नेवाः झी नेवाः थितिं हे मोहनि नखः हने Newa jhi

• 
  
  
  g]jfM emL g]jfM lylt+ x] df]xlg gvM xg] .
  
  
  झीगु स्वनिगः
  ने.सं.११३२ कौलाथ्व सप्तमि(२०६९ कार्तिक ५ ं) आइतबाः
  शिल्पकार) साभार शिल्पकार म्हसिका सफु ११३२
  
  

  

  Gx\oMAjDx M Gx'5]eQm lzNksf/

  Gx\oMAjDx M Gx'5]eQm lzNksf/
  -gofFahf/, sf7df8f}+_
  
  
  _{shilpakarmhasikasaphu@gmail.com}
  
  नेपाः मितय् दकलय् तःधंगु नखः मोहनि नखः धका मान्यता काय्म जुया वयाच्वंगु थ्व नखःयात थीथी मूल्य मान्यताया लिधंसाय् हनेगु चलन दु । नेपाः विविध भाषाभाषी व धर्मालम्वीतय्गु देय् खः थीथी कालखण्डया थीथी शासकतय्सं नेपालमण्डलय् नखः चखः यात गुकथं हन प्रजान नं उकथे नखः चखः हंकेगु प्रवृति जुया वयाच्वंगु थन खने छु । अथेहे सताय. थ्यःपिं शासकतय्गु हालिमुहाली दुने हे थःपिंत समाहित याय्गु प्रवृति नं दु । धर्म व संस्कृतिया खँय् शासकतय् नापं समाहित जुइमफुपिं नेवाःत थःपिं हे अलग च्वनाःथःपिनिगु तजिलजि, संस्कृति व धर्मया रक्षा याना वया वयाच्वंगु नं खने दु । मेखे सत्ता व शासनय्लिसें सतिपिं मनुतय्सं शासकतय्सं गथे गथे धाल अथे अथे हे याना थःपिनिगु धर्म, कला संस्कृतियात नं बिचलनय् यंकूगु दु । गुकिंयाना कालान्तरय् वना थःपिनिगु मौलिक धर्म, कला, संस्कृति, व सम्पदायात हे ल्वःमंका लिपा थःपिंत क्वचिंकातःगु संस्कार हे थःपिनिगु मौलिक विधि व्यवहार व संस्कार कथं नाला थःपिनिगु नेवाः तजिलजि व संस्कृति विशेष यात नहंकेगु ज्या जुया वनाच्वंगु दु । गुकिं याना थन द्यःलां द्यः पित्यनेगु ज्याः जुयावयाच्वंगु दु । थुकिया दसि बलिप्रथाया बिरोध नं छगु खः । थुकियात बःबिया वयाच्वंगु छगु आयातित धर्म प्रभाव नं खः । अझः स्पस्तं रुपं धाय्गु खःसा पश्चिमि धर्म व धर्मया अनुयायीतय्सं नेपाःलय् धार्मिक अतिक्रमन यायां वयाच्वंगु हुनिया नापं झीसं वाः मचाय्कुसे व धर्मनिरपेक्षताया वास्तविक अर्थ बुझेमःजुइक अग्रगामीया नामे झी न्हःज्याना वनाच्वंगु हुनि नं छगु खः ।
  
  नेपाःलय् थीथी कालखण्डय् थीथी शासकतय्सं नेवाः तय्गु अनेक मौलिक परम्परागत न्हंकेकर्थ राज्यं व शासकतय्सं क्वचिला वयाच्वंगु छगु नखःखः मोहनि नखः चन्द्रमास कथं न्ह्याइगु कौलाथ्व पारु (आश्विन शुल्क प्रतिपदा) कुन्हु नःलस्वाँपियाः अष्टमी कुन्हु कुछिभ्वय्, नवमी कुन्हु स्याक्वत्याक्व व दशमी हुन्हु चालंयानाः हनीगु थुगु नःखयात शासकतय्गु प्रभावं कौलाथ्व सप्तमी कुन्हु फुलपाति, अले महअष्टमी, महानवमी व विजया दशमी धकाः भगवती महामायात पुज्यानाः दशैया नामं झीतः क्वचिंका थुगु नखः हनेगु चलन व हंकेगु जुया वयाच्वंगु दु । नेपालमण्डलया मौलिक नखः मोहनिया महत्व व प्रभाव कम याय्कथं देय्न्यंकया नेपाःमितय्त थ्व नखः हनेत राज्य सत्ताया लिधंसाय् आम जनतातय्त क्वचिंका वयाच्वंगु नखःखः ।
  
