १५ / सिध्दपोखरी मेला
भाद्र शुक्ल पूर्णे
यस दिन टोल टोलमा ईन्द्रको प्रतिककारुपमा यमचा ठड्याउने गरिन्छन् यस लाई तन्त्रबिधी अनुसार हवण गरि पुजा गरिन्छ यो यमचा येँया को अन्तिम दिन याने सातौ दिनमा धालिन्छन् । येँया भरी याँ: मत: र मु:पात्र (......) नगर परिक्रमा गदै जात्र गरिन्छन् । येँया:पुन्हिंका दिन खमा टोल स्थित ईन्द्रायणीको देबगृह ( द्य:छें) बाट देवी निकाली खतमा राखेर नगर परिक्रमा गरि सिध्द पोखरिमा लगेर राखिन्छ । सोदिनको शाँझ सिध्द पोखरिमा विशेष जात्रा लाग्छन् । तसको भोलि पल्त अर्थात ञलाथ्व पारुका दिन पोखरिमा नुहाउने मेला लाग्छ अनि साँझ खत जात्रागर्दै देवगृहा( द्य:छें)मा प्रवेष गराईन्छन ।
सोह्रश्राध्द
ञलागा: पारु( आश्विन कृष्ण- पित्री पक्ष) परेवा) का दिन देखि हरेक घर परिवारमा मोहनी नख: मानाउन अगृम रुपमा समस्त पितृलाई श्राध्द गरि मोहनी नख:को भागा तर्पण घर गरिन्छन् । यो सोह्रश्राध्दको पित्री कार्य सोह्र दिन भित्र याने पारु( प्रेर्वा)का दिन देखि आमै ( औसी) सम्म कुनै पनि दिन गर्न सकिन्छन् ।
नलास्वने, मोहनी नख: / घटस्थापना कौलाथ्व १
पारु कौलाथ्व / घटस्थापना परेवा आश्विन शुक्ल- परेवा दुर्गामाँ पक्षका दिन एका बिहानै नदीमा गाई नुहाई धुवाई गरि नदि खोला बाट पँचा/ बालुवा ल्याई घर घरमा र आगंछे/ आहंघरमा समेत माटाका भेगटमा अथवा लितपोट गरेको भुईमा पँचाको विशेष गणेश वा दुर्गाका मूर्ती आकार बनाई जौ र मकै छरी पुजा गरि नलास्वने ( घटस्थाना) गरिन्छन् । नौ दिन सम्म प्रत्येक दिन एक तिर्थहरुमा स्नान गरि एक अष्टमातृका पिठमा पुजागरी गर्ने गरिन्छन् जसलाई नवरथ जाने भन्ने गरिन्छन् । नवौ दिन सम्म नवरथ गै महाअष्टमीका दिन कुछी भभ्वय् र महानवमिमा विशेष नवदुर्गा भवानिलाई पुजा आर्धना गरि दशौ दिन चालं गर्दै पाय: न्हाकी ( नवमिका दिन पुजा गर्न स्थापना गरिएका आफ्ना पेशागत कार्यमा प्रयोग हुने औजार हरु ( ज्याबर ) घरमा घरका सद्स्यहरुलाई र आगन घरमा आगन कुलपरिवारका सदस्यहरुलाई मूली बाट हड्तान्तरण गरि मनाउने प्रमुख चादलाई नेवा: समाजले मोहनी नख: भनिन्छन्
घटस्थापना गरि सप्तमीका दिन पुलपाती भित्र्याई महाअष्टमी, र महानवमीमा विशेष पुजागरी दशमिका दिन जमरा टीका लगाई मनाउने गैह्र नेवारहरुले मनाउने एकै समय चादलाई दशै भनिन्छन् ।
नवरथमा लिने तिर्थ र पिठहरु -
१ . पहिलोदिन हनुमन्ते खोला ब्रम्हायीणी कुना तिर्थमा स्नान गरि ब्रमायीणी वातां अजिम पिठमा पिठ पुजा गरि घर
आई न:लस्वनए गरि दुर्गाबवनिको स्थापना पुजा गरिन्छन् हनुमन्ते खोला पसिंखेलमा स्नान गरि श्रीकुमारी पिठमा
पुजा।
२. दोस्रोदिन...... तिर्थमा स्नान गरि माहेस्वरी बातां अजिमा पिठमा पिठ पुजा गरि घरमा आई नलास्वना क्वथामा
२. दोस्रोदिन...... तिर्थमा स्नान गरि माहेस्वरी बातां अजिमा पिठमा पिठ पुजा गरि घरमा आई नलास्वना क्वथामा
सामान्य पुजा गरिन्छन् । यहि क्रम सातौ दिन सम्म पिठ पुजा पछि घरमा आई नलस्वना क्वथामा सामान्य पुजा
गरिन्छन् ।
३. तेस्रो दिन पसिखेलमा स्नागरी पसिं अजिमा( कुमारीको पिठमा पुजा गरिन्छन् ।
४. चथौ दिन हनुमन्ते खोला चुपिंगालमा स्नान गरि खुसिं (नकिंजु ) अजिमा / भद्रकाली पिठमा पुजा गरिन्छन् । यसै
३. तेस्रो दिन पसिखेलमा स्नागरी पसिं अजिमा( कुमारीको पिठमा पुजा गरिन्छन् ।
४. चथौ दिन हनुमन्ते खोला चुपिंगालमा स्नान गरि खुसिं (नकिंजु ) अजिमा / भद्रकाली पिठमा पुजा गरिन्छन् । यसै
दिन मोहनिको महाअष्टमिका दिन तलेजुको लुर्गा भावानीलाई कालरात्रि पूजा गारि भोगबलि चढाउन बिक्रीमा रहेका
रांगाहरुको बथान मध्य बाट एक उत्तम जातको रांगा( मे) खोजिगरि त्यसलाई नुहाउन लगाई चोखोपारी भक्तुपुरको
सानो ब्यासी स्थित मेगः( स्थानिय एक बैद्यकोरमा) राख्न लगाईन्छ। यश रांगालाई “” निकूथु मे”” भनिन्छ।
५. पाचौ दिन हनुमन्ते खोला, मङ्गलतिर्थमा स्नान गरि याकती बाराही अजिमा पुजा गरिन्छ ।
६. छैठौ दिन सिध्द पोखरी ( त:पुखु) मा स्नान गरि इलमा अजिमा (इन्द्रायणी पिठमा )पुजा गरिन्छन् ।
७. -सातौ दिन कासाङ्ग खुसीमा तिर्थमा स्नान गरि मसाँ अजिमा महाकाली पिठमा पुजा गरिन्न्छन्
८. महाअष्टमी- आठौ दिन कमलबिणायकको पोखरीमा स्नान गरि भोटिं अजिमा महालक्ष्मिको पिठम पुजा गरि
घरमा आई आफुल प्रयोग गर्द आएका पेशागत औजारहरु घरमा एवं आगनघरको आगन कोथामा स्थापना गर्दै
थापैचा माटाका सानो विशेष कलश घडा आकारको घैटामा जाँड राखी त्यसमाथी केराको पातम बेरेर राङ्गाक
दुईसय ग्राम फलमासु राखी न:लास्वाँ क्वथामा दुर्गाभवानी संग राखी मोहनिको बत्ती बाली( कालो टिकाकालागी
महाअष्टमी पुजा गरेर सम खाई बेलुका कुलछी ( सव कुलपरिवार) एकै ठाउँमा बसि दुई दुईमाना च्युरा राखी कुछी
भ्वये खाईन्छन् । तलेजुमा कालरात्रि पूजामा भोगबलि दिन सै दिन तलेजुबाट जोशी, पुजारी तथा खड्गाकार
नायः ( खड्गि) हरु चिराख बत्ती(मसाल) बालि ब्यासी स्थित मेगःमा गई निकूथु मे लिन गई स्थानियवासिहरु
पनि बाजागाजा सहित निकूथुका साथ जात्रा गर्दै गई लायकूको भूपतिन्द्र मल्लको सालिक अगादि बसेर तलेजुका
नाइकेलाई निकूथु मे हस्तांरण गरिन्छ ।यसै दि राति कालरात्रि पूजा गरि दुर्गा भवानी लाई निकूथु मेको
भोगबलि दिइन्छन् ।
९. महानवमी -नवौ दिनमा हनुमान( खोरे) घाट विराभद्रा त्रीवेणीम स्नागरि तुपलजु अजिमा त्रीपुरासुन्दरीपिठमा गै
९. महानवमी -नवौ दिनमा हनुमान( खोरे) घाट विराभद्रा त्रीवेणीम स्नागरि तुपलजु अजिमा त्रीपुरासुन्दरीपिठमा गै
पिठ पुजा गरि घरमा आई घरको न:लास्वना कोथामा एवं आगन घरमा समेत दुर्गाभवानिको विशेष बलि
पुजा गरि समय् खाई बेलुका कुलछी( सवपरिवार) बसि सीकाभू
भ्वज खाईछन् । यसै दिन घर परिवारको नवजात शिशु र नव दुलहिलाई आगन देवलाई किस्ली चढाई आफ्नो
आगनदेवको कुलमा प्रवेष गराईन्छन् ।
कोलुकात जात्रा
महाावमी कै दिन तलेजुको दुइमाजुको पूजा विसर्वन पश्चयात तलेजुमा कालरात्रि पूजामा दुर्गा भवानीलाई
चढाईका भोगबली पशुहरुको रगत जम्मा गरिएको घैटोमा खड्कार नायःहरुले पूजा गरि दरवारबाटबक्सिस(वय)
लिए पछी रगतको घैटो बोकेर नायःखिं बाजा बजाउँदै आफ्नो घर तर्फ प्रस्थान गार्छ यसै जात्रालाई कोलुकात
जात्रा भनिन्छ ।
ख:म्ये जात्रा ...
मोहनी नख:को अवसरमा महानवमीको राती ख:म्ये ( राङ्गो ) जात्रा हुन्छन् । धार्मिक एवम् साँस्कृतिक दृष्टिले अति महत्वपूर्ण मानिने यो जात्रा महिषासुर दैत्यको प्रतीकका रूपमा गठांमुग:का दिन खःमेय् ( राङ्गो )लाई ल्याएर नवदुर्गा मन्दिर प्राङ्नमा बाधेर राख्ने र सोही राङ्गोलाई नवमीको राती बध गरी मनाइने परम्परागत जात्रा नै ख:म्ये जात्रा हुन् ।
महानवमीको राति त्रिपुरासुन्दरी प्रकट भई नवदुर्गा भवानी पूर्ण हुने हुँदा परम्परागतरूपमा खःमेय्को बधजात्रा मनाउने प्रचलन रहेको छ । नवदुर्गा मन्दिरमा ल्याएर बाँधिएको खःमेय् ( राङ्गो )लाई नवमीका दिन राति तान्त्रिक विधिअनुरूप पूजाआजा गरी जाँडरक्सी खुवाएर मत्ताई शरीर भरी अबिर दलेर स्थानीय भक्तजनले नवदुर्गा द्यो छेँ (देवगृह) बाट लखेट्दै च्याम्हसिंहस्थित वातां अजिमा (ब्रम्हायणी ) मन्दिरमा पुर्याई देवीलाई चढाएरु जात्रा मनाउने परम्पर रहि आएका छन् ।
परम्परा अनुसार नवमीको राती स्थानियले नवदुर्गा देवगृहबाट निकालिएको खःमेय्लाई जाँडरक्सी खुवाएर मत्ताई तान्दै र लेखेट्दै वातां अजिमाको पिठ (ब्रम्हायणी मन्दिर )पुर्याइन्छन्। खःम्ये लखेट्दा दायाँबायाँ सुकुन्दा बालेर खःमेय्सँगसँगै डौड्ने परम्परा रहेको छ तान्त्रिक विधिअनुसार वातां अजिमा पिठ ( ब्रम्हायणी)मा खःमेय् अर्थात महिषासुर दैत्यको प्रतीक राङ्गोको बध गरिनेछ छ । बध गरिएको खःमेय् राङ्गोको एक टुक्रा मासु लिन हजारौँ व्यक्तिको भिड लाग्ने गर्दछन् । सो मासुको टुक्रा प्रसादका रूपमा घरमा लगेर सुकुटी बनाई धूलो पारेर घ्यूमा मुछेर धूप बनाई बाल्ने गरिन्छ । लक्ष्मीपूजाका दिन सो धूप बालेमा भूतप्रेत नलाग्ने, शत्रुनाश हुने र घरमा लक्ष्मीबास हुने जनविश्वास रहेकोछ ।
मोहनी नख:को अवसरमा महानवमीको राती ख:म्ये ( राङ्गो ) जात्रा हुन्छन् । धार्मिक एवम् साँस्कृतिक दृष्टिले अति महत्वपूर्ण मानिने यो जात्रा महिषासुर दैत्यको प्रतीकका रूपमा गठांमुग:का दिन खःमेय् ( राङ्गो )लाई ल्याएर नवदुर्गा मन्दिर प्राङ्नमा बाधेर राख्ने र सोही राङ्गोलाई नवमीको राती बध गरी मनाइने परम्परागत जात्रा नै ख:म्ये जात्रा हुन् ।
महानवमीको राति त्रिपुरासुन्दरी प्रकट भई नवदुर्गा भवानी पूर्ण हुने हुँदा परम्परागतरूपमा खःमेय्को बधजात्रा मनाउने प्रचलन रहेको छ । नवदुर्गा मन्दिरमा ल्याएर बाँधिएको खःमेय् ( राङ्गो )लाई नवमीका दिन राति तान्त्रिक विधिअनुरूप पूजाआजा गरी जाँडरक्सी खुवाएर मत्ताई शरीर भरी अबिर दलेर स्थानीय भक्तजनले नवदुर्गा द्यो छेँ (देवगृह) बाट लखेट्दै च्याम्हसिंहस्थित वातां अजिमा (ब्रम्हायणी ) मन्दिरमा पुर्याई देवीलाई चढाएरु जात्रा मनाउने परम्पर रहि आएका छन् ।
परम्परा अनुसार नवमीको राती स्थानियले नवदुर्गा देवगृहबाट निकालिएको खःमेय्लाई जाँडरक्सी खुवाएर मत्ताई तान्दै र लेखेट्दै वातां अजिमाको पिठ (ब्रम्हायणी मन्दिर )पुर्याइन्छन्। खःम्ये लखेट्दा दायाँबायाँ सुकुन्दा बालेर खःमेय्सँगसँगै डौड्ने परम्परा रहेको छ तान्त्रिक विधिअनुसार वातां अजिमा पिठ ( ब्रम्हायणी)मा खःमेय् अर्थात महिषासुर दैत्यको प्रतीक राङ्गोको बध गरिनेछ छ । बध गरिएको खःमेय् राङ्गोको एक टुक्रा मासु लिन हजारौँ व्यक्तिको भिड लाग्ने गर्दछन् । सो मासुको टुक्रा प्रसादका रूपमा घरमा लगेर सुकुटी बनाई धूलो पारेर घ्यूमा मुछेर धूप बनाई बाल्ने गरिन्छ । लक्ष्मीपूजाका दिन सो धूप बालेमा भूतप्रेत नलाग्ने, शत्रुनाश हुने र घरमा लक्ष्मीबास हुने जनविश्वास रहेकोछ ।
नवमी कै रात्री नवदुर्गा गुथिसंग सरोकार राख्ने पूं ( चित्रकारले तयार पारेको नवदुर्गा गणको नयाँ मुकुन्डोलाई कपडाले छोपेर पूंको घरबाट वातां अजिमा ब्रम्हायणीको पिठमा पुर्याएर ख:म्येको बलि पुजा संगै आचाजु बाट मुकुन्डोलाई तान्त्रीक बिधिबाट प्राण प्रतिस्थित गरि सिध्द गरि सम्बन्धित देवगण बन्ने बनमालाहरुलाई क्रमश लल्हाय( हस्तातरण) गरि साँझ बाजा गाजा सहित तलेजुमा भित्र्याईन्छन् ।
१०. दशौ दिन दशमी चालंका दिन बिहान वातां अजिमा (ब्रम्हायिणी पिठमा) पुजा तथा दर्शन गरि घरमा आई
नलास्वना कोठामा विशेष पुजा गरि स्वां, क्वकायेगु पुजा ( चालं ) महाअष्टमिका दिन स्थापना गरिएको
औजारहरु र थापैचा ( कलश , घडा) लाई पुजास्थान बाट अलि पर सार्ने काम गरिन्छन् यसैलाई पाय:न्ह्याकेगु
भन्ने गरिन्छन् । त्यस पछि घरको मूल ढोकाको गजवारका रुपमा प्रयोग भैआएको " खग:" र ढोकाको खापा
जसले घरको सुरक्षा दिने कार्य गर्दै आएको अनि अष्टमातृका देवगण मध्यका एक गणका रुपमा मान्दै आएको
भैरब सम्झेर जुन नेवा: परम्परा देखि मान्दै आएको छ त्यसलाई पुजा गरिन्छ । आगनघरमा पनि त्यसरी नै पुजा
गरिन्छन् । आगना देवको प्रशाद आफ्ना घर परिवार बाहेक अरुले ग्रहण गर्न र आगन कोथामा समेत प्रवेष गर्न र
हेर्न उन्न । यसै दिन तलेजु बाट तलेजु भवभवानि, नवदुर्गा देवगण, तलेजुभित्र रहेका पुरातात्विक खड्गहरु समेत
तथ भवाणिको बाहनका रुपमा रहेको घोडालाई नगरपरिक्रमा गरि जात्रा गरिन्छ । परिक्रमा गराउने जाता हुन्छन्
कतिंपुन्हि / य:सिं मत बिइगु, बौलाथ्व १५ / कोजाग्रत पूर्णे
यश दिन नलास्वना कोथामा दुर्गाभवानिलाई पुन पुजा गरि यस वर्षको मोहनी नख:को सम्पूर्ण पूजा विसर्जन
कतिंपुन्हि / य:सिं मत बिइगु, बौलाथ्व १५ / कोजाग्रत पूर्णे