  झी नेवाःतय्सं मोहनि नखः हनिगुया लिउने द्यः पुज्यायेगु मान्यता जक मखुसें थःगु जीवन यापनया झ्वलय् थःथःपिनिगु लजगाः अझं सुथां लाय्मा व शिल्पकला अझं दयेमा धकाः थःपिंसं छ्यवाबुलाय् हयाच्वनागु ज्याभःयात स्वनाः श्री विश्वर्काद्यःयात साधना याइगु खः । अथे हे जीवन यापनया झ्वलय् थःपिंके नं देव देवताया आचरणय् थें शक्ति संचय् याइगु नखः मोहनि नखः ख । थन झीसं थ्व मौलिक मान्यतायात अज्ञानता वा जातीय् म्हसिका वा जातिय् गौरबताया कमीया कारनं झी नेवाःतय्सं नं थ्व नखः यात दशैया नां बियाः थुकिया मौलिक नां तंकेगु, न्हंकेगु मचाय.कं न्ह्यानावनाच्वंगु खने दु । देशय् आःतःधंगु राजनीतिक हिउपांः थन नागरीक व सामाजिक स्वतन्त्रता जुई धंकुदु । नागरिक स्वतन्त्र जुयाः सार्वभौम जुइधुकुसेलि उकियात नालाकया थ्वकिया मूल्य मान्यतायात झीगु मौलिक मोहनि नखःलय् हिका थःपिसं छ्रयलाबुला यंके मागु आःया आवश्यक्ता खः ।
  
  नेपालमण्डलया आदि नेवाः जाति मध्य आदि काललिसें काष्ठकलाया धनी सिंकःमी शिल्पकार जातिं हना वयाच्वंगु मोहनि नखः नापं आगंद्यः या तः धंगुहे स्वापु दु । थ्व झी जातिं परम्परागत कथं हना वयाच्वंगु मोहनि नखः हने स्वयां छला न्ह्यः ञलाथ्व चौथी चथाः (भाद्रशुल्क चौथी, गणेश चतुर्थी) कुन्हु छेजःया कुलः छिमुना बःनी चथाः पुजायाना मोहनि नखः यात लुमंका छलालिपाः वइगु मोहनि नखः तःजिक व सुथांलाक हनेफय्मा धका मनंतुना चथाःद्य (गणे द्यः) यात आव्हानयाना टू, पालू, सिसाबुसा, हलिमलि व भ्वय्ब्वछाया स्वाँक्वकाया छेजः कुलःछिया भ्वय् नया चथाः पुजा क्वःचाय्की ।
  
  चथाःया छगु ला लिपाः कौलाथ्व पारु (आश्विन शुल्क प्रतिपदा) कुन्हु सुथः न्हापां नसंचाइलय् खुसीवना मोहूया खुसींपंच्चा कया आगं छे, छेँ यंका नलःस्वां पिइगु चाःभ्यगते वा छन्हुन्ह्यः सुचिपिचुयाना बंथिलातथाय् बँय् पँच्चाः प्वंका गणेय्द्यःया आकार दय्का तःच्छो, व कःनि व्होला नःलस्वाँ पिना नवदुर्गा भवानी आराधनायाना नःलस्वाँ निस्वना पूजा याई । बःनि संन्याइले पूजा याई । थुगु कथंहे द्धितिया, तृतिया, चौथी, पञ्चमी, षष्ठी कुन्हु नं सुथय् बःनि पुजायाना नवदुर्गा भवानी पुजायाना हनेगु ज्याः जुई ।
  
  सप्तमी कुन्हु आगमय् च्वय्च्वंम्हःद्यः यात (आगंमय् निम्ह द्यः दइ छम्ह द्यः च्वय् आगंकोथाय् (गुप्तकोथाय्) व छम्ह द्यः आगकोथाय् दइ)
  
  (च्वय्च्वम्ह द्यः छुद्यःखः धइगु आया सुं पुस्तानं थं थेहे खः धका धाय् मफुनि थ्व छगु सोधखोजया विषय खः) क्वय् क्वथाय् च्वम्हःद्यः धासा कुलगुरु श्री विश्वकर्माया रुपय् हना वयाच्वंगु दु । प्राचिन पौराणिक काललिसें श्री विश्वकर्मा यान्त्रिक व थीथी शिल्पकालाया प्रखर ज्ञातायारुपय् मान्य जुयावयाच्वंगु आख्यानत यक्व दु । झी नेवाः तय्सं श्री विश्वकर्मायात यान्त्रीकव शिल्पकला व शिल्पकाष्ठकलाया प्रखर ज्ञाता भैरब शक्तियारुपय् कया हना वयाच्वंगु दु ।) खाः बलिबिया पुजायाना हनेगु ज्याः जुइ । उकुन्हु हे थःगु जीवन यापनया झ्वःलय् थःपिनिगु लजगाः झीसं छ्यलाबुलाय् हयाच्वनागु ज्याःभःयात सफसुधर याना यचुपिचुका तइ । गैह्र नेवाःतय् थ्व कुन्हु फुलपाटी छेँ दुकायमागु परम्परा दु तर झी नेवाःतय् थ्व परम्परा खनेमदु ।
  
  अष्टमी कुन्हु सुथय् चोखो नित्य जुया नवदुर्गा भगवानी व अष्टमात्रिका शक्ति आराधनायाना पुजायाय्गु ज्याः जुइ । आगंमय् ग्वम्हःजः दुगु खः वगः हे छेंखा पतिं हःगु थापैंचाय् अ‍ैला वा थ्वं जाय्का द्यःने केरालप्ते ला छपाएँ भुना तया आगकोथा व छेखा पति थापैंचा स्वनेगु नं ज्या जुइ । नापं झीगु जीवन यापनया झ्वलय् थःपिनिगु लजगाः अझं सुथां लाय्मा व झीगु काष्ठ शिल्पकला अझं दयेमा धका भापिया झीसं छ्यलाबुलाय् हयाच्वनागु ज्याःभः यात स्वना, पालूमाः व तूमाः छाया कुलगूरु श्री विश्वकर्माद्यःयात साधना व पुजा याना हनेगु ज्याः जुइ । सुथसिया अष्टमी पुजा सिधय्का आगंमय् जःत दक्वस्यां समय नई । थुगु कथंहे जःतय् छेँ–छेँ पुजा याना समय् नया भ्वय् नय्गु ज्याः जुइ । बःनी सन्ध्याकालय् हानं पुजा याइ चान्हे कालरात्री पुजायाना हँय्चा बलि विइगु ज्याः जुइ । अष्टमी कुन्हु बःनि छेँखाः पति छेजः कुलःछिमुना कलश पुजायाना नवदुर्गा भवानी व अष्टमात्रिका शक्तिपिंत आराधनायाना छेँजःया नकीं नं स्वाँ व देखा (जनाई) या प्रतिक क्वोखा लःल्हाना विइगु ज्याः जुइ । लःल्हाना कागु देखा (जनाइ) या प्रतिक क्वोखा क्वोखाए धुक्का केरा लप्तेखे कूलिंदाना बजि तई, गुताधासा, ङया,ख्य् व ऐला थ्व तथा भ्वय्ब्व न्हयः ज्याकी । छेंजः तय्सं थःथःगु भ्वय्ब्वलं द्यःछाय् धुँका छेँया नकिं नं ङया, ख्य्व अ‍ैयला व थ्व सलीचा छसिकथं लःल्हाना विया सुस्वास्थया कामना व जीवन सुथां लाय्मा, बिध्नवादा छुंहे मवेमा धका भिन्तुना देछाई छेँजःतय्स नं नवदुर्गा भवानी व अष्टमात्रिका मनंमन आराधनायाना ख्यंसंगे लःल्हाना कया भ्वय् कुछिभ्वय् नय्गु ज्याः जुई । कुछिभ्वय. नयत देखा (जनैया) या प्रतिकया रुपय्) क्वखा मागुया हुनि देखा काय्माःपिं जःतय्सं देखा मकागुलिं छन्हूया लागि सां देखाःकाःगु भाःपिया कोखा लःल्हाना क्वयखाय्गु चलन जुया वयाच्वंगु खः कुछिभ्वय.ले क्वखाः क्वखाय् माःपिं तेखाचो भारवाचो लय् राधाकृष्ण शिल्पकार व भारबाचो ख्पःया भथुरा शिल्पकारया छेँ आगंद्यः दुपिं जःतय् बाहेक मेमेपिं शिल्पकार जःतय् धासा थ्व परम्परा मदु ।
  