यश दिन नलास्वना कोथामा दुर्गाभवानिलाई पुन पुजा गरि यस वर्षको मोहनी नख:को सम्पूर्ण पूजा विसर्जन
गरि नलास्वाँ भेगत र पँचा( बालुवा ) घरको मूल ढोका अगादिको पिखालाखी/ पिखालखु देवमा खन्यायि
न्छन् । यसरी पिखालाखिमा नलस्वाँ भेगत नै विसर्जन गरेर सवै लोकजनलाई मोहनी नख: समाप्त भएको
सन्देस दिने गर्छन् ।
य:सिं मत बिइगु / आलुमत:/ आकाशदिप बाल्ने
कतिंपुन्हिं कै दिन घर घरको कौसिमा लामो हरियोबाँसमा मत:कल:( हावाहुरिले बत्ती ननिभ्ने गरि बनाएको बत्ती
बालेर राख्ने विशेष भाडो) बाँसको लिङ्गो गाडेर लिङ्गोको टोप्पोमा डोरिले बादेर झुन्द्द्याएर राखी बिहान बेलुका
गौरिनारायणलाई श्रध्दा भक्तिले सकिमना पुन्हिं( हरिबोधनी एकादशि सम्म बत्ती बालेर बत्ती दिईन्छन् ।
स्वन्ती नख:
स्वन्ती नख:
स्वन्ति नखः नेपाल सम्बत वर्षको अन्तिम महिना कौलाको कृष्णपक्ष कौलागाको त्रयोदशी, चतुर्थि( चःह्रे) र आमै ( अौसी) समेत देखि नयाँ वर्षको प्रथम महिना कछला शुक्लपक्षको पारु र दुतिया( परेवा र दुतिया) समेत गरि लगातार पाँच दिन सम्म यमपँचकका रुपमा मनाइन्छ ।
१ स्वन्ती नखको पहिलो दिन् - कोपुजा कौलागा १३ / कार्तिक कृष्णपक्ष त्रीयोदशीका
यश दिनबाट स्वन्ती नख: सुरु हुन्छन्। यश दिन सवै सनातनिहरुले यमराजको दुतकारुपमा कागलाई बिहान पुजागरी सम्मान गर्ने गर्छब । साँझ दियो बत्ती बाली दिपावली गरिन्छ
२. सवन्ति चःहरे कौलागा १४ // स्वन्तिको दोस्रोदिन - खिचा
पुजा कौलागा
१४ -
चतुर्दशीका दिन सवै सनातनिले यमररराजका दुतकारुपमा कुकुर लाई सम्मान स्वरुप पुजा गर्ने छ । साँझ दियो बत्ती बाली दिपावली गरिन्छ
३. स्वन्तीको तेस्रो दिन - आमै बौलागा ३० / औसीका दिन
लक्ष्मी पूजा -
यस दिन घर आगन सफा गरि लितपोटगरि साँझ घरको धुकुटिकोथा देखि घरको मूल ढोका आगादिको पिखालाखी सम्म पोटि पिखालाखिमा मण्डप बनाई पुअजा गरि दियो बालीसाँझ दियो बत्ती बाली दिपावली गरिन्छ बेलुका घरमा नेवा:हरुले चित्रकार ( पूं) ले हातले बनाएको सेतो ख्याक् र कुबेर सहितको धनलक्षिको फोटो जसलाई नेवा: भाषामा लक्ष्मिपा: भनिन्छ त्यो लक्ष्मिपा: धुकुतिमा राखेर लक्ष्मी स्वाँ चढाएर पुजागरी मोहनी नख:को ख:म्येको मासुको धुप बाली माछ, मासु, ख्यें, जाँड रक्सी सहितको भ्वयब्व चढाई पुजा गरिन्छन् । यो दिन नेपाल सम्बत वर्षको अन्तिम दिन हुन् ।
४. स्वन्तिको चौथो दिन - महपुजा कछलाथ्व १ -
कछलाथ्व पारु
यस दिन नेपाल सम्बतको नव वर्ष सुभारम्भ हुने दिन हो । यसै दिन बेलुकासाँझ दियो बत्ती बाली दिपावली गरिन्छ अनि नेवा: समाजको पहिचानको संस्कृती अनुसार आत्मा पुजागरिन्छ जसलाई म्हपुजा भनिन्छन् । म्हपुजामा मण्डप बनाई सुकुन्दा बाली ख्यलु इतामत: / मलमल कपडाबाट बानाएको लामो बत्ती बालेर मण्डपमा र लहरै बसेका घरका परिवार सदस्यहरुलाई घरको नकिं (जेष्ठ महिला) मण्डप र परिवार सद्स्यको सरिरलाई पुजा गरि माना पाथीमा अक्ष्ता,लावा,.... फुल, दक्षिणा आदि राखी सिरबाट घिप्तायर मण्डपमा खसली पुजा गरि ख्य्रं सगँ दिएर शुख: शान्ती, दिर्घायु र नव वर्षको शुभकामना सहित शुभकामना दिने गरिन्छन् अनि सबैले भोज खाईन्छन् ।
यस दिन नेपाल सम्बतको नव वर्ष सुभारम्भ हुने दिन हो । यसै दिन बेलुकासाँझ दियो बत्ती बाली दिपावली गरिन्छ अनि नेवा: समाजको पहिचानको संस्कृती अनुसार आत्मा पुजागरिन्छ जसलाई म्हपुजा भनिन्छन् । म्हपुजामा मण्डप बनाई सुकुन्दा बाली ख्यलु इतामत: / मलमल कपडाबाट बानाएको लामो बत्ती बालेर मण्डपमा र लहरै बसेका घरका परिवार सदस्यहरुलाई घरको नकिं (जेष्ठ महिला) मण्डप र परिवार सद्स्यको सरिरलाई पुजा गरि माना पाथीमा अक्ष्ता,लावा,.... फुल, दक्षिणा आदि राखी सिरबाट घिप्तायर मण्डपमा खसली पुजा गरि ख्य्रं सगँ दिएर शुख: शान्ती, दिर्घायु र नव वर्षको शुभकामना सहित शुभकामना दिने गरिन्छन् अनि सबैले भोज खाईन्छन् ।
५. स्वन्ती नख:को अन्तिम दिन किजा पुजा: कछलाथ्व २
यश दिन दिदी बाट भाइ र दाजुलाई समेत लाई मण्डप बनाई मण्डपमा ख्यलु बत्ति बाली मण्डप र भाईलाई पुजा गरि माना पाथीमा फुल अक्षता, लावा,... दक्षिणा राखी भाइ/ दाजुको सिरबाट खन्याई मण्डपमा खसाली ख्येंसगँ सगुण दिई भाईले पनि दिदिलाई टीका लगाईअ दिई विशेष उपहार दिएर भोज खाएर किजा पुजा सम्पन्न गरिन्छ ।
तुलसिविवाह / हरिबोधनी एकादशी , कछलाथ्व ११ / कार्तिक शुक्ल पक्ष
यस दिन सनातन धार्मिक विधि अनुसार……
यस दिन सनातन धार्मिक विधि अनुसार……
सकिमनापुन्हिं, कछलाथ्व १५ / कार्तिक शुक्ल पक्ष
यस दिन पिँडालु ( सकि) र सख्खरखण्ड( चाकुही) उसिनेर तथा गेडागुडी भुटेर देवी देवतालाई पुजा गरि चढाई प्रशादका रुपमा सवैले खाइन्छन् भने बेलुका मन्दिरहरुमा सम्बन्धित देवी देवताको भुटेको गेडागुडीले मूर्तिका आकार बनाई प्रदर्शन गरिन्छन् यसलाई नेवा:भाषामा हलिमली व्बयेगु भनिन्छन् ।
बालाःचःह्रे/ बालावचतुर्दशी, कछलागा: १४ / मार्ग कृष्णपक्ष
आ-आफ्ना मृतक आफन्तका नाउँमा पशुपटिमा गै सतविज ( धान, कालो तील, गहुँ, तोरी, मास, सानो केराउ, लावा र मुला, ज्यामिर, सखरखण्ड, पिडालु र हलेदोका टुक्रा छर्दै पशुपति क्षेत्रमा देवीदेवताका मन्दिर परिक्रमा गरिन्छ । यसलाई नेवा:भाषामा बालाम्हु वनेगु भनिन्छन् ।
य:ममरी पुन्ही( थिलापून्ही), थिंलाथ्व्स १५
मार्ग शुक्लपक्ष पूर्णे ( धान्यपूर्णिमा) यस दिन नेवा:समाजमा नयाँ चामलको य:मरी पकायर देवी देवतालाई चढाएर खाने तथा भकारिमा य:मरि चढाएर पुजा गरि चार दिन पछि भकारी बाट निकाली छोरी चेलीलाई बोलाएर ख्वाउने परम्परा रहेको छ ।
मार्ग शुक्लपक्ष पूर्णे ( धान्यपूर्णिमा) यस दिन नेवा:समाजमा नयाँ चामलको य:मरी पकायर देवी देवतालाई चढाएर खाने तथा भकारिमा य:मरि चढाएर पुजा गरि चार दिन पछि भकारी बाट निकाली छोरी चेलीलाई बोलाएर ख्वाउने परम्परा रहेको छ ।
मिलापून्ही( छ्याल पुन्ही) / पोहेलाथ्व १५
श्री स्वस्थानी व्रत कथा सुरु / हनुमत्तीर्थ, विराभद्रातामसा त्रीबेणी मेला
यस दिन देखि श्री स्वस्थानिको महात्म्य एक महिना सम्म भन्ने परम्परा रहेको छ । यसै दिन हनुमान घाट ( खोरे ) हनुमन्ते ( विरा, भद्रा र तमसा नदीको संगमस्थ्ल त्रीवेणी धाममा स्नान गर्ने मेला लग्ने गर्दछ ।
यस दिन देखि श्री स्वस्थानिको महात्म्य एक महिना सम्म भन्ने परम्परा रहेको छ । यसै दिन हनुमान घाट ( खोरे ) हनुमन्ते ( विरा, भद्रा र तमसा नदीको संगमस्थ्ल त्रीवेणी धाममा स्नान गर्ने मेला लग्ने गर्दछ ।
मिला पुन्हि( छ्याला पुन्हि ) पोहेलाथ्व १५ स्वस्थानि कथा शुभारम्भ
यश दिनबाट नेपालमण्डलको स्वस्थानको अर्थात हिमालय पुत्रिे पार्वर्तिको कथा श्री स्वस्थानी कथाको शुभारम्भ हुन्छन् । यसै दिन साँझ घर घरमारहेका माटाका पुराना भाँडाकुँडा घर अगादि फुटाउने परम्परा रहेको छ।
नानिपुजा /दिशीचह्रेपूजा, थिंलागा: १४ / चतुर्दशी पौष कृष्णपक्ष
घ्यचाकु सन्हु( हाम्व संक्रान्ती) , पोहेलाथ्व / मकर संक्रान्ती, पौष शुक्लपक्ष
यस दिन हामी नेवार समुदायमा घ्यू चाकु, तरुल, सखरखण्ड, राखी अलि बलिसहित( समयबजी,रक्सी,माछा, छ्वयला, अण्डा सहित) नजिकै को आ आफ्नो ईलाका गणेश तथा पिठमा गै पुजा गरि, पितृलाई छुत्याई ब्राम्हणलाई सिधादान समेत गरि आफू घ्यू चाकु, तरुल, समयबजी खाने भएकाले नेवार भाषामा यो मकर संक्रान्ती लाई घ्य:चाकु सन्हु र हाम्व सन्हु भनिन्छन् ।
यस दिन भक्तपुरको टौमढी टोल स्थित माधव नारायण( वाकुपती नारायण) चोकमा गाईलाई उसिनेको गहुँ खुवाउने र वाकुपती नारायणलाई ग्यू चाकु र तिलले अभिषेक गर्ने परम्परा रहेका छन् । यसै दिन भक्तपुरमै पाँच वटा विहारका दीपंकर पञ्चबुध्दहरु( अजाजु)को जात्रा हुने गर्दछन् ।
श्रीपंञ्चमी, सिल्लाथ्व ५ /माघ शुक्लपक्ष
यस दिन ल्हासापाक्व महामञ्जुश्री( ससु द्य:)मा मेला लाग्ने गर्दछ । यसै दिन ससाना नानिहरुलाई ॐ नम: बागीस्वराय लेख्न लगायर बिद्या ग्रहण गर्न शुभारम्भ गराइन्छन् ।
सिपून्ही, सिल्लाथ्व १५ / श्री स्वस्थानी ब्रतकथा समाप्त , माघ शुक्लपक्ष
शिलाचहे, सिल्लागा: १४ / शिवरात्री, चतुर्थी फाल्गुन कृष्णपक्ष
होलिपून्ही, चिल्लाथ्व १५ / होलिपूर्णे फाल्गुन शुक्लपक्ष
घ्यचाकु सन्हु( हाम्व संक्रान्ती) , पोहेलाथ्व / मकर संक्रान्ती, पौष शुक्लपक्ष
यस दिन हामी नेवार समुदायमा घ्यू चाकु, तरुल, सखरखण्ड, राखी अलि बलिसहित( समयबजी,रक्सी,माछा, छ्वयला, अण्डा सहित) नजिकै को आ आफ्नो ईलाका गणेश तथा पिठमा गै पुजा गरि, पितृलाई छुत्याई ब्राम्हणलाई सिधादान समेत गरि आफू घ्यू चाकु, तरुल, समयबजी खाने भएकाले नेवार भाषामा यो मकर संक्रान्ती लाई घ्य:चाकु सन्हु र हाम्व सन्हु भनिन्छन् ।
यस दिन भक्तपुरको टौमढी टोल स्थित माधव नारायण( वाकुपती नारायण) चोकमा गाईलाई उसिनेको गहुँ खुवाउने र वाकुपती नारायणलाई ग्यू चाकु र तिलले अभिषेक गर्ने परम्परा रहेका छन् । यसै दिन भक्तपुरमै पाँच वटा विहारका दीपंकर पञ्चबुध्दहरु( अजाजु)को जात्रा हुने गर्दछन् ।
श्रीपंञ्चमी, सिल्लाथ्व ५ /माघ शुक्लपक्ष
यस दिन ल्हासापाक्व महामञ्जुश्री( ससु द्य:)मा मेला लाग्ने गर्दछ । यसै दिन ससाना नानिहरुलाई ॐ नम: बागीस्वराय लेख्न लगायर बिद्या ग्रहण गर्न शुभारम्भ गराइन्छन् ।
सिपून्ही, सिल्लाथ्व १५ / श्री स्वस्थानी ब्रतकथा समाप्त , माघ शुक्लपक्ष
शिलाचहे, सिल्लागा: १४ / शिवरात्री, चतुर्थी फाल्गुन कृष्णपक्ष
होलिपून्ही, चिल्लाथ्व १५ / होलिपूर्णे फाल्गुन शुक्लपक्ष
~~~०००~~~
ख. बालक जन्मको जानकारि
नेवाः संस्कारमा चाहिने सामाग्रिहरु
नेवाः संस्कारमा चाहिने सामाग्रिहरु
स्रोत- (दैबज्ञ गोजी पात्रो २०७५ जोशी समाज ख्वप) :-
आ-आफ्नो चलन अनुसार केही केही फरक पनि हुन सक्छन्
क.- दही चिउरा खुवाउने( धौबजी नके)मा चाहिने
सामाग्रिहरु :-
१. अण्डा - २० गोटा
२. दहि - १ गोटा
३. सुकुटिड माछा - २० वटा
४. मासु - १ धार्नि
५. दूध - १ माना
६ . चिउरा - १ पाथी
७. फल फूल - १ किस्ति
८. मिठाई रोटी - १ किस्ती
९. यःमरी ( चाकु भएको ) - २४ वटा
१०. यःमरी ( खुवा भएको) - २४ वटा
११. मासको बारा - २० वटा
१२. गेडागुडीको तरकारी र
१३. भुटन
२. दहि - १ गोटा
३. सुकुटिड माछा - २० वटा
४. मासु - १ धार्नि
५. दूध - १ माना
६ . चिउरा - १ पाथी
७. फल फूल - १ किस्ति
८. मिठाई रोटी - १ किस्ती
९. यःमरी ( चाकु भएको ) - २४ वटा
१०. यःमरी ( खुवा भएको) - २४ वटा
११. मासको बारा - २० वटा
१२. गेडागुडीको तरकारी र
१३. भुटन
ख. बालक जन्मको जानकारि
दिंदाको सामाग्री ;-
१. ग्व ग्वय् ( सुपारी ) - २ वटा
२. चाकु - १ वटा
३. ज्वानु, पिपला, नून, सूठो, अदुवा, फुस्रो
ससिन्दुर (भुइसिन्ह) , जाइफल १ वटा
४. दक्षिणा
नोट :- छोरी जन्मेकोमा आाधा सुपारी (
बाग ग्वय्) र चाकु आाधा मात्र पडाउने ।
ग - छैटीको सामग्री :-
फुफुले( निनिं) लाने सामान
१. माटोको पाला - १२ वटा
२. बत्ती - १ मुठ्ठा
३. खानेतेफ आधामाना
४. धान १ पाथी
५. बालकलाई बस्त्र - एक जोर थागुनो सहित
६. लुँ इचा, वह ऊचा, लुँ आँसु, वह आँगु,
बालकलाई दक्षिणा
घ - बालको घ,बाट फुफूलाई
दिनेसाकान :-
हलुवा, नून, अदुवा, लुगा एकजोर
ङ - माइतबाट धीउ चिउरा पठाउने
सामाग्री :-
धीउ आधा किलो, चाकु १ गोटा, चिउरा १ पाथी, नून, अदुवा ,
ज्वानु
============================
च - जन्म सुतक चोख्याउने ( मचाबु
बेंके) को सामाग्री :-
माइतबाट पठाउने सामाग्री -
१ मासु १ धार्नि
२. आधा किलो
४. चाकू, १ गोटा,
५. ज्वानु १ पाउ,
६. अदुवा,
७. तेल,
८. ककेराऊ
९. केराऊदाल,
१०. सिमि,
११. आलु,
१२. साग,
१३. मूलाचना,
१४. खिचाभ्वाथः/ इसिचा,
१५. बालकलाई बस्त्र,
१६. लुँ इचा,
१७. वह इचा,
१८. सुकुल( सुकु- सानो).