  नवमी (स्याक्वत्याक्व) कुन्हु सुथय् नवदुर्गाभवानी व अष्टमात्रिका आराधना याना पुजा याना सलिचा प्यंंगः थपु क्वयुयाना मोहनि स्वनेगु ज्याः जुई । आगयद्यः यात ग्वंगःखाः बलिबिया पुजा मान्ययाना हनेगु ज्याः जुइ । पुजा सिधय् धुका समय् नय्गु ज्याः जुई लिपा भ्वय्नई । थुगु कथंहे छेँ छेँ नं पुजा याय्गु ज्याः जुइ । नःल स्वाँ निस्वसांलिसे थीथी शक्ति पीठय् नवरात्री वँपि सकस्याँ छगु पिठय् वना पुजा याना भ्वय्नय्गु नं ज्याः जुइ । बःनि आगंद्यः व छेँ नः लस्वाँ क्क्थाय् पुजायाना भ्वयनया स्याक्वत्याक्व हनी ।
  
  दशमी (चालं) कुन्हु नवदुर्गा व अष्टमात्रिका पुजायाना नःलस्वाँ क्वकाय्गु (चालंयाय्गु ज्याः) ज्याः जुई । आगंमय्या थःकाली लिसें छसिकथं अष्टमी कुन्हुलिसे स्वनातःगु ज्याःभः क्वकाया पायो न्हाकेगु ज्याः जुइ । पायो न्हयाकेगु ज्या आगंछेय् दुने जुई । पायो नहयाकेगु झ्वःलय् थःकालीं भ्वय्फसि पाला ज्याःभःछेलेगु ज्याः सुथांलाकी । थ्व हे क्रमं छसिकथं आगंमय्या जः व कय्मचातय्सं पायो न्हयाका वहे फसि पालेगु ज्याः पुवंका ज्याःभः छेलेगु ज्याः जुई । आगंमयया जःपिनि छेँया भात (जहान) दुपिं नकिं माजु तय्सं आगंमय. स्वना तःगु थःथःगु थापेंचा लःल्हाना पायो न्हाकेगु ज्याः जुइ । थकालीं छसिकथं क्वकालीपिं जः व काय्मचा तयत व नकिं तय्त सिन्ह, संग व मोहनि तिका स्वाँ विया सुस्वास्थ्य व जीवन सुथां लाय्मा धका भिन्तुना विइगु ज्याः जुइ । आगंमय् चालं सिधय्का थःथःगु छेँया नःलस्वाकोथाय् पूजा याना चालं याय्गु जुई । छेँया थकाली छसिकथं छेँजःतयत् सिन्ह, स्वगं व मोहनि तिका भिन्तुनाबिया चालं सिधयका मोहनि तिका स्वाँ बिया सुस्वास्थ्य व जीवन सुथां लाय्मा धका भिन्तुना व आषिश विई । स्वाँ बिया सिन्ह विइगु तिकेगु ज्याः सिधय् धुंका थापैचा द्यःने तयातगु लापाएँचा छुया छ्वय्ला दय्का समयबजी नयाँ भ्वय् नय्गु ज्या जुई ।
  
  थ्वहे जाति मध्यया मङ्गलाछि श्री प्रेम शिल्पकार या छें आगंद्यः दुपिं खलःतय् धासा चालं कुन्हु स्वाँक्वकाया पायो न्हयाकिम्हः मुख्य व्यक्ति आगंमय्या जः तय् मध्य सकसियाँ क्वकालिम्ह (कान्छाम्हः) काय्मचा (मचाजंक्व याय् सिधम्ह नावालक शिशु जुसानं) यात नायो याना स्वना तःगु ज्याःभ क्वकाय्का ज्वंका लहरी पायी न्हयाकेकेगु ज्याः जुई । थ्व खलःया पायी न्हयाकेगु ज्याः आंगंद्यःछेँ पिहाँ वया मूलाखी दोबाटोय् च्वम्ह क्षेत्रपाल भैरब यात पुजा याना भ्वय् सि पाला क्षेत्रपाल भैरब यात स्वचाक उला आगंद्यःछे तु दुहाँ वनी पायो न्हायकगु ज्याःभ त छथाय् तःयाहान् छक पुजा याना चालं क्वचाय्की । अथे छेँ थःथःगु छेँ नं. पूजा याना चालं याना छेँया मू–लुखा यागु खःगः यात भैरब मानेयाना पुजा याय्मागु परम्परा जुया वयाच्वंगु दु । थ्व पुजा मैपिसं स्वय् मजि थ्व थिति व परम्परा मे–मेगु खलतय् धासा याय् मागु मदु । नुगुकथं चाल सिधय्का समय् नय्गु ज्या जुइ । बनि भ्वय् नयामोहनि नखः क्वचायकी । कतिं पुन्हि कुन्हु पिखालाखी नःलस्वाया पंच्चा नापं विसर्जन याना मोहनि नखःयात नेवाः थिति व परम्परा कथं पुर्वकी ।
  
  काय्मचा बुया स्वदँ पुवनेवं व न्हुम्ह भौमचायात आगंमय् किस्ली छाना आगंमय् दुकाकेगु ज्याः जुया वयाच्वंगु दु ।
  