१९. मचा कठी,
२०. ओछ्यन- सिरक( लासाफाङ्ग).
२१. तोरिको तकिया
२२. पेटभोटो
२३. आमालाई बस्त्र एक जोर
२४. बच्चालाई टोपी
२५. बाबबुकोलागि कपडा
२६. बच्चालाई वह आँगु, लुँ आँगु,
२७. मकल
२८. टपेश
२९. आँजसला
३०. कचौरा
३१. गिलास
३२. ओदान
३३. ताप्के
३४. क्पाँटी वासः एकपाउ
३५. धोटी चोठी ५० ष्राम
३६. जाइफल( जिफो) एक गोटा
३७. क्वाटी वासः राख्ने बट्टा
३८. चम्चा
३९. स्तोभ
४०. काँसको बाटा एक
४१. दही गोटा एक
४२. कपडाको जुत्ता आदि
====================
ङ - बच्चाको पास्नी( अन्न प्रशासन)
मच्चा जंक्व :-
१. सुकुन्दा
२. ज्यनालप्ते ३ वटा
३. थायभू सामाग्रअंहरु -
क- काँसको थाल
ख- तृखुट्टी सकहित थायभू एक
४. दुईमाना चामलको भात
५. दाल -
क. मास( माय्)
ख. मूगी ( मू).
ग. गहत( कोर)
घ. कालो भतमास ( हाकू मुस्य)
ङ. चना
च. केराउ
छ. बोडीे
६. विभिन्न हरियोपात
७. फर्सीको भू-चूपी ३ थरी
८. हाँसको अण्डा ३ गोटा
९. माछा ३ पटा
१०. भूटन
११. अदुवा
१२. लसुन
१३. मासको बारा( माय् व) ३ वटा
१४. पान मसला तीन तीन
१५. कालिीजको टाउको
१६. दही
१७. फलफूल( सिसाबुसा)
१८. मिठाई रोटि( चाकुमरि)
१९. गाईको दूध
२०. केराउक अचार
२१.भोजन भाग
क. थाय् भू - १
ख. सूर्य व१ - १
ग. कलाँ वो - १
खीर काँसको थालमा पस्केको , चाँदीको कचौरा र सुन जडेको चाँदीको चम्चा ।
=============================((
च- सुवर्ण कुमार विवाह( इहि)को लागि
आवश्यक सामाग्री
(क) दुसोको ( पूर्वाङ्ग) को लागि
१. पूजा एक जोर
२. किसली एक
३. निगालो ( तिकछि )दुई
४. कुम्भका ( तिा डोरो भएको डल्ला एक
५. धोपतु दुई वटा
६. बेल ( ब्या गो) एक
७. चिउरा ( निसला)एक
८. चामल ( सिधा)एक
९. ललफूल( सिसाबुसा) भाग एक
१०. मिठाई रोटी भाग एक
११. धूप र बत्ती
१२. यज्ञोपवित( जजंका)
१३. सुकुन्दा
१४. सलपा
( ख) कन्यादानका लागि
? १. पूजा एक जोर
२. फुस्रोसिन्दुर (भुईसिन्ह)
३. किसली दुई
४. फलफूल दुई भाग
५. दहीको पतु (धोपतु) दुई वटा
६. चिउरा ( निसला) एक
७. चाँदिको टीका
८. सुनको टीका ( लुँ सिन्ह)
९. कोचिकं (बुकुवा तेल)
१०. दुबो
११. मिमिचा
१२. मासु
१३. स्वाँवा( जुङ्गेधान)
१४. गोबर
१५. माछा
१६. चाकु
१७. सुपारी
१८. लावा
१९. आखे ( अक्षेता)
२०. नुन
२१. सुजफा
२२. मलंफो
२३. अदुवा
२४. ज्यनालप्ते
२५. मिकुसि
२६. इहिपर्सि
२६. नङ्ग काट्दा राख्ने थाल
२७. फूफूको लागि वस्त्र
२८. धूप, बत्ति
२९. यज्ञोपवति ( जजंका )
३० चामल
३१. सापाख्वो र
३२. रातो कपडा आदि
===========================(==
छ - सू्दर्शन / गुफा ( बाःह्राः) निकाल्नको
लागि आवश्यक सामाग्रीहरु
( क ) नुहाउनको ( ब्यंकेगु) लागि चाहिने
सामागरि
१. सर्व ओषधौ
२. पिना ( खौ )
३. पञ्चरत्न!
( ख ) सू्र्य दर्शन / बाःह्राः निकाल्दा -
१ .गोबर
२. लावा ( ताँय्)
३. पहेलो रेखी
४. अविर
५. गंगाजल
६. पञ्चामृत
७. मयुरको प्वाँख
८. कोका
९. कुम्हका
१०. पाका
११. गाँजल
१२. ऐना
१३. चुसापा
१४. बाँगियो
१५. टीका
१६. लुगा
१७. दही सगुन
१८. सिन्हमू ( अर्सि) बट्टा
१९. ज्वालान्हायकं
२०. त्रिखुटी
२१. कलश
२२. किसली
२३. बत्ती
२४. धूप
२५. कपुर
२६. ब्वचा बजी
२७. काँचो ईटा २
२८. रातो जवंका
२९. बेलीको फूल( ) -१२
३०. गाईको दूध
३१. बाह्रां छुकेत चामल र फल
३२. काठको मामानु र लावा
=========================
ज - कयता पूजा ( ब्रतबन्धन) को
सामाग्री :-
१. पुजाजोर एक
२. सुकुन्दाु
४. गोबर
५. जुंगेधान
६. बुकुवा
७. तेल
८. मासु
९. किसली दुई
१०. पातबस्त्रको लषोटी एक
११. सर्सू ( रायो।)
१२. बस्त्र एक जोर
१३. टोपी
१४. फेट्टा ( बेताली)
१५. लुसिफयेको निम्तित फूफूलाई बस्त्र
१६. बाँसको थाल
१७. चामलको सिधा तीन भाग
१८. निसला ( चिउरा) तिन भाग
१९. फलफूल तिनधाग
२०. मिठाई रोटी तीन भाग्
२१. धोपटु पाला ४ वटा
२२. धूप बत्ति
२३. जजंका ( यज्ञपवित)
२४. सव्रोषधी
२५. सर्वाचामल
२६.कलशको तृखुटी
२७. आर्सि
२८. सिन्हमू
२९. बेलीको फूलको हाँगो
३०. पानस दुई वटा
३१. काठको मानो ( पाथी)
३२. फलामको भोटे ताल्चाको साँचो
३३. सुन र चाँदीको खोचा
==============================
झ - पिठ पूजा र दिगु पूजामा चाहिने
पूजा सामाग्री :-
१. बोका ( दुगु)
२. जूजा दुई जोर
( क।) नारायण देवतालाई छुट्टै
पूजा र
( ख ) दिगु द्यः लगायत सबै
देववीलाई पूजा
३. सिन्दूर पहेलो ( म्ह्वासु सिान्ह)
४. अविरर
५. इका र पका
६. अक्षेता ( आख्यो )
७. काठको पाथी
८. भोटे ताल्चाको साँचो
९. आरति
१०. गोजा
११.. अष्टमातृका गोजा
१२ बौ, धूप व कपुर र बत्ती
१३. काय्पका कलंपका
१४. फूलको माला
१५. सलापा ( महिलाका लागि)
१६. स्वापु ( पूर्षका लागि )
१७. सिन्हमू
१८ कोटःपूजा / कँलाली
१९.चुमरी/ चतांरी ( चामलको पीठोको
रोटी)
२०. फलफूल
२१.मिठमई रोटी।
२२. पंचमेल
२३. पञ्चपक्वां
२४. मोहनश्रको लागि पाला ५ वटा
२५. तुल कपडा
२६. काठको मानु
२७. लावा ( ताँय्)
=============================
ञ - रुद्रिको लागि / जन्मदिन पुजा समेतका लागि चाहिने सामाग्री -
१. लावा
२. रेखी
३. धूप बत्ती
४. जजंका
५.पहे लो कपडा
६ पहेलो धागो तीन डोरो भएको
७.. पहेलो टीका, अबिर
८. सिल्हाय् गुंगु ( सालधुप र गोकुलधूप).
९. कालो तिल
१०. जौ ( तछ्व)
११. घिउ
१२. मह ( क्षति)
१३. गाईको दूध २ माना
१४. सिङ्गो दही
१५. बेलपत्र
१६. पान मसला
१७. मिठाई रोटी
१८. फलफूल
१९. सिको तुको(खाइसि टुक्रा र उखु टुक्रा)
२०. सिंफा
२१. कपुर र
२२. सुपारि (ग्पँय् ग्व) २वटा समेत
जन्मदिन समेत गर्न
२३. नयाँ लुगा
२४. सिधा
२५. निसला
२६. सिधा
२७. चामल
२८. स्वगं कि (चामल)
२९. मता कि (.चामल)
३०. घण्टी( गँ )
३१. आरति
३२. कोला
३३. बमटा
३४. सुकुन्दा
३५. गोबर
३५. फूलको माला र
३६. पंचलमे रोटी ( छाजोलँ मह्री) इत्यादि
==============================(
भीमरथ ( जंङ्क्व ) विधिको लागि आवश्यक सामाग्री :-
माटाका सामाग्री
१. काँचो ईट्टा १०० वटा
२. शिव शक्ति कलश २
३. मृत्युञ्जय कलश १
४. सूर्य कलश १
४. निद्रा कलश १
५. शक्ति कलश १
६. गणेश कलश १
७. गुरु कलश १
८. अष्ट चिरंजीवि कलश ८
९. नव ग्रह कलश १०
१०. दस दिकपाल कलश १०
११. श्री लक्ष्मी कलश २
१२. यक्ष यक्षणी कलश २
१३. स्नान कलश ४
१४. प्रणित कलश १
१५. नाग कलश १
१६. शतधारासहस्रधारा २
१७. होम सला १
१८. सलापा २ वटा
१९. ब्रीही पाचा ४० वटा
२०. भेग २४ वटा
२१. कचि सलि ४ वटा
२२. सलि १०० वटा
२३. गंगा मृतिका
२४. सफ्त मृतिका
बाँस र नर्कटको सामाग्री
१. लामो निगालो १० वटा
२. जो हासा १ जोर
३. ठूलो खुल्ला हासा( नाङ्गलो) २ वटा
४. सानो खुल्ला नाङ्गलो १
तामाको सामाग्री
१. बाटा १ वटा
२. धृतधारा १
३. होम पात्र १
४. त्रिकोण चतुष्कोण २
५. तौलिचा पन्यौ
६, पूर्ण पात्र ५ वटा
७. पूजाको थाली ( दान गर्न) ४ वटा
८. पंच पात्र आचमनी समेत ४ वटा
९. गाईको करङ १
१०. अर्घ( अर्घा) मास सहित ५
११. ताँमाको टुक्रा १
१२. वटुको(खोल्चा) १५
१३. कोला(क्वोल्ला) सानो १
१४. पिचा १
१५. मान्द्रो स्वस्ति अंकित २
१६. कुचो २
१७. केरको खम्बा ४
१८. बाबियाको डोरी २ मुठ्ठा
१९. बाबियको घाँस( क्वेय्पुघाँय्)को पिचा
५० वटा
२०. रथ तान्न डोरी २ वटा
२१, १०८ थरीका फूल ( मालाकार मार्फट लिने)
कपडाको सामाग्री
१. ब्राम्हण वरणको निम्ति कपडा ४
टुक्रा
२. पछ्यौरा ४
३. १/१ हाते सेतो कपडा टुक्रा ५
४. कालो कपडा टुक्रा १/१ हाते ३
टुक्रा
५. पहेलो कपडा १/१ हाते टुक्रा ३
६. छिरिबिरे कपडा १/१ हाते टुक्रा १
७. रातो कपडा १/१ हाते टुक्रा ४
८. हरियो कपडा १/१ हाते टुक्रा ३
९. साढेदुई हातको फेट्टा कपडा(
बेतालि) २
१०. इलां( चन्दुवा) १
११. झूल, डसना र सिरक समेत
१२. चकटी २
१३. तकिया ३
१४. काय्पका कलंपका २ जोर
१५. सेतो पात कपडा १ हाते १
१६. रातो कपडा १/१ हाते १
१७. पौगा कपडा टुक्रा १/१ हाते २
१८. गाईलाई पहेलो कपडाको टु्रका १
१९. सेतो एक तल्ले छत्र ४० वटा
२०. रातो तीन तल्ले ४
२१. सेतो तीन तल्ले छत्र २
२२. स्नानको निमति ३ हाते मलमल
कपडा १ टुक्रा
२३. जनही वस्त्र जोर १/१
२४. रथ तान्ने कपडा
२५. पोताय(रेखी)
२६. अभिर
२७. दही २ गोटा
२८. पंचामृत-
२९. गाईको दूध १ माना
३०. गाईको घिउ
३१.. मह
३२. गंगाजल
३३. अलासौ( गोर)
३४. अलाचो / साचो( गऊत)
३५. चाकु
३६. सक्कर
.३७.तेल २ माना
काँसको सामाग्री
१. काँसको बटुको( खोला) ६ वटा
२. काँसको बाटा १
३. थाल सानो र ठूलो २/२ वटा
फलामको सामाग्री
१. ओदान
२. सानो खड्ग २
३. फलामको पाला १
४. लामको टुक्रा १
फलफूल
१. विसकी
२. जटावाल नरिवल २ गोटा
३. तःसी(बिमिरो) १
४. पिँडालु
५. ज्यामिर( झाम्सी)
६. उखु( तू)
७. मूला
८. भिजाइएको केराउ
९. नैबद्य फलफूल र नरिवल
१०. रातो बयर।१ माना
रोटीको परिकार
१. पंच पकवान् १२ जोर
२. लड्डु १०८ वटा
३. पञ्च मेल ८ जोर
४. निसला १८
रथको सामाग्री
१. धान १६ पाथी
२. फूलमाल
३. श्रृङ्गारको सामान
४. बाह्रा: छुके जकी
५. फूलहरु
काठको सामाग्री
१. चमर पंखा
२. लुसी
३. उगकुटी
४. कुशासन(सुकुल) ४ वटा
५. पिपलको पात ३०० वटा
६. वरको पात १०० वटा
७. आँपको पात १०० वटा
८. डुम्रीको पात १०० वटा
९. पौह पात १०० वटा
१०. पान १२ बेरा
११. सिन्ताप्वाय् १ वटा
१२. पानकबो पट्टा ८ वटा
१४. घोडायुक्त रथ दुई (एक/एक)
१५. पलङ्ग १
१६. अपमारग
१७. खयर सिं टुक्रा
१८. पिरका २ वटा
१९. अष्ठमण्डल(चित्रकार बाट प्राप्त गर्ने) ३ जोर
२०. नाग पो ( चित्रकारबाट प्राप्त गर्ने) १
२१. स्पसिं ३२ कप्टेरो
अन्न
१. केराउ :- (क) सानो केराउ १ पाथी
(ख) ठूलो केराउ १ पाथी
(ग) हरियो केराउ १ पाथी
२. तिल :- (क) कालो तिल १ पाथी
(ख) सेतो तिल १ पाथी
(ग) खैरो ती १ पाथी
३. भटमास :-(क) कालो भटमास १ पाथी
(ख) सेतो भटमास १ पाथी
(ग) खैरो भटमास १ पाथी
४. चामल लावा चाहिए जति
५. सर्स्पू १ पाथी
६. तोरी १ पाथी
७. रायो १ पाथी
८. बोडी १ पाथी
९. मुगी १ पाथी
१०. गहुँ १ पाथी
११. जौ १ पाथी
१२. गुरास १ पाथी
१३. मस्यां( ) १ पाथी
१४. गहत( कोल) १ पाथी
१५. प्रियंगु १ पाथी
१६. मास :- (क) रातो मास १ पाथी
(ख) कालो मास १ फाथी
(ग) ठूलो मास १ पाथी
(घ) लाहुरे मास १ पाथी
१७. स्वाँवा( वुंगेधान) १ फाथी
१८. आखे(अक्षेता) १ पाथी
१९. मसला १२ पोका
२०. कलश थापप्न धान ६ पाथी
२१. आशन धान ६ पाथी
जडी बुटी
१. जटामासी
२. कस्तुरी
३. बाल कुमकुम
४. सिल( कपुर-भिमसेन पात)
५. कपुर
६. गोकुल धूप
७. सूठो
८. मरिच
९. पिपला
१०. त्रिफल :- (क) हर्रो
(ख) बर्रो
(ग) अमला
११. श्रीखण्ड
१२. जग्येवास
१३. बेल
१४. सर्वौषधी
१५. केशर
१६. नागकेशर
१७. रक्तचण्डन
१८. अगुर
१९. बिही
२०. कुटकी
२१. नखी
२२. सालधूप
२३. फुस्रो सिन्दुर
२४. नीलकमल
२५. रातो कमल
२६. गाँजाको बीउ
फूल :-
१. सयपत्री
२. बेलीक१ फूल (द्वाफो स्वाँ) ३००
३. नीकम
४. रातो कमल
५. तास्वाँ १०८
६. अगष्टिपुष्प
७. अपिको फूल
८. जाईको फूल
९. इन्द्रकमल
१०. दाडिमको फूल
११. धन्चा स्वाँ
१२. जिब्रेफूल रातो
१३. करवीर पुष्प
१४. चमेली फूल
१५. आँकको फूल
१६. चखसी स्वाँ(गोसाइबुण्ड बाग ल्याइने श्रीखण्डको फूल)
१७. लक्ष्मी स्वाँ
१८. तकुस्वाँ
धागो
१. पासुका
२. कुम्होका धागो
३. गोका
४. जजंका २१ जोर
५. खेलुइता
६. मोहनी इता
सुनको सामगाग्री
१. ८१ रतिको सूर्य बिम्व १
२. लक्ष्मी नारायण प्रतिमा १
३. जनही पुण्य १ जोर
४. सुनको गौश्रृङ्ग २
५. असवस्थामा प्रतिमा १
६. सुनको टीका १
७. स-साना सुनका टुक्रा ६०
८. सुनको अौषी ५ वटा
९. नवरत्न २
चाँदीको अौठी
१. चाँदीको अौठी ५ वटा
२. चादीको चक्का ८ वटा
३. दृव्टि १ दोर
४. चाँदीको गाईको खुर ८ वटा ( ४ जोर)
५. चाँदीको ४/४ रतिको अष्टमङ्गल ८ वटा
६. पण्दितको निम्ति था २ वटा
७. वद्म ३
८. चाँदीको १६ मासाको चन्द्रमा
९. शंख
ढुङ्गाको सामाग्री
१. लोहँमा( अोखल) र लोहँमा मचा १
२. पाथी सिंया( काठशो पाथी )१
३. चमर पंखा
४. घण्टा( गं) १
५. घंगला १
काठको सामाग्री
१. खासी
२. पलाँश
३. बो:सी
४. भासी
५. आँखको सीं
६. समीको काठ
७. ताहासिं
८. दुम्रीकाठ
९. चनसी
१०. खयरसिं
११. दुवो
१२. सल्ला
१३. बरको काठ
१४. नीम
१५. श्री खण्ड
१६. रक्तचन्दन
१७. पिपल
१८. अिमार्ग
१९. दाडिमको माठ
अन्य सामाग्रीहरु
१. रोटीभाग - १८
२. निसला - १८
३. कोःपूजा - १
४. सिन्हमू
५. ज्वालान्हेकं
६. मुटुमारी
७. पान केरा - १२
८. पानस - २
९. भोटे साँचो ( जूता) - ३
१०. चाकु
११. सक्कर
१२. मह
१३. गाईको घयू २ पाउ
========================
========================
थ - धर्मशास्त्र अनुसार प्राण त्याग गर्
बेलामा गरिने दानका विवरण
------------------------------------------------
गोदानबो लागि आवश्यक सामग्री
१. गाई
२. तामाको करङ्ग
३. तामाको खुर - ४
४. सुनको सिङ्ग - २
५. मोती - १
६. मुगा - १
७. कपडा - १ टुक्रा
८. घण्टी
९. सिंगो सुपारी - १
१०. पैसा
११. जौ
१२. कालो तिल
१३. पहेलो कपडा - १ मिटर
१४. दक्षिणा र
१५ सिधा
============================
द - दश दानको लागि आवश्यक सामाग्री
१. गाई
२. भूमि
३. कालो तिल
४. सुन
५. घिउ
६. चाकु
७. धान
८. नून
९. लुगा १ जोर
१०. चाँद
११. दक्षिणा र
१३ सिधा
============================
ध - अष्ट महादानको आवश्यक सामाग्री
१. गाई
२. भूमि
३. फलाम
४. सात प्रकारको अन्न वा गेडागुडी -
(क) धान
(ख) जौ
(ग) गहुँ
(घ) मुगी
(ङ) मास
(च) गहत
(छ) चान
५. नून
६. कपास
७. दक्षिणा र
८. सिधा
------------------------------------------
न - धर्मशास्त्र अनुसार प्राण जाने
बेलामा गरिने अन्तिमा अवस्थामा गर्नकोलागि आवश्यक सामाग्रीहरु :-
१. गोबर
२. गंगाजल
३. तुल्सी
४. कालो तिल
५. शालिग्राम
६. शंख
७. सुन
८. चाँदी
९. मुगा
१०. मोती
११. पुष्पराज
१२. माणिक
१३. भागिरथी गंगाको माटो र जल
१४. लास छ१प्न पुग्ने कपडा २ मिटर
१५. तामाको कोला
१६. रुद्राक्ष र
१७. कुश
====================================
ट - पञ्चधेनु दान
१. रुद्र धेनु
२. मोक्ष धेनु
३. उत्क्रान्ति धेनु
४. बेतरणी धेनु र
५. ऋण धेनु
==================================
ठ - अन्ट्येष्टि सामाग्रीहरु
(क) मृत्यु पशयात्को लागि आवशयक सामाग्री :-
१. लास छोप्न २ मिटर सेतो कपडा
२. माताका पाला ४ वटा
३. कर्द १ थान ( लामको हतियार)
४. तोरीको तेल र
५. बत्ती
(ख) दाह संस्कारको लागि चाहिने आवश्यक सामाग्री ;-
१. मान्द्रो
२. कपुर
३. श्रीखण्ड
४. दियालो
५. पञ्चरत्न
६. काँचको पाला
७. हाँडी
८. घैटो २ वटा
९. धागो
१०. लुगा १ जोर
११. तेल
१२. भिंगत
१३. सानो ढकी
१४. गाजल
१५. चामल
१६. चिउरा
१७. पिठो
१८. गाईको दूध
१९. फूस्रो सिंन्दूर
२०. जन्म पत्रिका/ चिनो / जात
२१. घिउ
२२. धान
२३. चिउराको भूस
२४. लावा / ताँय्
२५. देर हातको कपडा २ टुक्रा
२६. फूलको माला
२७. दाउरा
२८. पराल
२९. छ्वाली
३०. दाग
३१. उखुको टुक्रा
३२. निगालो ३ टुक्रा
३४. बाबियो घाँस
३५. चिराग १/घ थान
३६. बाँस २ वटा
३७. खुद्रा पैसा
३८. चितामा रमख्ने कपडा १ टुक्रा
====================================
ड - पञ्चक लागेको दिन भए :-
(क) कुशको पुतली ५ वटा वा
हाशँसको फुल ५ वटा
( भक्तपुरको चलन)
(ख) पुतली वा हाँसको फुल निम्न अनुसार राखने :-
(१) शिरका १ वटा
(२) आँखामा १ वटा
(३) काखीमा १ वटा
(४) नाभीमा १ वटा र
(५) पाइतालामा १ वटा राख्ने
============================
ढ - दागवती दिने बेलाम अग्नि प्राथना मंन्त्र :-
“ तब भूतकृज्जद्यनिसत्वं भूत परिपालक: ।।
मृत: सांसारिकस्तसमादेनं सवर्गतिंनय ।। “
ण- मस्तक विस्फोट पछि पढ्ने हन्त्र :-
अस्मात्वधिजातोःसि त्वदयं जायतां पुनः ।
असौ सवर्गाय लोकाय स्वाहा ज्वलतु पावक: ।।
प- अस्तु प्रवाह :-
प्रेतसयास्य शुभाँल्लोकान् प्रयच्छन्तु च शाश्रतान् ।
अस्माकमायुरारोग्यं सुखं च दत्त मे चिरम् ।।
फ - क्रिया पुत्रले साँझमा बत्ती दिन्दा पढ्ने स्तोत्र :-
श्मशानानल दग्घोःसि परित्यकेक्तोःसि वान्धवै ।
इदं नीरइदं क्षीरअत्र स्नाहि मीत पच ।
साँझ बतती दिन बाँसको त्रिखुटी ३ टुक्रा बनाई ३ वटा माटाका पालामा
क्रमसित दूध, पानी, बत्ती हाली बत्ती बाल्ने र नमस्कारगरि उक्त स्तोत्र पढी छोद्ने । बत्ती निभिसके पछि फर्कने ।
==================================
ब - लोकाचारका( लक्च/ विचा) का लागि
चाहिन सामाग्री:-
१. बजी ची पालु
२. मूअो १६ वटा
३. कसुअो १६ वटा
४. कङ्गासा
५. वांउचा
६. आलु
७. कयगु
८. धौ
९. शाख
१०. दुरु
================================
भ - पाँचौ दिन वा सातौ दिनको लागि
(ङ्यान्हुमा /न्हयनुमा) आवश्यक
सामग्री :-
१. ध्याम्पो (कोंचा) १
२. सानो पानीको भाडो( ग:पचा) १
३. दहि
४. पूजा
५. लुगा १ जोर
६. पिचा
७. धौपटु
८. माछा ( जिउँदो)
९. फलफूल
१०. भिजाएको सानो केराउ
११. पराल
१२. चामल
१३. कोलामा राख्न चिउरा
१४. गेडागुडी
१५. विभिन्न प्रकारको तरकारी
१६. गंगाजल
१७. दक्षिणा
१८. पिचा ठूलो २
१९. पिचा ठूलो ५ ( ङ्यान्हुमाका लागि)
२०. पिचा ठूललो ७ ( न्हयन्हुमाका लागि)
२१. मासु १ किलो भुटन समेत
२२. अण्डा ५ वा ७ वटा
२३. दाल थरि थरिका
२४. मिठाईरोटी
२५. पान मसला
२६. गाईको दूध
२७. जौ, तिल
२८. कंघासा
२९. सली ६ वटा
३०. रक्सी आवशयक्ता
( नोत :- पाँचौ दिनको व्यवहार गर्नेले पाँच भाग राख्नु पर्ने र सातौ िनमा व्यवहार
गरनेले सात भाग राख्नु पर्ने )
================================
म - दशौ दिन चोख्याउनको लागि
आवश्यक सामाग्री :-
१. तामाको कोला १
२. तामाको भाडो १
३. पिटतलको बाटा १
४. पिना
५. कालो तिल
६. अमलाको टुक्रा
७. वुकुवा
८. तेल
९. माटोका भात पकाउने हाँडी
१०. चामल १ माना
११. फलफूल ४ भाग
१२. रोटी ( सुमह्री) ४ वटा
१३. धूप
१४. बत्ती
१५. जजंका ७ वटा
१६. पिंड वस्त्र ४ टुक्रा
१७. जौ
१८. आखे
१९. पहेलो सिन्दुर
२०. गाईको दूध
२१. घुमको पात ४ वटा
२२. गोबर
२३. पराल ४/ ५ कल्ली
२४. माताका पाला ३ वटत
२५. बाबियाको घाँस
=================================
य - भर्याङ्ग झुण्डयाउन ( स्वान्हचा
खायगु)
१. निगालोको( तिकच्छिया) भ्र्याङ्ग १
२. खालु
३. काँय मदुगु मुलु
४. माबजी
५. कँचा ३ थान
नोट :- (क). कँचाखे ल/ ना/ पानी , सादुरु र खालु राख्ने)
(ख) ङ्यन्हुमा गर्नेले ५ र न्हयन्हुमा गर्न्ले ७ खुदकिलाको भर्याङ्ग
बनाएर राख्ने)
==================================
र - दशौ दिन( एकादशाह) का लागि
आवश्यक सामाग्री :-
१. अोछ्यान
२. सिरक
३. तकिया
४. झूल
५. तन्ना
६. खाता
७. सुकुल
८. थाल
९. पानको भाडो
१०. बाटा
११. चुल्हो
१२. त्वादिवा
१३. तसला २
१४. दादु पन्यौ
१५. लुगा १ जोर
१७. जुत्ता
१८. लठ्ठी
१९. कम्मरमा बमडेको कपडा( नाकाप)
२०. सुनको प्रेत प्रतिका १
२१. पान
२२. मसला २
२३. फलफूल २
२४. रोटी
२५. माटाको घैटो ११ वटा
२६. छ्वयला ११
. २७. चिउरा ११ भाग
२८. गेडागुडी
२९. दक्षिणा
३०.पूजा १
=============================== एघारौ दिन( स्वमोल्हुयगु)का
लागि आवश्यक सामाग्री :-
१. कोला १
२. तामाको िानीक१ भाड1 १
३. बाटा १
४. गहुँको पिठो १ माना
५. गाईको दूध
६. घिउ
७.पिंडमा चढाउन पकडा १ टुक्रा
८. तँलाय फूल
९. भिलाय फूल
१०. दूब्बो( गुतो)
११. दजंका
१२. मह( क्षति)
१३. पहेलो सिन्दुर
१४. कालो तिल(हाकु हाम्व)
१५. जौ( तच्छो)
...१६. आखे (अक्षेता)
. १७. बान र चामल मिसेको ( सरुवाजाकि)
१८. फलफूल
१९. रोटी
२० तोरिको तेल
२१. धूप
२२. बत्ती (इताः)
२३. लावा( ताँय)
२४. पोताय्
============================
ल- ड==
व - गृह शुध्दि सामाग्री :-
१. काँचो ईटा( कचि अप्पा) १० वटा
२. फलाँट कप्टेरो( सोसिं) ३२ वटा
३. सल्लाको दियालो टुक्रा गाँसिएको मुठ्ठो
१
४. कुम्होका धागो
५. कलश
६. सिसली
७. ब्लीको फूल ( द्वाफोस्वाँ कचा)
८. पूजा जोर १
९. दाउरा
१०. बाटा १
. ११. तामाको जलपात्र ( ताँहाफ)
१२. पिरका
१३. सिन्हमू
१४. ज्वलान्हायकं
१५. मताकी- स्वगंकी ३ वटा
१६. सम्हे
१७. धूप बत्तौ
१८. जजंका
१९. लावा ( ताँय)
२०. पोताय(/रेखी)
२१. श्रीखण्ड
२२. केशर
२३. भुइसिन्ह(पहेलो टीका)
२४. पंचामृत( दहि,मह, दूध, घिउ, सक्कर)
२५. पिप्पलको पात ( वग सिमाह) करिब
१०० वटा
२६. तामाको अर्घ
२७. धौपतु
२८. सुकुन्दा
२९. निसला
३०. सिधा
३१. फलफूल नैबद्य २/ २ जोर
३२. तिल
३३. गहुँ
३४. जौ
३५. मुगी
३६. गहत(कोल)
३७. चना
३८. केराउ
३९. कोडी
४०. भटमास
४१. जुंगेधान( स्वाँवा)
४२. बिमिरो( तःसि) १ वटा
४३. रायो
४४. सर्स्यू
४५. घीउमा भिजाइएको बत्ती
४६. यज्ञोषधी( जग्येवास)
४७. धान
४८. पिप को पात
४९. बरको पात
५०. प्लाँशको पात
५१. आँपको पात
५२. डुम्रीको पात
५३. गाँसेको बाबियको डोरी १
========================
स - १२ दिन वा ४५ दिनको शैय्या दानको
सामाग्री :-
१. खाता
२. सतरजा १
३. दसना
४. सिरक
५. तकिया
६. झूल
७. भगवानको तस्वीर
८. चवर
९. पंखा
१०. छाता
११. फोसिकथी १
१२. जुता
१३. लुगा १ जोर
१४. चाँदीको अौठी १
१५. सुनको अौठी १
१६. लक्ष्मी नारायणको सुनको परतिमा
१६. बेलीको फूल ( दुबो सहातको)
द्वाफन्हस्पाँ
१७. गाईको दूध
१८. पानस १
१९. कोपरा १
२०. चुल्हो
२१. कसौडी
२२. श्रृङ्गारको सामान
२३. चामल ३६५ मुठ्ठी
२४. डालु
२५. धान घैटा
२६. गहुँ घैटा
२७. कमलण्डल
२८. गिलास
२९. ३६५ वटा साना कुलिंचा
३०. घैटा ५ वटा
३१. घिउ
३२. अंगूर
३३. कुमकुम
३४. श्रीखण्ड
३५. मास
३६. मुगी
३७. केराउ
३८. रहर
३९. गहत ( कोल)
४०. भटमास
४१. बोडी
४२. जौ ती
४३. फलफूल
४४. रोटी
४५. तरकारी
ब्राम्हण, जोशी र कर्माचा्र्यलाई जनही -
१. लत्यामकचा एक चाम पोका सहीत
२. सानो फ ्याक टुक्रा
३. सुनको अौठी चाँदीको अौठी
४. घीउको बत्ती पाला
५. गिलास
६. धोती रुुमा / वस्त्र
================================
ह - १३ दिनमा हुने यज्ञ सामाग्री
१. काँचो ईता
२. बाज दाउराको सानो टुक्रा
४. कप्टेरो ३२
५. दियालो टुक्राको मुठ्ठा १
६. पसपलको पात १०० वटा
७. बर, डुम्री, बाँस( पौहः). आँपको फात
१०/१० वटा
८. बावियाको डोरी मुठ्ठा १
९. धान १ पाथी आसनको लागि
१०. मतकी
११. स्वगंकी
१२. जौ( तछव) १ माना
१३. जुंगेधान( स्वाँवाा)
१४. मुगी १ माना
१५. सानो केराि १ माना
१६. मास १ माना
१७. गहत १ माना
१८. कालो भटमास १ माना
१९. रायो १ माना
२०.तोरी १ माना
२१. कालो तिल १ माना
२२. अक्षेत( आखे)
२३. चाकु
२४. उखु
२५. मूला
२६. पिँडालु
२७. कोप(खाइसी)
२८. बयर
२९. खेलुश्रता धागोको बत्ती १०८ डोर
३०. धोती रुमाल ३ जोर ( ब्राम्हण, जोशी र
आचाजुलाई)
३१. बेल १ गोटा
३२. पातवस्त्र १ टुक्रा
३३. कलश १
३४. सिन्हमू
३५. ज्वालान्हेकं
३६. बली फू को हाँगो( द्वाफोस्वाँया कचा)
३७. किसली १
३८. सिङ्गो सुपारी ५ वटा
३९. नरिवल १ गोटा
४०. फूलको माला १
४१. फूलको भाग २
४२. रोटी भाग २
४३. मसला भाग २
४४. पान ३ बेरा
४५. सिधा ३
४६. निसला ३
४७. चामल
४८. अक्षता
४९. होम गर्न चरु, जौ तिल ४ माना
५०. पंचामृत
५१. पूजा १ जोर
५२. ज्यना लप्ते १
५३. जजंका ३० वटा
५४. भिजाइएको चिउरा
५५. लावा( ताय्)
५६. रेखी ( पोताय्)
५७. धूप, बत्ती
५८. कपुरश
५९. फमाटाका घैटा१
६०. जग्येवास
================================
श - शुचि श्राध्द( अपदुतये0 सामाग्री :-
१. माटोको भुर्को(अपचा) ५ वटा
२. सलिचा ( पाला) ६ वटा