  (लेखन सहयोगी ः प्रकाशमान शिल्पकार) साभार शिल्पकार म्हसिका सफु ११३२

कंग अजिमा Kanga ajima

कंग अजिमा

झीगु स्वनिगः न्हिपौ
ने.सं. ११३२ दिल्लागा चःहृे(३०)
२०६९ श्रावण ३ बुधबाः


अजिमा म्हसिका

नेपाः देय्यात म्हसिका वयाँच्वंगु हलिमय् थनया थी थी जात जाति, भाषा भाषी, तजिलजि विधि व्यवहार, जात्रा पर्व व संस्कृति खः । झी नेपाःमी तयेगु संस्कुति मध्य झीसं हनावना याना वया च्वनागु छगु अजिमापिं न खः । “अजिमा” खंग्व “अजि” व “मा” ख“ग्वया योगं पू वंगु खः । अजिमा हिन्दु व बौद्ध संप्रदायतयसं समान रुपं हनावनायाना वया च्वम्ह मातृदेवी खः । झीसं झीगु छें जःपिं व देय्या सुरक्षया लागिं अष्टमातृका गण कथं च्याम्ह अजिमापिं हनावयाच्वनगु दु । तामा¨ भाषं मम ठकुरानी, छस्कानुनी, तिब्बति भाषं पुकासिदो अलये खस भाषं मातृका÷बज्यै खः । अजिमाद्यःया बास जुया चवंगु थाय्यात झीसं शक्ति पीठ कथं हनावनायाना वयाच्वनागु दु ।
पौराणिक व सनातन धामिृक मान्यता कथं श्री सतीदेवीया अ¨ पतन जुगु थाये हे शक्ति पीठ खः धइगु मान्यता जुया वयाचवंगु खने द ु। अथेहे देबगणया मिसा स्वरुप (स्त्रि स्वरुप) या शक्ति स्वरुपा मान्य जुयाुु वया च्वंगु दु । क्व सिमा क्वे व मसानघाट (दिप) सतिकं दुगु अष्टमातृकाया बास दुगु बाय् अष्टमातृका बास जुया च्वंगु थाय् हे शक्ति पीठ खः धइगु धार्मिक मान्यता कायम जुया वया च्वंगु थन झीसं खनाच्वनगु दु ।
अदिकालय् प्रचिन नेपाः उत्पति बाय् नेपाः निर्माण जुइ न्हय्ः थन दया च्वंगु काली दहया लः महामंञ्जुश्रीं थःगु“ ुूचन्द्रहास खड्गं” क्वदुवाः न्हसिकाप, गोकर्ण न्हसिकाप, आयृघाट न्हसिकाप व क्वयना न्हसिका पर्वतयातः छसिकथं प्रहारयाना लः पिहावनेगु ल“पु दयका बियाः थन मनुया बस्ती बसेयाना प्राचिन नेपाः निर्माणयाय् (नेपाः निर्माण छ्यला वंगु मूल ज्याभः “चन्द्रहास खड्ग” नेवाः सन्देश बाःपौ ने.सं. ११३२ तछलाथ्व ज्याः पुन्हि) धुंका कलिगत संबत ३८२७ पाखें लिच्छबी जुजु गुणकामदेवं प्राचिन नेपाः (नेपालमण्डल) या ये“ दक्षिण–मंजुपतन यंगाल कोलिग्राम बस्ती, उत्तर–यंगु कोलिग्राम बस्ती नांया बाग्मती खुसी, बिष्णुमती खुसी, इक्षुमती (तुकुचा) खुसी व रुद्रमती (धोब्या खुसी) याना स्वखेंर खुसीं घेरेयाना तःगु छगु खड्कारया भूमि जुयाच्वंगु थीथी निगु बस्तीयात समायोजन याना बिष्णुमती, बागमती, इक्षुमती व रुद्रमती खुसीया सिथय् कान्तिपुर नगर पलिस्थायाना थ्व नगरया प्यखेरं खड्ग आकारया अष्टमातृका वा अजिमायुक्त शक्तिपीठ (दुर्ग) नगर सुरक्षा घेरा निर्माणयाबलय् पलिस्था यागु अष्टमातृका अजिमा द्यः पिं लुमढी (भद्रकाली) अजिमा, म्हय्पि अजिमा (ज्ञानेश्वरी) मैती अजिमा (पंञ्चकुमारी), बसला अजिमा (बसलदेवी पारर्वती) ङयतमरु अजिमा (स्वेतकालीे टकटी अजिमा (निलबाराही), लूति अजिमा (इन्द्राय्णी ) नापं पलिस्था यापिं च्याम्ह अजिमा मध्य छम्ह क¨ अजिमा (चामुण्डा बाय् चण्डेश्वरी) खः (अजिमायुक्त शक्ति पीठ –सन्धया टाइम्स न्हिपौ ने.सं. ११३१ कौलाथ्व ६÷ ०६८ असोज११ अइतबा ः
क¨ अजिमा शक्तिपीठ बिष्णुमती खुसीया पूर्व सिथये यें कान्तिपुर नगरया थनेत्वाः व क्वनय्या दथु त्वाः कंकेशवरी त्वाःलय् लाना च्वंगु द ु। क¨ अजिमा शक्ति पीठ नापं नायः (शाही) व साय्मी (मानन्धर) तय्गु याना निगु दिप दु । अथ ेहे क¨ अजिमा पीठ व बिष्णुमती खुसीया पश्चिम पारी छगु मेगु ज्यापु (महर्जन) तयगु दिप व लखुतिर्थ दु । थ्व क¨ अजिमा द्यः यात कंकेशवरी अजिमा नं धाय्गु या । थ्व अजिमाया पीठ लागु कंकेश्वरी त्वा आया ये“ महानगरया १९ वडा अन्तरगतय्ला , थ्व अजिमाद्यःया देय्गः पाय्गोदा सैलीया स्वतजाःगु देय्गः दु । अथेहे थ्व क¨ अजिमाया द्यःछें यटखा त्वालय् आया महानगरया २५ नं. वडा अन्तरगतय् ला ।
क¨ अजिमा गनंहया गठेगठेयाना थन पलिस्थायातः धैगु एथार्थ बिवरण गनं इतिहासय् उल्लेखयाना तगु खनेमदु । खाली लिच्छबि जुजु गुण्कामदेवं ये कान्तिपुर नगर सुरक्षया लागि अष्टमातृकातः थीथी थासय् पलिस्था याु ख“ जक प्राचिन नेपाःया इतिहासय् उल्लेखितयाना तगु खनेदु । अथेसां ये“ स्वतिगःया झी नेवाः तय्सं अष्टमातृकापिं थःहे सिद्धजुया द्यः जुया वपिं झी थःहे पुर्खातः खः, अलये अजिमार्पि खः धइगु नेवाः धर्म, रितिथिति, तजिलजि व संस्कृति कथं कया मान्ययाना थःगु नुगःख“ प्वंका हना बनायाना थः नाला लुमंका थीथी इलय् थीथी नखः चखः व पर्बेय् पुजामान्य याना जात्रा पर्व न्हयाका थःथगु नेवा म्हसिकाब्वया व म्हसिका विया वयाच्वंगु दु ।
नेपाः उत्पति कालय् थन मातृ सत्तात्मक राज्य प्रणाली जुगुलिं न्हापा न्हापा तान्त्रिक विधि कथं मातृशक्ति पुजा याय्गु परमपरा दुगु खः सानं आः वया तान्त्रिक विधि कथं पुजा यानाः हनेगु चलन तनावंसानं शक्ति स्वरुप अजिमा युक्त शक्तिपीठ तः पुजा यानाःहनेगु ज्या थन झीसं याना वया च्नगु हे दु । शक्ति पीठय् हिन्दु व बौद्ध धर्मालम्बी तय्सं तसंक श्रद्धाभक्ति तया हना वयाचवंगु दु । थ्व झी नेपाःमि समाजया धार्मिक समन्वय् , सहिष्णुता व सह अस्तित्वया म्हसिका खः ।
झीसं हनावया च्वनापिं अष्ट मातृमा पिनिगु थःथःगुहे जात्रा पर्व दु । च्याम्ह अजिमापिं मध्य लुुति अजिमा छम्ह अजिमाया छगु जात्रा ल्हूति पून्हि बलयु बाहेक थ्व क¨अजिमाया नापं न्हय्म्ह अजिमापिंया जात्रा पाहा चह्रे बलय् याय्गु परम्परा थन जुयाच्वंगु दु । अथेहे मोहनी बलय् क¨ अजिमाया पायाः न्हयाकेगु जात्रा नं परमपरा कथं हे जुुया वयाच्वंगु दु । अथ ेहे मिला पून्हि बलय् नायः तय् थ्व क¨ अजिमा पीठय् गुठी पुजायाना नायः तयसं सनातन धर्म संस्कृति कथं क¨ अजिमा नापं स्वापु काय्म याना वया च्वंगु खनेदु ।