३. त्रिफला( हर्रो. बर्रो र अमला)
४. जजंका २१ वटा
५. बाबियाको डोरी चक्का( प्चा) ६ वटा
६. तंगराज( तँलाय्)
७. भङ्गराज( भिंलाय्)
८. बत्तीको पाला १(मतासिल)
९. पिणड वस्त्र सेतो १ टुक्रा
१०. फ फूल र रोटी १-१ भाग
११. गाईको दूध
१२. दही
१३. घिउ
१४. मह
१५. सक्कर
१६. पूजाजोर( तपरीमा राख्ने)
१७. कोला
१८. पीठो
१९. माल्पूकेरा
२०. धूप , बत्ती
२१. नैबद्य
२२. कपुर
२३. सप्तवृहीः( धान, जौ, गहुँ, मास, मुगी,
गहत, र चना)
२४. लावा रेखी
===============================
ष - पददानको लागि आवश्यक सामागरि ;-
क्रम.सं. महिना नाम दान गर्ने सामाग्री
१ १ सौम्यपुर कमण्डलु, आसन
२ १।। सौरीपुर सुनको अौठी
३ २ नग्न्द्र भलन जुत्ता
४ ३ गंधर्वपुर छाता
५ ४ शैलागमपुर छाता( चौकुसा)
६ ५ कौचपुर फलामो हतियार
७ ५।। क्ररपुर धन द्रव्य( कन्तुर)
८ ६ बिचित्र भलन सुनको ढुङ्गा, चाँदीको चतं
९ ७ बव्हाक्रदपुर अन्न
१० ८ दुखःदपुर सुनको गहना
११ ९ नानाक्रंदपुर सुनको सिहको प्रतिमा
१२ १० सुतप्त भवन खराउ
१३ ११ रौद्रपुर लठ्ठी/ लौरो
१४ ११।। पयोवर्षणपुर लुगा
१५ १२ शीताध्यपुर उनको लुगा
१६ २ वर्ष बहुभीतिपुर छाता, जुत्ता लष्ठीढ
==================
महीना पुक्त वर्षमा
ण पञ्चदानको लागि आवश्यक सामाग्री
१. ५ वटा प्रतिमा ( ब्रम्हा, बिष्णु, महेश,इन्द्र, बरुण)
२. मुगी, मास, जौ, गहत र धान
३. सुन, काँको पाला, कालो तिल, भूमि र गाई
४. काँचको घिउ, कालो तिल, सुन, रत्न र गाई
========================
त्र - शिलान्यास( जग तयगु)
१. तामाका साना कलशहरू ५ वटा
२. ढुंगाको कछुवाको हूर्ति ५ वटा
३. पारो
४. सुन
५. चाँदी
६. फितल
७. जस्ताको धाउ
८. सप्तवृही( धान, जौ, गहुँ, मास, मुही,
गहत र चना)
९. सम्हे भाग १
१०. पंचामृत
११. माटाको डल्ला ५
१२. काँचो ईता ५ वटा
१३. पाकेको ईता ५ वटा
१४. पहेलो टीका
१५. जरा सहितको कुस १
१६. नवरत्न
१७. फुस्रोसिन्दुर
१८. लावा
१९. अबिर
२०. रेखि( पोताय्)
२१. पूजा साकागरि
२२, बेल फूलको हाँगो
२३. वस्त्र
२३. टोपी
२४. फेट्टा( बेता ी)
२५. काठको पाथी
२६. गंगाजल र
२७. किसली १
=======================
ज्ञ - धुरी पूजाको लागि सामाग्री :-
१. कुचो
२. कलश
३. माटाको भूर्को
४. घैटा( सानो)
५. सेतो कपडा १ मिटर
६. लड्डु
७. रातो पताका
८. घीउ
९. मह
१०. दूध
११. गंगाजल
१२. फलफूल
१३. फञ्च पक्वान
१४. रोटी
१५. पान मसला ।
========================
गृह शान्ति पूजाका लागि आवश्यक सामाग्री
१. नाङ्गलो
२. कुचो
३. ठूलो पाला( पाःचा) ९ वटा
४. दृष्टि १२ जोर
५. कर्णपताका १३ जोर
६. पान मसला
७. धूप , बत्ती
८. महाधू
९. रायो
१०. तोरी
११. घिउ
१२. मह
१३. गाईको दूध
१४. पञ्चमेल
१५. रोटी( छाज्वलंमरी)
१६. लड्डु
१७. कपुर
१८ .फुस्रो सिन्दर
१९. केशर
२०. अबिर
२१. मूजूरको प्वाँख
२२. तीनखुट्टा किला
२३. अंकुशे किला( सप्यतनकी)
२४. जीउदो माछा
२५. सलिचा पाला
२६. बाबियाको डोरी मुठ्ठो
२७. फलफूल
२८. बलीको लागि भाले कुखुरा वा भेडो
२९. सर्वा चामल
३०. मास
३१. कलश
३२. विमिरो १
३३. बेलीको फूलको हाँगो
३४. भीमसेन पाती ( सिन्हस्वाँ)
३५. पिपलको पात
३६. पलास पात
३७. डुम्री पात
३८. आँपको पात
३९. अक्षता
४०. धूस्वाँ
४१. दुबो
४२. गोबर
४३. ज्यनालप्ते
४४. वावियाको घाँसको चक्का ( पेचा)
४५. पासुका
४६. कालो भटमास( काँचो)
४७. डालु
४८. गंगाजल
==============
थ - धर्मशास्त्र अनुसार प्राण त्याग गर्
बेलामा गरिने दानका विवरण
------------------------------------------------
गोदानबो लागि आवश्यक सामग्री
१. गाई
२. तामाको करङ्ग
३. तामाको खुर - ४
४. सुनको सिङ्ग - २
५. मोती - १
६. मुगा - १
७. कपडा - १ टुक्रा
८. घण्टी
९. सिंगो सुपारी - १
१०. पैसा
११. जौ
१२. कालो तिल
१३. पहेलो कपडा - १ मिटर
१४. दक्षिणा र
१५ सिधा
============================
द - दश दानको लागि आवश्यक सामाग्री
१. गाई
२. भूमि
३. कालो तिल
४. सुन
५. घिउ
६. चाकु
७. धान
८. नून
९. लुगा १ जोर
१०. चाँद
११. दक्षिणा र
१३ सिधा
============================
ध - अष्ट महादानको आवश्यक सामाग्री
१. गाई
२. भूमि
३. फलाम
४. सात प्रकारको अन्न वा गेडागुडी -
(क) धान
(ख) जौ
(ग) गहुँ
(घ) मुगी
(ङ) मास
(च) गहत
(छ) चान
५. नून
६. कपास
७. दक्षिणा र
८. सिधा
------------------------------------------
न - धर्मशास्त्र अनुसार प्राण जाने
बेलामा गरिने अन्तिमा अवस्थामा गर्नकोलागि आवश्यक सामाग्रीहरु :-
१. गोबर
२. गंगाजल
३. तुल्सी
४. कालो तिल
५. शालिग्राम
६. शंख
७. सुन
८. चाँदी
९. मुगा
१०. मोती
११. पुष्पराज
१२. माणिक
१३. भागिरथी गंगाको माटो र जल
१४. लास छ१प्न पुग्ने कपडा २ मिटर
१५. तामाको कोला
१६. रुद्राक्ष र
१७. कुश
====================================
ट - पञ्चधेनु दान
१. रुद्र धेनु
२. मोक्ष धेनु
३. उत्क्रान्ति धेनु
४. बेतरणी धेनु र
५. ऋण धेनु
==================================
ठ - अन्ट्येष्टि सामाग्रीहरु
(क) मृत्यु पशयात्को लागि आवशयक सामाग्री :-
१. लास छोप्न २ मिटर सेतो कपडा
२. माताका पाला ४ वटा
३. कर्द १ थान ( लामको हतियार)
४. तोरीको तेल र
५. बत्ती
(ख) दाह संस्कारको लागि चाहिने आवश्यक सामाग्री ;-
१. मान्द्रो
२. कपुर
३. श्रीखण्ड
४. दियालो
५. पञ्चरत्न
६. काँचको पाला
७. हाँडी
८. घैटो २ वटा
९. धागो
१०. लुगा १ जोर
११. तेल
१२. भिंगत
१३. सानो ढकी
१४. गाजल
१५. चामल
१६. चिउरा
१७. पिठो
१८. गाईको दूध
१९. फूस्रो सिंन्दूर
२०. जन्म पत्रिका/ चिनो / जात
२१. घिउ
२२. धान
२३. चिउराको भूस
२४. लावा / ताँय्
२५. देर हातको कपडा २ टुक्रा
२६. फूलको माला
२७. दाउरा
२८. पराल
२९. छ्वाली
३०. दाग
३१. उखुको टुक्रा
३२. निगालो ३ टुक्रा
३४. बाबियो घाँस
३५. चिराग १/घ थान
३६. बाँस २ वटा
३७. खुद्रा पैसा
३८. चितामा रमख्ने कपडा १ टुक्रा
====================================
ड - पञ्चक लागेको दिन भए :-
(क) कुशको पुतली ५ वटा वा
हाशँसको फुल ५ वटा
( भक्तपुरको चलन)
(ख) पुतली वा हाँसको फुल निम्न अनुसार राखने :-
(१) शिरका १ वटा
(२) आँखामा १ वटा
(३) काखीमा १ वटा
(४) नाभीमा १ वटा र
(५) पाइतालामा १ वटा राख्ने
============================
ढ - दागवती दिने बेलाम अग्नि प्राथना मंन्त्र :-
“ तब भूतकृज्जद्यनिसत्वं भूत परिपालक: ।।
मृत: सांसारिकस्तसमादेनं सवर्गतिंनय ।। “
ण- मस्तक विस्फोट पछि पढ्ने हन्त्र :-
अस्मात्वधिजातोःसि त्वदयं जायतां पुनः ।
असौ सवर्गाय लोकाय स्वाहा ज्वलतु पावक: ।।
प- अस्तु प्रवाह :-
प्रेतसयास्य शुभाँल्लोकान् प्रयच्छन्तु च शाश्रतान् ।
अस्माकमायुरारोग्यं सुखं च दत्त मे चिरम् ।।
फ - क्रिया पुत्रले साँझमा बत्ती दिन्दा पढ्ने स्तोत्र :-
श्मशानानल दग्घोःसि परित्यकेक्तोःसि वान्धवै ।
इदं नीरइदं क्षीरअत्र स्नाहि मीत पच ।
साँझ बतती दिन बाँसको त्रिखुटी ३ टुक्रा बनाई ३ वटा माटाका पालामा
क्रमसित दूध, पानी, बत्ती हाली बत्ती बाल्ने र नमस्कारगरि उक्त स्तोत्र पढी छोद्ने । बत्ती निभिसके पछि फर्कने ।
==================================
ब - लोकाचारका( लक्च/ विचा) का लागि
चाहिन सामाग्री:-
१. बजी ची पालु
२. मूअो १६ वटा
३. कसुअो १६ वटा
४. कङ्गासा
५. वांउचा
६. आलु
७. कयगु
८. धौ
९. शाख
१०. दुरु
================================
भ - पाँचौ दिन वा सातौ दिनको लागि
(ङ्यान्हुमा /न्हयनुमा) आवश्यक
सामग्री :-
१. ध्याम्पो (कोंचा) १
२. सानो पानीको भाडो( ग:पचा) १
३. दहि
४. पूजा
५. लुगा १ जोर
६. पिचा
७. धौपटु
८. माछा ( जिउँदो)
९. फलफूल
१०. भिजाएको सानो केराउ
११. पराल
१२. चामल
१३. कोलामा राख्न चिउरा
१४. गेडागुडी
१५. विभिन्न प्रकारको तरकारी
१६. गंगाजल
१७. दक्षिणा
१८. पिचा ठूलो २
१९. पिचा ठूलो ५ ( ङ्यान्हुमाका लागि)
२०. पिचा ठूललो ७ ( न्हयन्हुमाका लागि)
२१. मासु १ किलो भुटन समेत
२२. अण्डा ५ वा ७ वटा
२३. दाल थरि थरिका
२४. मिठाईरोटी
२५. पान मसला
२६. गाईको दूध
२७. जौ, तिल
२८. कंघासा
२९. सली ६ वटा
३०. रक्सी आवशयक्ता
( नोत :- पाँचौ दिनको व्यवहार गर्नेले पाँच भाग राख्नु पर्ने र सातौ िनमा व्यवहार
गरनेले सात भाग राख्नु पर्ने )
================================
म - दशौ दिन चोख्याउनको लागि
आवश्यक सामाग्री :-
१. तामाको कोला १
२. तामाको भाडो १
३. पिटतलको बाटा १
४. पिना
५. कालो तिल
६. अमलाको टुक्रा
७. वुकुवा
८. तेल
९. माटोका भात पकाउने हाँडी
१०. चामल १ माना
११. फलफूल ४ भाग
१२. रोटी ( सुमह्री) ४ वटा
१३. धूप
१४. बत्ती
१५. जजंका ७ वटा
१६. पिंड वस्त्र ४ टुक्रा
१७. जौ
१८. आखे
१९. पहेलो सिन्दुर
२०. गाईको दूध
२१. घुमको पात ४ वटा
२२. गोबर
२३. पराल ४/ ५ कल्ली
२४. माताका पाला ३ वटत
२५. बाबियाको घाँस
=================================
य - भर्याङ्ग झुण्डयाउन ( स्वान्हचा
खायगु)
१. निगालोको( तिकच्छिया) भ्र्याङ्ग १
२. खालु
३. काँय मदुगु मुलु
४. माबजी
५. कँचा ३ थान
नोट :- (क). कँचाखे ल/ ना/ पानी , सादुरु र खालु राख्ने)
(ख) ङ्यन्हुमा गर्नेले ५ र न्हयन्हुमा गर्न्ले ७ खुदकिलाको भर्याङ्ग
बनाएर राख्ने)
==================================
र - दशौ दिन( एकादशाह) का लागि
आवश्यक सामाग्री :-
१. अोछ्यान
२. सिरक
३. तकिया
४. झूल
५. तन्ना
६. खाता
७. सुकुल
८. थाल
९. पानको भाडो
१०. बाटा
११. चुल्हो
१२. त्वादिवा
१३. तसला २
१४. दादु पन्यौ
१५. लुगा १ जोर
१७. जुत्ता
१८. लठ्ठी
१९. कम्मरमा बमडेको कपडा( नाकाप)
२०. सुनको प्रेत प्रतिका १
२१. पान
२२. मसला २
२३. फलफूल २
२४. रोटी
२५. माटाको घैटो ११ वटा
२६. छ्वयला ११
. २७. चिउरा ११ भाग
२८. गेडागुडी
२९. दक्षिणा
३०.पूजा १
=============================== एघारौ दिन( स्वमोल्हुयगु)का
लागि आवश्यक सामाग्री :-
१. कोला १
२. तामाको िानीक१ भाड1 १
३. बाटा १
४. गहुँको पिठो १ माना
५. गाईको दूध
६. घिउ
७.पिंडमा चढाउन पकडा १ टुक्रा
८. तँलाय फूल
९. भिलाय फूल
१०. दूब्बो( गुतो)
११. दजंका
१२. मह( क्षति)
१३. पहेलो सिन्दुर
१४. कालो तिल(हाकु हाम्व)
१५. जौ( तच्छो)
...१६. आखे (अक्षेता)
. १७. बान र चामल मिसेको ( सरुवाजाकि)
१८. फलफूल
१९. रोटी
२० तोरिको तेल
२१. धूप
२२. बत्ती (इताः)
२३. लावा( ताँय)
२४. पोताय्
============================
ल- ड==
व - गृह शुध्दि सामाग्री :-
१. काँचो ईटा( कचि अप्पा) १० वटा
२. फलाँट कप्टेरो( सोसिं) ३२ वटा
३. सल्लाको दियालो टुक्रा गाँसिएको मुठ्ठो
१
४. कुम्होका धागो
५. कलश
६. सिसली
७. ब्लीको फूल ( द्वाफोस्वाँ कचा)
८. पूजा जोर १
९. दाउरा
१०. बाटा १
. ११. तामाको जलपात्र ( ताँहाफ)
१२. पिरका
१३. सिन्हमू
१४. ज्वलान्हायकं
१५. मताकी- स्वगंकी ३ वटा
१६. सम्हे
१७. धूप बत्तौ
१८. जजंका
१९. लावा ( ताँय)
२०. पोताय(/रेखी)
२१. श्रीखण्ड
२२. केशर
२३. भुइसिन्ह(पहेलो टीका)
२४. पंचामृत( दहि,मह, दूध, घिउ, सक्कर)
२५. पिप्पलको पात ( वग सिमाह) करिब
१०० वटा
२६. तामाको अर्घ
२७. धौपतु
२८. सुकुन्दा
२९. निसला
३०. सिधा
३१. फलफूल नैबद्य २/ २ जोर
३२. तिल
३३. गहुँ
३४. जौ
३५. मुगी
३६. गहत(कोल)
३७. चना
३८. केराउ
३९. कोडी
४०. भटमास
४१. जुंगेधान( स्वाँवा)
४२. बिमिरो( तःसि) १ वटा
४३. रायो
४४. सर्स्यू
४५. घीउमा भिजाइएको बत्ती
४६. यज्ञोषधी( जग्येवास)
४७. धान
४८. पिप को पात
४९. बरको पात
५०. प्लाँशको पात
५१. आँपको पात
५२. डुम्रीको पात
५३. गाँसेको बाबियको डोरी १
========================
स - १२ दिन वा ४५ दिनको शैय्या दानको
सामाग्री :-
१. खाता
२. सतरजा १
३. दसना
४. सिरक
५. तकिया
६. झूल
७. भगवानको तस्वीर
८. चवर
९. पंखा
१०. छाता
११. फोसिकथी १
१२. जुता
१३. लुगा १ जोर
१४. चाँदीको अौठी १
१५. सुनको अौठी १
१६. लक्ष्मी नारायणको सुनको परतिमा
१६. बेलीको फूल ( दुबो सहातको)
द्वाफन्हस्पाँ
१७. गाईको दूध
१८. पानस १
१९. कोपरा १
२०. चुल्हो
२१. कसौडी
२२. श्रृङ्गारको सामान
२३. चामल ३६५ मुठ्ठी
२४. डालु
२५. धान घैटा
२६. गहुँ घैटा
२७. कमलण्डल
२८. गिलास
२९. ३६५ वटा साना कुलिंचा
३०. घैटा ५ वटा
३१. घिउ
३२. अंगूर
३३. कुमकुम
३४. श्रीखण्ड
३५. मास
३६. मुगी
३७. केराउ
३८. रहर
३९. गहत ( कोल)
४०. भटमास
४१. बोडी
४२. जौ ती
४३. फलफूल
४४. रोटी
४५. तरकारी
ब्राम्हण, जोशी र कर्माचा्र्यलाई जनही -
१. लत्यामकचा एक चाम पोका सहीत
२. सानो फ ्याक टुक्रा
३. सुनको अौठी चाँदीको अौठी
४. घीउको बत्ती पाला
५. गिलास
६. धोती रुुमा / वस्त्र
================================
ह - १३ दिनमा हुने यज्ञ सामाग्री
१. काँचो ईता
२. बाज दाउराको सानो टुक्रा
४. कप्टेरो ३२
५. दियालो टुक्राको मुठ्ठा १
६. पसपलको पात १०० वटा
७. बर, डुम्री, बाँस( पौहः). आँपको फात
१०/१० वटा
८. बावियाको डोरी मुठ्ठा १
९. धान १ पाथी आसनको लागि
१०. मतकी
११. स्वगंकी
१२. जौ( तछव) १ माना
१३. जुंगेधान( स्वाँवाा)
१४. मुगी १ माना
१५. सानो केराि १ माना
१६. मास १ माना
१७. गहत १ माना
१८. कालो भटमास १ माना
१९. रायो १ माना
२०.तोरी १ माना
२१. कालो तिल १ माना
२२. अक्षेत( आखे)
२३. चाकु
२४. उखु
२५. मूला
२६. पिँडालु
२७. कोप(खाइसी)
२८. बयर
२९. खेलुश्रता धागोको बत्ती १०८ डोर
३०. धोती रुमाल ३ जोर ( ब्राम्हण, जोशी र
आचाजुलाई)
३१. बेल १ गोटा
३२. पातवस्त्र १ टुक्रा
३३. कलश १
३४. सिन्हमू
३५. ज्वालान्हेकं
३६. बली फू को हाँगो( द्वाफोस्वाँया कचा)
३७. किसली १
३८. सिङ्गो सुपारी ५ वटा
३९. नरिवल १ गोटा
४०. फूलको माला १
४१. फूलको भाग २
४२. रोटी भाग २
४३. मसला भाग २
४४. पान ३ बेरा
४५. सिधा ३
४६. निसला ३
४७. चामल
४८. अक्षता
४९. होम गर्न चरु, जौ तिल ४ माना
५०. पंचामृत
५१. पूजा १ जोर
५२. ज्यना लप्ते १
५३. जजंका ३० वटा
५४. भिजाइएको चिउरा
५५. लावा( ताय्)
५६. रेखी ( पोताय्)
५७. धूप, बत्ती
५८. कपुरश
५९. फमाटाका घैटा१
६०. जग्येवास
================================
श - शुचि श्राध्द( अपदुतये0 सामाग्री :-
१. माटोको भुर्को(अपचा) ५ वटा
२. सलिचा ( पाला) ६ वटा
३. त्रिफला( हर्रो. बर्रो र अमला)
४. जजंका २१ वटा
५. बाबियाको डोरी चक्का( प्चा) ६ वटा
६. तंगराज( तँलाय्)
७. भङ्गराज( भिंलाय्)
८. बत्तीको पाला १(मतासिल)
९. पिणड वस्त्र सेतो १ टुक्रा
१०. फ फूल र रोटी १-१ भाग
११. गाईको दूध
१२. दही
१३. घिउ
१४. मह
१५. सक्कर
१६. पूजाजोर( तपरीमा राख्ने)
१७. कोला
१८. पीठो
१९. माल्पूकेरा
२०. धूप , बत्ती
२१. नैबद्य
२२. कपुर
२३. सप्तवृहीः( धान, जौ, गहुँ, मास, मुगी,
गहत, र चना)
२४. लावा रेखी
===============================
ष - पददानको लागि आवश्यक सामागरि ;-
क्रम.सं. महिना नाम दान गर्ने सामाग्री
१ १ सौम्यपुर कमण्डलु, आसन
२ १।। सौरीपुर सुनको अौठी
३ २ नग्न्द्र भलन जुत्ता
४ ३ गंधर्वपुर छाता
५ ४ शैलागमपुर छाता( चौकुसा)
६ ५ कौचपुर फलामो हतियार
७ ५।। क्ररपुर धन द्रव्य( कन्तुर)
८ ६ बिचित्र भलन सुनको ढुङ्गा, चाँदीको चतं
९ ७ बव्हाक्रदपुर अन्न
१० ८ दुखःदपुर सुनको गहना
११ ९ नानाक्रंदपुर सुनको सिहको प्रतिमा
१२ १० सुतप्त भवन खराउ
१३ ११ रौद्रपुर लठ्ठी/ लौरो
१४ ११।। पयोवर्षणपुर लुगा
१५ १२ शीताध्यपुर उनको लुगा
१६ २ वर्ष बहुभीतिपुर छाता, जुत्ता लष्ठीढ
==================
महीना पुक्त वर्षमा
ण पञ्चदानको लागि आवश्यक सामाग्री
१. ५ वटा प्रतिमा ( ब्रम्हा, बिष्णु, महेश,इन्द्र, बरुण)
२. मुगी, मास, जौ, गहत र धान
३. सुन, काँको पाला, कालो तिल, भूमि र गाई
४. काँचको घिउ, कालो तिल, सुन, रत्न र गाई
========================
त्र - शिलान्यास( जग तयगु)
१. तामाका साना कलशहरू ५ वटा
२. ढुंगाको कछुवाको हूर्ति ५ वटा
३. पारो
४. सुन
५. चाँदी
६. फितल
७. जस्ताको धाउ
८. सप्तवृही( धान, जौ, गहुँ, मास, मुही,
गहत र चना)
९. सम्हे भाग १
१०. पंचामृत
११. माटाको डल्ला ५
१२. काँचो ईता ५ वटा
१३. पाकेको ईता ५ वटा
१४. पहेलो टीका
१५. जरा सहितको कुस १
१६. नवरत्न
१७. फुस्रोसिन्दुर
१८. लावा
१९. अबिर
२०. रेखि( पोताय्)
२१. पूजा साकागरि
२२, बेल फूलको हाँगो
२३. वस्त्र
२३. टोपी
२४. फेट्टा( बेता ी)
२५. काठको पाथी
२६. गंगाजल र
२७. किसली १
=======================
ज्ञ - धुरी पूजाको लागि सामाग्री :-
१. कुचो
२. कलश
३. माटाको भूर्को
४. घैटा( सानो)
५. सेतो कपडा १ मिटर
६. लड्डु
७. रातो पताका
८. घीउ
९. मह
१०. दूध
११. गंगाजल
१२. फलफूल
१३. फञ्च पक्वान
१४. रोटी
१५. पान मसला ।
========================
गृह शान्ति पूजाका लागि आवश्यक सामाग्री
१. नाङ्गलो
२. कुचो
३. ठूलो पाला( पाःचा) ९ वटा
४. दृष्टि १२ जोर
५. कर्णपताका १३ जोर
६. पान मसला
७. धूप , बत्ती
८. महाधू
९. रायो
१०. तोरी
११. घिउ
१२. मह
१३. गाईको दूध
१४. पञ्चमेल
१५. रोटी( छाज्वलंमरी)
१६. लड्डु
१७. कपुर
१८ .फुस्रो सिन्दर
१९. केशर
२०. अबिर
२१. मूजूरको प्वाँख
२२. तीनखुट्टा किला
२३. अंकुशे किला( सप्यतनकी)
२४. जीउदो माछा
२५. सलिचा पाला
२६. बाबियाको डोरी मुठ्ठो
२७. फलफूल
२८. बलीको लागि भाले कुखुरा वा भेडो
२९. सर्वा चामल
३०. मास
३१. कलश
३२. विमिरो १
३३. बेलीको फूलको हाँगो
३४. भीमसेन पाती ( सिन्हस्वाँ)
३५. पिपलको पात
३६. पलास पात
३७. डुम्री पात
३८. आँपको पात
३९. अक्षता
४०. धूस्वाँ
४१. दुबो
४२. गोबर
४३. ज्यनालप्ते
४४. वावियाको घाँसको चक्का ( पेचा)
४५. पासुका
४६. कालो भटमास( काँचो)
४७. डालु
४८. गंगाजल
=======
==============8=
नेवा: छोरी चेलिलाई गर्नु पर्ने इहि र बाह्रा: संस्कार
~~~'००० ~~~
इहि
नेवा: समुदायेको जातिय पहिचानको छुट्टै मौलिक संस्कारका रुपमा रहि आएका संस्कारमा छोरी चेलीलाई गर्नु पर्ने इहि र बाह्रा: संस्कार प्रमुख हुन् । .... वर्षको बालक अवस्थामा गर्ने " इहि " संस्कारले नेवा: छोरी चेलीलाई सधै सधैंका लागि सौभागवती हुने र रहने सनातनी धर्म शास्त्रले मान्यता दिएको छ भने " बाह्रा: " संस्कारले नेवा: छोरी चेलीको भविष्यमा रजस्वला ( मासिकस्राव / महिनावरी हुने) अवस्थामा हुन सक्ने छोइछिटोलाई यस संस्कारले बाह्रा: संस्कार गर्दा कै अवस्थामा नै शास्त्रीय बिधिबतरुमा पन्छाईएको शास्त्रीय मान्यता दिएको छ । यसै इहि र बाह्रा: संस्कार सम्पन्न भईसकेको कारणले नै नेवा: छोरी लचेलीले सनातनी नेपाली महिलाहरुको महान पर्व हरितालिका तिज र ऋषि पञ्चमिको पर्वमा व्रत उपास्ना गर्नु पर्दैन । त्यसैले सनातनी नै भएतापनी नेवा: महिलाहरुले तिज र ऋषि पञ्चमिको व्रत उपास्ना गर्ने परम्परा नेवा: समाजमा छैन ।
ईहि संस्कार :-
हिमालय पुत्री पार्वतीले श्री स्वस्थानीको व्रत प्रभाववाट महादेव पति पाए पछी पार्वतीले आफ्नो माईती घरको चेलीले आफुसरह अखण्ड शौभाग्यती हुन पाउन वर माग्दा - "सुवर्णकुमार(हिरण्य गर्भ:) संग कन्याको विवाह भयो भने सदा सर्वदा हिमालय पर्वतका महीलाहरु शौभागवती हुनेछन" भन्ने महादेवले पार्वतीलाई दिनुभएको वरदान अनुसार नेवार महीलाहरु कहिले पनि विधवा नहुन र सदा सर्वदा शौभाग्यती नै हुने छन भन्ने धार्मिक नितिनियम बमोजिम पूर्वजले पछिका आफ्ना सन्तानहरुको कल्याणका लागि देवादीदेव महादेवको प्रतिकका रुपमा बेल फललाई उपस्थितिमा राखी याने साक्षी राखी बिष्णु भगवानको प्रतिकका रुपमा सुवर्ण कुमार(हिरण्य गर्भ:)संग वैदिक तन्त्रनिर्देशन अनुसार इहि याने इहिपा गराई यो इहि संस्कार थिति चलाई गएको रितिथिती संस्कार त्यसैबेला देखि हिमाली पर्वत क्षत्र नेपालमण्डलका नेवारहरुमा चलेको हुनु पर्दछ । यही सनातान धार्मिक मान्यता अनुसार नेवारहरुको शुध्द नेवार रितिथिती अनुसार याने मौलिक रितिथिती अनुसार विवाह गर्ने अवसरमा ज्वाइँ हुने व्यक्ती याने दुलाहा हुने व्यक्ती जन्तिसंग जाने चलन छैनन । यसै कारणले पनि नेवारहरुको विवाह कार्यमा बाबुले कन्यादान गर्नु पर्ने चलन छैइन ।
महीला कहिले पनि विधवा नहुने र सदैव सौभाग्यवती रहीरहने परम्परागत धार्मिक र समाजिक मान्यता रहेको नेवार समुदायको " इहि " संस्कार गैर नेवार ( अन्य जातजातिको ) समुदायको भन्दा भिन्न विधि व्यवहार हो । सनातन हिन्दू संस्कारमा सोर्ह संस्कार छन तर पनि नेवार समुदायभित्र सनातमि हिन्दू नै भएतापनी दशकर्म संस्कार मात्र हुने गर्दछन । दशकर्म संस्कारहरु मध्य छोरीलाई गर्ने संस्कारहरु मध्यका एक संस्कार इहि हुन । सामान्यतया नेवार समुदायमा छोरी पाँचदेखी सात,वर्ष भित्र इहि संस्कार गर्दा उत्तम मानिन्छन । यो संस्कार सनातन धर्मले निर्देशित विधि हो भन्ने प्रमान आदित्य पुराणमा उल्लेखित पंक्ती " पिपलाम्बु सुवर्ण वा श्रीफलै:सार्धमुव्दहत । एभि: समुध्द हे बृषलीत्वात प्रमुच्यते ।। अर्थात - पिपल, जल, सुन वा बेल यी मध्य कुनै एकसंग कन्याको बिवाह गरिंदा ती कन्या बृषली( चणडालिनी) हुनबाट जोगिन्छे ।
यो इहि संस्कार अन्य धार्मिक पुजा धर्म कार्य गर्ने जस्तो मनमा आएका समयमा यसो गरेपनी हुन्छ त्यसो गरे पनि हुन्छ भनी अर्थात आफुले चाहेको समयमा गर्ने कार्य होइनन । उमेर पुगेका जेष्ठहरुको भीमरथारोहण(जंक्व) कार्य, मूर्ती प्राण प्रतिस्था जस्तो पवित्र धर्मिक कार्यमा तथा दसकर्म संस्कारको अन्तर्गत धार्मिक यज्ञ सहितको पुजा कार्यमा बालकार्यक्रम अन्तरगत गरीने कार्य हो । त्यस्तो धार्मिक तथा सासंकृतिक कार्यमा कुनै बालीकालाई अनिर्वायरुपमा इही संस्कारका रुपमा पनि पुजा गर्नै पर्ने हुन्छन । अथवा इहि यज्ञ बनाई सानुहिक इहि कार्य गर्नेस्थानमा मात्र यो इहि संस्कार संम्पन्न हुन्छन । इहि गर्ने समय (पाँच देखि सात वर्षका) भएका र इहि दीन(ज्योतिसलाई जन्मकुण्ड्ली-चिना देखाएर इहि गर्ने दिन छ छैन हेरेर) भएका बालीकाहरुलाई त्यस्ता धार्मिक तथा सांस्कृतिक एवं सामुहीक इहि कार्यमा लगेर इहि संस्कार गर्ने गरीन्छन । हुने खाने अर्थात आर्थिक सम्पन्न व्यक्ती विषेशले इहि यज्ञ गरि कन्याहरु भ्यला गराई सामुहीक इहि गराई पुन्य संचय गर्न चाहनेहर्ले र कुनै सामाजिक संस्थाले श-शुल्क सामुहीक इहि यज्ञ कार्य पनि गरौने गर्दै आएकाछन । पुण्य संचय गर्ने उद्देष्यले कन्याहरु भेला गराइ सामुहिक इहि यज्ञको आयोजना गर्ने आयोजकलाई स्थानिय भाषामा " नोकु " भनिछन ।
सामुहीक इही गरीन्दा वा इहि संस्कार गरीन्दा हिन्दू धर्म सम्प्रदाएकाको ब्राम्हण राजोउपाध्याय(नेवार ब्राम्हण,द्य:ब्रम्हु) र बौध्द सम्प्रदायमा गुभाजुले पुरोहीतका रुपमा कार्य गर्ने गरीन्छन ।
इहि संस्कारको विधि -
इहि संस्कार गरिन्दा एउटा भिन्नै बिधिरहेको देखिन्छ । सर्व प्रथम त: इहि गर्ने उमेर पुगेको कन्याको चिना देखाई त्यस वर्ष इहि गर्ने दिन भए नभएको टुंगो लगाइन्छ । यसरी साइत जुरे पछि इहि गरीने कन्यालाई चार दिन अगाडि नै घरको नकिं( घरको मुलि महिला)ले सगुन( ............. ) दिएर पिब्वने कार्य गरीन्छन । कन्यालाई नुहाई धुआई गराई चोखो नित्य गराई सगुन दिइसके पछि इहि गर्ने कन्यालाई जन्म घरमा भात ख्वाउनु नहुने बिधिरहेकाले इहि संस्कार भित्रको बिधिमा कन्याका आफन्तहरुको घर घरमा सगुन र भोजनका लागि आफन्तहरुले कन्यालाई निम्तो दिई घर घरमा लगि सगुन दिई मिथो मिथो परिकारहरु बनाई कन्यालाई भोजन गराइन्छ । इहि गर्ने कन्यालाई आफन्तले भोजन गराउने कार्यलाई स्थानिय भाषामा इहि मचा नकेगु भनिन्छन । इहि मचा ख्वाउने चलन कुनै थाउँमा भने चलन चलेको देखिन्दैनन । इहि संस्कारा गर्दा इहि मचा ख्वाउन पिब्वय गर्न नपर्नेहरुले कन्या ठूलो भै विवाहको पूर्व संन्ध्यामा वा विवाह पछि आफन्तहर्ले पैइनजा ख्वाउने गरिन्छ । इहि संस्कार कार्यक्रम दुई दिन सम्म चल्दछ । पहिलो दिनलाई दुसो र दोस्रो तथा अन्तिम दिनलाई जज्ञ .भनिन्छ ।
इहि संस्कार कार्यमा आठ जना व्यक्ती विशेषको प्रमूख भूमिका रहेको देखिन्छन भने एकजना सहयोगि हुन्छन जस्तै -
१. जोशी- इहि गर्ने दिनको साइत हेर्ने लगायत,
२. नापित-कन्याको खुट्टाको नङ्ग काटी रातो अल: लगाई दिने,
३. प्रजापती-इही कार्यका लागि आवश्यक माटाका मूर्ती,कलश तथा सल:पा: लगायत सामान बनाउने,
४. चित्रकार-प्रजापतिले बनाएका माटाका सामानमा विशेष प्रकारले रङ्ग रोगन गर्ने,
५. दिक्षित राजोउपाध्याय ब्राम्हण( नेवार ब्राम्हण-द्य:ब्रम्हु)-इहि यज्ञ गर्ने,
६. शिवाचार्य-शुवर्णकुमार(हिरण्य गर्भ:)को पूजा गर्ने,
७. कर्माचार्य(आचाजु)-अष्टमातृका पूजा गर्ने र
८. राजोउपाधयाय नकिं(गुरुआमा)-पाथीबाट लावा, फुल, अविर आदि राखी सिफँलुइ(अभिषेक)गर्ने, सिन्दूर आरोहण लगायत कार्य गर्ने आदिले यज्ञ कार्यमा प्रमुख भूमिका निभाउछ तथा इहि यज्ञ कार्य गर्न आवस्यक सरसामानको चाँजो पाँजो मिलाउन एकजना सहयोगिको व्यवस्था गरिएका हुन्छन जसलाई म्ह्य नाय: भनिन्छन । कार्यक्रम आयोजक " नोकू " समेतको एउटा टोली नै खडा भएको देखिन्छ । साथै इहि गर्ने कन्याहर्को पनि एउटा पाँच वा नौजनाको इहि गर्ने कन्याहरुको एउटा नेत्रुत्व तोली पनि अनिवार्य व्यवस्था हुन्छ । कन्याहरुको यस तोलीले इहि यज्ञ कार्यमा कन्याहरुको अगुवाई गर्द्छ । कन्याहरुको यस तोलीको नेतृत्व आयोजकको कन्याले गर्दछन जसलाई नोकू भनिन्छन भने बाकी कन्याहरु आयोजकले तोकेका कन्याहरु तोलीमा समाबेस हुन्छन । इहि गर्न आउने अन्य कन्याहरुलाई भन्दा कन्याहरुको यस तोलीलाई यज्ञ कार्यमा विशेष समान साथ व्यवहार गरिन्छ । विशेष समानका साथ व्यवहार गरीए बापत यस तोली संग यज्ञ कार्य तोलीले अन्य कन्याहरु संग भन्दा बढी याने दोबर दक्षिणा लिने गरीन्छ्न ।
इहि संस्कार कार्यको पहिलो दिन(दुसो)- दुसो विधि अन्तरगत कन्याहरु(इहि मचा)लाई इहि यज्ञस्थलम प्रबेष गराई स्वागत(लसकुस)कार्य गरि सर्वप्रथम बिघ्नहरण कर्ता श्री गणेषको बोका बली पूजागरी कार्यशुभारम्भ गरिन्छन, इहि यज्ञका प्रमुख देवता त्र्यम्वकेश्वर महादेव-शिव(स्थानिय भाषामा अलिद्य:)लाई प्रजापतिको बाट साधेर(........) इही यज्ञमा ल्याई कन्याहरु बाट पुजा गराइ यज्ञस्थलको ईशान कोणमा राख्ने काम गरिन्छ । त्यस पछि गंगामाताको आव्हानगरी सुतक निवारकका रुपमा ( इहि कार्य संम्पन्न नभए सम्म त्यस अवधिमा कुनै सुतक परीहालेमा पनि कन्यालाई सुतक नपर्ने बिधिबिधान अन्तरगतको तान्तृक कार्य अनुसार बयलको पिण्ड दान गराई बृध्दी श्राध्द गराई पितृवंश, मातृवंश,गुरुजन आदि सबै स्वजनहरुलाई पिण्ड तर्पण गराएर बृध्दी श्राध्द संम्पन्न गराई शतबृन्दी दोरा(का: वायके विधि)लगाई दिने कार्य गरिन्छन । त्यस उपरान्त कन्याहरुको आ-आफ्नो कुलदेवता, इष्टदेवता(आगंद्य:), तलेजु भवानी लगायतको आव्हानगरी पुजा गरीन्छन । राजोउपाध्याय नकिंले काठको पाथीभित्र लावा,फूल आदि राखी कन्याहरुलाई अभिषेक्स(सिफँलुइगु)गरि कर्माचार्य बाट कन्याहरुलाई प्रशाद बित्तरण गरि पहिलो दिनको पूजा कार्य समाप्त गरि कन्याहरुलाई दुसो जा नकेगु भनी तन्त्र बिधिबाट भात ख्वाउने कार्य हुन्छ । यस क्रममा अघि सुरुमा गणेषलाई पूजा गर्दा बलि दिएको बोकाको टाउकोको अंगलाई आठ बिभिन्न भागमा तान्तृक बिधिवत बिभाजन गरिएनुसारको मासु प्रशाद जेष्ठ क्रम अनुसार कन्याहरुलाई(इहि यज्ञ आयोजकले उहि यज्ञमा कन्याहरुलाई तोकिराखेको जेष्ठ्ता अनुसार (पाँच जना अथवा नौजना ) बिधिवत क्रमश बितरण गरि सिकाभू ( नेवार समाजमा कुनै देव देविलाई बलिसहितको पुजा गर्दा बलिदिएको कुखुरा,हाँस वा बोका आदि जे बलिदिएको छ त्यसको प्रशाद सोरुप बलिको टाउको याने सिर जो कोहीले ग्रहण गर्ने(खाने) अधिकार दिएको छैन । त्यसको अधिकार घर परीवारमा भए घरको मूली देखि क्रमश:जेष्ठता अनुसार बिधिवत ग्रहण गर्छन । तर यो अधिकार महिलाहरुलाई भने दिएकी पाईदैनन , कुल समूह वा गुठी समाज भए नाय:(नाईके) र सो पछि जेष्ठता क्रम अनुसार ग्रहन गरिन्छ । सिकाभु ग्रहण गर्ने महिलाहरुलाई अधिकार नभए पनि इही संस्कार गर्दा भने इही गर्ने कन्याहरुलाई नै बलिको सिकाभू(सिऊ) ग्रहण गराईन्छ ।( सिकाभुको अर्थ-.............) सिकाभु प्रशाद ग्रहण पश्च्यात कल:वाय बिधि अपनाई मातङ्गी देवीलाई पुजेर सिकाभुको उचिष्ठ(जुठो)सिकाभु स्थलको संम्बन्धित इलाकाको च्छ्वास अजिमाकहाँ लगेर बिधिवत विसर्जन गरि दुसो दिनको संम्पूर्ण कार्य समाप्त गरि सबै आ-आफ्नो घरमा जान्छन ।
दोस्रो दिन "जज्ञ"

यसदिन पनि कन्याहरुलाई यज्ञ मण्डलमा स्वागत(लसकुश) गरि नापित बाट कन्याहरुको खुट्टाको नङ कात्ने कातेको नङ कन्याको फुपुहरुले काँसको थालमा थाप्ने कार्यगरी दोस्रो फिनको कार्य सुरु हुन्छ । त्यस पछि सर्वखौ ( पिना) द्वारा सूक्ष्म स्नान गराई पंचगब्यले अभिसिञ्चन गरिन्छ । यसदिन अघिलो दिनको दुसो कार्यमा कुनै विशेष कारण बंस सहभागी नभएका कन्याहरु समेत सहभागी भएका हुन्छन । .
। आज सहभागी हुने सबै कन्याहरुलाई अघिलो दिन झै पुन: बृध्दी श्राध्द गराइन्छ । श्राध्द गरिसकेपछी जोशी द्वारा सिन्दूरको पूजा सम्पन्न गरि राजोउपाध्याय नकिंले कन्याहरुको सिउँडोमा फुस्रेसिन्दूर(.......) लगाई दिई कन्याहरुलाई आशीर्वाद दिइन्छ ।
त्यसपछी योजकाग्नी (.सम्बन्ध जोड्ने..)यज्ञ आरम्भ गरि यज्ञमा बेललाई दस कर्मद्वारा सुसंस्कृत पारिन्छ । सुसंस्कृत बेललाई कन्याहरुको हात हातमा राखी बितरण गरिन्छ ततपश्च्यात कन्याका बाबुले पश्चिम तर्फ फर्केर कन्यालाई आफ्नो काखमा बसाई कन्याको दायाँ बुढी औला समाई कालो तिल कुश लिई कन्यादानको संकल्प गरि सुवर्न कुमार(हिरण्य गर्भ:) सहितको बेलमा कन्यालाई समर्पण गरिन्छ । त्यस पछि कन्याका आफन्तजनहरुले कन्यस्लाई भिक्षा दिने कस्र्य गरिन्छ यश कार्यलाई बार्हा छुइ भन्ने गरिन्छ । भिक्षामा चामल, पैसा तथा शौभाग्यको सामाग्री सहित दिइन्छ । त्यस पछि कन्याहरुलाई बेलसंगै कुशको डोरीले स्थीर्स्दाम्पत्यको निमित बाँध्ने कार्य संम्पन्न गरिन्छ पछि यसबन्धनलाई शिवाचार्यले झिक्ने कार्य गरिन्छ । त्यस पछि राजोउपाध्या ब्राम्हणले प्र्शाद बितरण गरि ब्राम्हण नकिं ( ब्राम्हणी ) बाट काठको पाथीबाट लवा, फुल, अबिर इत्यादी राखी अभिषेक ( सिफँलुइ ) गरि कन्याका माताबाट दक्षिणस थाप्ने काम हुन्छ ।
त्यस पछि इही संद्कार कर्मको पूर्णफल प्राप्तिका लागि गौदान गरेर लं, पने (इहि संस्कार भित्रको एक विधि) कार्य गरि कन्याहरुलाई क्रमश: पालै पालो गरि खुट्टाले सिलौटामा कुल्चिन लगाई मास पिँध्न लगसिइन्छ (खुट्टाले सिलौटामा कुल्चिन लगाई ( इहि संस्कार भित्र एक विधि) सो कार्य सकिना साथ यज्ञको विसर्जित ब्रम्हा स्वर्ग प्रस्थान हुन्र बेलाको जल प्रशाद दिई भोजन कक्षमा लागि भोजन गराई उचिष्ठ(जुठो)लाई पूर्वव्स्त मातङ्गी देवी पुजेर च्छास अजिमा कहाँ बिधिवत कल:वाय सम्पन्न गरि इहि कार्यको सबै काम समाप्त गरिन्छ ।इहि यज्ञमा काम सक्यार घर प्रबेष गर्दा घरको ढोका अगादी बिराजमान कुमार ( पिखालखु द्य: )को अगादी कन्यालाई उभ्याई सल:पा: समाउन लगाई त्यसमा घरको मूलीबाट भिक्षा दिइन्छ । यस भिक्षा दिने कार्यलाई फँ बारा छुयेगु भन्छ । यसरी इही ससंकार कार्य सम्पूर्ण हुन्छ ।
इहि गरेपछि :-
इहि गरिसके पछि कण्यालाई कुमारी पुजा गरिन्दैनन् हुन्न पनि । इहि संस्कार सम्पन्न भएको वर्षको देवाली पुजामा देवालीको मूल पूजा संगै इहि मचा देगुद्य: थाये दुचाकेगु पुजा समेत छुट्टै पुजाको ववस्था गरि देगुख्यमा कुलादेवता / देगु द्य:लाई विशेष पुजा गरि इहि गरेको कण्यालाई देवाली प्रवेष गराइन्छ । इहि मचाको देगुद्य:मा हांसको बलि सहितको पुजा गरेमा स्यूकाभु भोज खाँदा इहि मचालाई बलि दिएको हाँसको टाउकोको स्यू दिइन्छ ।
बाह्रा: संस्कार
इहि संस्कार पछि महिनावारी हुनु अगादि छोरी चेलीलाई गर्ने संस्कार बाह्रा: राख्ने हो । छोरी चेली उमेरले बढ्दै गए पछि सरिरको प्राकृतिक बनौतका कारणले उनिहरुमा हुने मासिक स्राव याने महिनावारी हुनु हो ।
मानव सृस्तिकालागि नारिलाई पूर्णता दिन प्रकर्तिले अनिवार्य व्यवस्थ गरिएका मासिक रुपमा शृंखलाबध्द हुने शारीरिक प्रकृया नै महिनावारी हो अर्थात मासिक स्राव हुन् । महिलाको महिनारीलाई पुरातन समाजले नछुने र पर सरेकी तथा छुन नहुने भनेर चित्रणा गर्दै सङ्कीर्ण मनस्थिती बाट पुरातन संस्कारकारुपमा लिईन्दै आएका छन् । सामान्यतयाः महिनावारी र नछुनेलाई एउटै मान्ने गरिए तापनि यी दुई भिन्न हुन् । महिनावारी जैविक विषय हो, जुन महिलालाई जन्मजात नै प्राप्त हुन्छ । नछुने चाहिँ समाज निर्मित विषय हो, जसलाई पितृसत्तात्मक समाजले महिलामाथि थोपरेको एउटा कुसंस्कार हुन् ।
बाह्रा: तीन किसिमले राख्ने परम्परा रहेका छन् । (१) साईत हेरेर राख्ने, (२) स्वाना घाना(समावेश गरि) - साईत हेरेर शुभदिनमा बाह्रा: राखेको दिदी संगै बहिनी पनि समावेश गर्दै राख्ने बाह्रा: र (३) अचानक नै राख्ने(च्वं बाह्रा:) - पहिलो पटक रजस्वला भएकै दिन तत्कालनै सूर्यको किरण समेत नछिर्ने कोठामा राखेर गरि र तिन किसिमले बाह्रा: राख्ने परम्परा रहि आएका छन् ।
(१) साईत हेरेर राख्ने बाह्रा: :-
बाह्रा: राख्ने उमेर पुगेपछी ज्योतिसलाई चिना देखाएर साईत दिन तोकिन्छ । तोकिएको दिन बाह्रा: राख्ने छोरीलाई नङ काट्न लगाई नुहाईधुवाई गराई निसि ( चोखो) पारि घरका मूली( जेष्ठ) महिला ( छेंया नकिं)ले पूर्णपात्र ( माटाका सानू पाला भरी चामल, एउटा सानू डल्लोसुपारि, दक्षिणा राखी जसलाई नेवा: भाषामा किस्ली भनिन्छ) कण्यालाई ढोग्न लगाई बाह्रा: अवधी भर कुनै बाधा अवरोध न आवस भन्दै आफ्ना थान गणेश तथा पिठ अजिमालाई स्मरण गर्दै पुकार गरेर किस्ली पन्छाईन्छ । किस्ली पन्छाई सके पछि सूर्यको किरण समेत नपस्ने गरि व्यवस्था गरिएको कोठामा लगेर कपासको ख्याक बनाएर एककुनामा स्थापना गरि पुजा गरि बाह्रा:बस्ने कण्यालाई दहिको सगुण दिई दहिच्युरा ख्वाई झ्याल ढोका बन्द गरि बाह्रदिन सम्म कुनै पूरुषको अनुहार समेत नदेखाई बुप्तबास अर्थात बाह्रा: राखिन्छन । बिधिवत रुपमा बाह्रा: ननिकाले सम्म बाह्रा: बस्ने कण्यालाई जे ख्वये पनि ख्वाउनु अघि स्थापना गरिएका ख्याकलाई चढाउनु आवस्यक छ । बन्द कोठामा बसेका कण्यालाई यो बाह्रा: ख्याकले रक्षा गर्छन् भन्ने धार्मिक आस्था अनि विस्वास रहि आएका छन् ।
(२) स्वाना घाना(समावेश गरि)राख्ने बाह्रा: :-
साईत हेरेर शुभदिनमा बाह्रा: राखेको दिदी संगै बहिनी पनि समावेश गर्दै अन्य बहिनिहरु पनि संगै नै बाह्रा: राख्ने परम्परा छ । साईत हेरि राखेको दिदी संगै यसरी समावेश गरि बाह्रा: राखेका बहिनिहरुलाई भोलि पल्टै निकाल्न मिल्छ । एउटा आमाका तीन छोरी एक पटक राख्न नहुने भन्ने समेत रहेको छन् ।
(३) तत्काल नै राख्ने(च्वं बाह्रा:) -
पहिलो पटक रजस्वला भएकै दिन तत्कालनै सूर्यको किरण समेत नछिर्ने कोठामा राखेर बाह्रा: संस्कारका अन्य बिधिहरु पूरा गरि अवधि पुरा भए पछि बिधिवत् निकाल्ने बाह्रा: ।
बाह्रा: बस्नेलाई दिन सम्म नून ख्वाईन्न । त्यस्तै बाह्रा: राखेका दिन देखि ननिकाले सम्म घर परिवार देखि तेह्र्दिने आफन्त सवैलाई सुतक लागग्छ यसलाई नेवा: भाषामा जय्बली क्यंङ्गु भनिन्छ । सुतक ( जय्बली ) परेकोले कुनै पुजा वा पितृकार्य गर्न हुन्न । बार्हा बस्नेलाई घरेलु समानले निर्मित विशेष सिंगाारका सामान क्वंचिक ( चामको पिठो, तोरी, पिना, जौ र तेल मिस्रित ) तेल लगाईदिने कार्य हुन्छ । त्यस्तै बार्हा: राखेको हेर्न आफन्तले छुस्यामुस्या( मकै, भटमास, गहुँ, र बदाम आदि भुटेको), फलफुल, दुध तथाई मिठाई लिएर आउने र जाने गर्छन् । अाफन्तजनहरु पनि कब चिकं लाउन निम्तो गरिन्छ र आफन्तहरु पनि भुटेको मकै, भटमास, गहुँ, दूध, फलफुल, मिठाई आदि मेवामिस्तान लिइ हेर्न हेर्न आउछन् यसरी बाह्राः राखेको हेर्न आउने वा हेर्न जाने कार्यलाई छुस्या मुस्या नकवनेगु भन्ने चलन रहेको छ ।ब
बाह्राः राखेको छैटौ् दिन विशेष पुजा गरि बचा बजि चढाईन्छ ( बचा बजि भन्नाले -चिउरा, मासु, साय, भटमास, ध्यु, चाकु, वः, सिङ्के……… अादिको विशेष परिकार बनाई सूर्य देवलाई चढाउनेकार्लाई भनिन्छन् ) ।
बाह्राः निकाल्ने) बाह्राःपिकायेगु)
एकाबिहानै बाह्राः बसेको कन्यालाई नुहाधुवाई गरि चोखो नित्य गरि धरमा लितपोट गरिन्छ । त्यस दिन बाह्राः बसेको कन्यालाई दुलहि जस्तै गरि सजाईन्छ अनि अनुहार छोपेर बाह्राःकोठाबाट बाहिर निकालि घरको कौसिमा लगेर सूर्य नारायणन देवताको विशेष पुजा गरि सूर्यको दर्शन गराई पश्चयात अनुहार खोलिन्छन् । सूर्य दर्शनको पुजा पश्चात बःजु बाट कन्यालाई ज्वाला न्हाय्कं र सिन्हमू( परम्परागतको पितल आदि धातको ऐना जसलाई नेपाल भाषामा/ नेवार भाषामा ज्वालान्हाय्कं भनिन्छ) र सिंदुर राख्ने कलात्मक धातु कै भाँडा जस्लाई नेपाल भाषामा सिन्हम्हू भनिन्छ कन्यालाई हस्तानतरण गरिन्छ । अनि आआफ्नो थान गणेश र पिठमा पुजा तथा दर्शन गरि बाह्राःसंस्कार संम्पन्न गरि परिवारजन, आफन्तजन तथा कन्याका सखिहरु सवैलाई भोजगरि भोजन गराईन्छन् ।
बौध्द परम्परा अनुसार भने बिहारमा लगेर भिच्छुनिहरुको निगारनिमा कलेजि रङ्गको वस्त्र पहिनाई ऋषिणि( भिच्छु) बनाई बुद्ध बचन अनुसार पञ्चशील प्रदान गरि केही दिन घर ल्याए भोज ख्वाएर बाह्राः संस्कार संपन्न गर्ने परमपमरा रहेका छन्। आजको आधुनिक युगमा बाह्र दिन सम्म
आफना छोरी चेलिको स्कूलमा जान नपाई पढाईमा बाधा पर्न जाने भएकाले पढाइ नबिग्रियोस भनेर बौध्द परम्परा अनुसारको सरल तरिका बाट बिहारमा लगेर बाह्राः राख्ने संसकार पछ्याउन थालेका छन् ।
कयेता पुजा
~~~०००~~
नेवार समुदायको जन्मकर्मको १० संस्कार मध्य छोरी चेलीेको " इहि " र बाह्रा: तथा छोराको बुसँखा र केयता पुजालाई जीवन संस्कारका रुपमा चिनिन्छ । छोरालाई गरिने बुँसँखा संस्कारलाई चुडाकर्म पनि भनिछन् । बालकको शिरमा कपाल खौरेर शिखा( टुप्पी, आङ्सा) मात्र बाकी राखि कान समेत छेड्ने कार्य समेत यस संस्कारमा हुन्छ । यस संस्कारमा बालकलो फूपू र मामाको अहम भूमिका हुन्छ ।
बुसँखा संस्कार पश्च्यात बालक नाबालाक अवस्था पार गरि आफ्नो जातिय समाज र पारिवारिक सद्स्यताको मान्यताको योग्यता प्राप्त गर्ने परम्परागत सामाजिक विस्वास रहि आएका देखिन्छन् । यो संस्कारलाई गैह्र नेवा:हरु मुण्डन वा छेवर पनि भनिन्छ । यो बुसँखाय संस्कार कसैले छुट्टै गर्ने गर्छन् भने धेरै जसोले सहजताका लागि कयेता पुजा कै दिन गर्ने गरिन्छन् ।
नाबालक बालक सामाजिक र पारिवारिक सद्स्य हुन योग्य भए पश्चात् बैस्क अवस्थामा पुगेर जिवनयापनका लागि अनिवार्य शिक्षा दीक्षाको आवस्यक्ता पर्ने भएकाले बालकलाई शिक्षा दीक्षा दिने संस्कार पूरा गरिन्छ जसलाई नेवा: समाजमा " कयेता " पुजा भन्छ । यस संस्कारमा प्रमूख त: जिवनयापनका लागि चाहिने आवस्यक शिक्षा दीक्षा लिने बालकलाई तान्त्रोक्त विधि अनुसार कयेता लल्हाय् ( हस्तान्तरण) गरिने भएकाले नै यस संस्कारलाई कयेता पुजा भन्न्दै आएको हुनु पर्छ । कयेता पुजामा बालकको मामाको अनिवार्य उपस्थितिको आवस्यता पर्छ याने यस संस्कारमा मामाको अहम भूमिका रहेको हुन्छ । कयेता पुजा संस्कारलाई गैह्र नेवा:हरु यज्ञोपवीत (उपनयन वा ब्रतबन्ध) संस्कार भनिन्छन् । कयेता पुजजा गरि कयता( लङ्गोती) लल्हाय गरेर लिएर देखा ( तान्त्रीक दिक्षा) तथा ( केही नेवा: समुदायले जनै समेत धारण गर्नु पर्ने परम्परा रहेको छ ) ग्रहण गरेर कयेता पुजाको संस्कार संपन्न गरि सके पछि नितिगत अनुशासनमा बस्नु पर्ने भएकाले कयेता पुजा गरिने बालक शारिरिक र मानसिक रुपमा अलि परिपक्व अवस्थाको उमेर हुनु पर्ने आवस्या भएकाले ८ वर्ष बाट कयेता पुजा गर्न योग्य उमेर पुग्न थाल्छ ।
बालकको कयेता पुजा गर्ने उमेर नजिकिदै गए पुगे पछि आ-आफ्ना धर्म संप्रदाय अनुसार शैव नेवा:को कुल प्रोहित (ब:जु , द्य:ब्रम्हु राज्योपाध्याय ब्राम्हण वा जोशी ( जुसि ब:जु ) र बज्रयान बुध्दिस्त संप्रदायका नेवा: समुदायले आफ्ना कुल प्रोहित बज्राचार्य ( गुरुजु ) बाट शुभ साईत हेराई दिन किटान गरिन्छन् । नेवा: समुदाय भित्र पनि जातजती र ठाउँ अनुसार कयेता पुजाको विधि प्रकरणहरु केही फरक फरक पनि हुन सक्छन् । यहाँ नेपालको प्राचीन राजधनी ख्वप देश याने भक्तपुरका काष्ठकलाका धनी सिकर्मी समुदायका हामि शिल्पकारहरुको छोरालाई गरिने कयेता पुजाका बारेमा केही लिपिबद गर्ने प्रयास गर्दै छु ।
कयेता पुजा गर्न उमेर पुगेको छोराको कयता पुजा गर्ने शुभ दिन आफ्नो ब:जु याने प्रोहित , जोशि वा गुरुजुले कयेता पुजा गर्नु पर्ने छोराको जात:( चिना) हेरेर दिन एकिन गरे पछि आफ्नो हैसियत अनुसारको समान्य तरिकाले वा भब्यताका साथा आयोजना गर्ने भन्ने बारे पारिवारमा सल्हाह साहुती गरि तयारी गरिन्छन् । कयेता पुजा गरि भोज गर्नका लागि आवस्यक पूर्व तयारी गर्नु पर्ने भएकाले कयेता पुजाको शुभ दिन वर्ष दिन अगादी देखि पनि एकिन राख्ने चलन पनि रहेका छन्।
कयेताको तोकियको शुभ दिन भन्दा चार दिन अघि ब:जु ( प्रोहित) बाट साईत समय लेखायर ल्याइन्छन् यसलाई दिपु ल्याउने भनिन्छ र आफ्ना नजिकका नातागोता सबैलाई कयेया पुजाका दिनका लागि निमन्त्रणा पठाईन्छन् । कयेता पुजाको अघिलो दिन आफ्ना आफ्नो पितृलाई भाग दिने कार्य अन्तरगत श्राध्द गरि पितृलाई सन्तोस पा र्ने कार्य हुन्छ । सोही दिन नै भोलि गरिने कयेता पुजा कार्यलाई ब:जु, जुशी ब:जु, आचाजु( कर्माचार्य) र नौचा ( नापित) पति पत्नि लाई विशेष निमन्त्रण गर्ने कार्य हुन्छ । यि विशेष ब्यक्तीहरु कयेता पुजामा अनिवार्य हुने गर्छ । सोही दिन बेलुका कयेता पुजा गर्ने छोराको मामालाई कयेता पुजाको भोज भण्दार जसलाई स्थानिय भाषामा " भरी कोथा" भनिछ बिधिपूर्वक पुजा गर्न लगाई भरी कोथा स्थापना गराई जिम्मा लगाईन्छन् यस कार्यलाई स्थानिय भाषामा भरी स्वनेगु भनिन्छन् । भरी कोथा याने भोज भण्डारमा चाहिने सम्पूर्न आवस्यक सामान कयेता पुजा आयिजक परिवारका मूली जसलाई स्थानिय भाषामा " कजि " भन्ने गरिन्छ उसले पुर्यादिन्छन् ।कयेता पुजा गरि भोज समाप्त नभए सम्म त्यो भोज भण्डार कोथामा कयेता पुजा गर्ने बालकको मामा र मामाखलका परिवारका सदस्य बाहेक अन्य कोहि पनि प्रवेष कडाईका साथ निषेध हुन्छन् । भोजमा चाहिने सरसामान भरी कोथा बाट मामा वा मामाको खतनमा बाहिर निकालिन्छन् ।
कयेता पुजाको दिन एकाबिहानै घर आँगन लितपोत गरि सफा गरिन्छन् । बिहानी पख नौ र उनको पत्नी आएर घरका सदस्यहरुको खुट्टाको नङ कात्ने र अल लगाई दिई निस्य गरिन्छन् । कयेता पुजा गर्ने बालकलाई नुहाईधुवाई गरि चोखो बनाय पछि मामाले सुनको खोचा( सुनको छुरा), चाँडिको खोचा( चाँडिको छुरा)ले भान्जाको कपाल खौरने शुभारम्भ गरिन्छन् भने खौरेको कपाल बालकको फुपुले चरसको थालीमा थाप्ने कार्य गरिन्छन् वास्तवमा यसलाई बुसंखाय भनिन्छ यो कार्य पहिला नै गरिसकेका भए कयेता पुजा गर्ने बाललकको सामान्य रुपै नौले आङ्सा राखेर खौरिदिन्छन् । नौ बाट निस्य भईसकेका पूरुष वा केहिमहिला घरको पिखालखु क्षेत्रपाल( घरको मूल ढोका अगादी स्थापित सानू गोलाकारको अ मूर्त मूर्ती जसलाई पिखालखी द्य: वा कुमार द्य: भन्ने गरिन्छ लाई पुजा गरेर थान गणेश तथा च्वङा गणेश र निल बाराही( तिङ्ग बाराही) मा पुजा गर्न गैइछन् । कुनै पनि भोजमा भोजको कार्यमा चाहिने मध्यपान ( जाँड रक्सी ) को कमि नहोस भनेर च्वङा गणेशलाई र भोजमा खर्च गर्न धन याने आर्थिक कम नहोस भनेर आस्था र विस्वासले पूजा गर्ने परम्परा र संस्कार रहि आएको छ ।
कयेता पूजाका लागि आमन्त्रण गरिएका जुशी ब:जुले पोतायले (.............) ले विशेष आकार लेखी मङ्गल मण्डप तयार गरिन्छन् । जुशी ब:जुले तयार गरेको मङ्गल मण्डपमा ब:जु ( प्रोहित) ले वैदिक बिधिबाट बिधिवत पुजा गर्ने र आचाजुले वैदिक तान्तृक बिधिबाट विशेष पुजा गरि कयेता पुजाको मूल पुजा गरि कयेता लल्हाय गरि बालकलाई कयेता लगाउन दिन्छ । कयेता पुजा गर्ने क्रममा बालकलाई गृहस्थीमा बस्दा गर्नु पर्ने दैनिक नित्यकर्म के कस्तो गर्नु पर्ने सबिस्तार सवै सिकाइन्छ। त्यस पछि जनै धारण गर्नु पर्ने परम्परागत संस्कार भएकशरुमा आचाजु बाट बालकलाई जजंका ( जनै ) धारण गराई जनैको विषेस्ता व्याख्या गर्दै कानमा सुतुक तन्त्र दीक्षा दिइन्छ । यो तन्त्र दिक्षा लिए पछि दैनिक रुपमा पाठ पुजा र जपध्यान गर्नु पर्ने भएको र सिकर्मी पेशाका हामी शिल्पकारहरु कामको शिलसिलामा घर भन्दा बाहिर यत्रतत्र पनि जानू पर्ने र त्यसावस्थामा दैनिक निस्य गरि पुजा पाठ तथा जपध्यान गर्न
साह्रै नै अप्थ्यारो हुने भएकाले हाम्रो समाजमा तान्त्रीक दीक्षा ग्रहण गरि जनै धारण गर्ने परम्परा र संस्कार लोप हुने स्थितिमा पुगिसकेको छ जसले गर्दा जनै धरण गर्ने परम्परा र संस्कार भएका शिल्पकारहरुको इस्तदेब ( आगं ) को अस्तित्व नै सकतमा परिसकेको अवस्था छ । कारण तान्त्रीक दिखा ( दिक्षा) र जनै धारण नगरी आगं कोथामा प्रबेश नपाउने र आफ्नै इस्तदेब पनि दर्शन गर्न र पुजा गर्न बाट बंचित हुन बाध्य छन् । घरमा कयेता पुजाको विधि सम्पन्न गरि आ आआफ्नो पिठ्मा पुजागर्न गैइन्छन् । पिठमा पनि आचाजु बाट तन्त्रबिधिबाट पसु पन्छिको विशेष बलि स पुजा समेत गरि मामाले ल्यायको नयाँ लुगा, कयेता बालकलाई मामाले लगाउन लगाई बताली समेत बाढ्न लगाईन्छ र सबैले समय ग्रहण गरि हर्षउल्लासका साथ घर फर्की आचाजुलाई अग्र पंक्तिमा राखी कयेता पुजा गरेको बालकलाई नाय; गरि सिकाभु भोज खाईन्छ । भोज खाई सके पछि सिकाभु भ्वयेको जुठो ( उच्छिष्ट) बिधिबतरुपमा छ्वास अजिमा ( मातंगी देवी ) का कल: वाये गरि उच्छिष्ट विसर्जन गरिन्छन् । कल: वाये गरिसके पछि आमन्त्रीत आफन्तहरु बाट कयेता पुजा गर्ने बालक लागायत घरका परिवार्हरुलाई ख्येँ सगँ लिने कार्य गर्दै सबै आगन्तुक आफ्न्तहरुलाई भोज ख्वाइन्छन् ।
कयेता पुजाको भोलि पल्त बिहान कयेता पुजा गरेका बालकलाई प्वस ( बलि) दिने भाले कुखुरा समाउन लगायर पुन: पिठ पुज जानू पर्ने परम्परा रहेको छ सो पुजालाई पिग पुजा भनिछन् । बलि सहितको पिग: पुजा सकाई घर गएर भरी कोथा ( भोज बण्डार) मा पुन: बिधिवत पुजा गरि च्वङ्गा गणेश र निलबारिहिलाई भोज निर्बिध्नताका सम्पन्न भएको खुसियालिमा सभक्तिका साथ सधन्याबाद तक्राइन्छ यसलाई स्थानिय भाषामा भरी थनेगु भन्ने गरिन्छ । भरी थनेगु पुजा कार्य सके पछि भोज आयोजनामा सहयोग गर्नु हुने सवै आफ्न्तहरुलाई यथासक्य उपहार सहित पुन भोज ख्वाई बिदा दिइन्छन् । भरी उठाएको भोज कसैले च्वङा गणेशमा गएर गरिन्छ भने कसैले घरैमा गर्ने चलन रहि आएको छ ।
~०~