क¨ अजिमाया नं न्हापा न्हापा ङयतमरु अजिमा (स्वेतकाली) याथें हे गछिं प्याखं पियाय्गु बाय् प्याख“ हुइक्गु परमपरा दु धइगु ख“ ज्याथः जिठी पिनि पाखें न्यने दु। यटखा मजाःदेगः(कम्पुकोत व्यारेकया भान्छाघर परीसरदुने दुगु देगया न्हय्ने थौकने सडक जुयाच्वंथाय् ) क्वसं द्यः प्याखं हुइकेगु दबु दुगु व उगु दबु आः न्हना बने धुंकुगु दु । थ्व सम्बन्धय् न्यने दु कथं न्हापा परम्परा कथं छन्हु क¨ अजिमा प्याखंहुला च्वं थासय् छम्ह तान्त्रिकं अजिमा यात थी थी रुपकया हीमी चायेकगुलिं उम्ह तान्त्रिकया प्वःसःहे (बली हे) कया बिज्या ना क¨ हजिमा तस्कं तंचायालिं छिमिसं जित आवंनिसें द“य् छम्ह मनु हे प्वःसः (नरबली) बि मा धका अजिमा खलःया लोक जनपिंत अजिमां उजं बिया बिज्यागुलिं थ्व सर्त पूवंके मपैmगु ख“ खलःपिंस अजिमाया न्ह्यने न्हथथंबलये “ अथे खसा जीं आवलिं छिमित थन दर्शन बी पैmमखु ” धका क¨ अजिमा धयाबिज्यासेलिं थ्व गंछि प्याख“ हुइगु दिकगु खः । अलय् थ्व प्याख“ नापं सम्बन्धित फुकं लवःकवःत अनहे दबुलिई ल्हाना छ्वलः । अबलय् निसें आःया द्यःछेंया मूलुखा मचाय्कुगु खः। चाय्कल धाःसा नरबलि बिइमाली धइगु ख“ धयातःगु थन खनेदु ।
अथेहे मेगु छगु ख“ नं न्यने दु कथं न्हापा क¨ अजिमा प्याफः त्वायाम्ह जुयाच्वन अजिमाया फुक्कं ज्याख“ मरुइ च्वपिं किसानी पिन िपाखें याइगु जुया चवंगु व उगु बखतय् मरु किसानी नायःया याक म्हयाय् जक दुगु व उम्ह म्हायाय् मचाया इहिपा यतखा त्वाः या काय मचा (यटखामि) नाप. जगुलिं बुराम्ह अबुजुनं (क¨ अजिमा खलः या मरु किसानि नायः नं) अजिमाया न्हियान्हिथं याय्मागु नित्यकर्मया ज्या थः म्हयाय् मदेक याय् मपैmगु या हुनि क¨ अजिमा द्यःं थःम्हयाय् यात क्वसः वियाहःगु ख“ नं दु (क¨ अजिमा द्यःछे पुनः निर्माण कार्य व्यवस्थापन समिति २०६८) अथेजुया मरु क्वाक्चाय् व प्याफः त्वालय् नं क¨ अजिमा दुगु जुइमा । झीसं आःन मरु क्वाक्चातवाःलय् व प्याफः त्वाःलयनं. क¨ अजिमा द्यः खनाहे च्वना । थ्व ख“ या बास्तबिकता छु खः धइगु ख“य् झीसं दुवाला स्वय्गु बाकी हे दनी ।

कंग अजिमा

क¨ अजिमा झीगु आस्था व विश्वास खः अलय् झी नेवाः संस्कृति व जात्रा पर्वया म्हसिका हे खः। झीगु जविनय् ,नेवाः समाजय् अलय् देशय् नापं अजिमा द्यः पिनिगु तः धंगु महत्व खनेदु । झीगु जिवनय् छुं संकट वल वाय् छुं तः धंगु भ्वय्ज्या याय्माल धासा झीसं न्हापालाक अजिमा द्यः यातः लुमंका थःथःगु नुगः ख“ प्वंका ग्वाहालि प्mवनेगु परम्परा काय्मयाना वयाच्वनगु हे दु । थुकथं झीगु जीवन व समाज नापं अति महत्वपूर्ण आस्था व विश्वास दुगु थ्व अजिमा पिनिगु शक्तिपीठ देगः व द्यःछें या नापं जात्रा पर्वयात झीसं संरक्षण व सुधारयाना म्वाका तय्मा अले लिपाया सन्तततियत लल्हाःना बिइमा।
नेपाः देय्यात म्हसिका वयाच्वंगु व नेवाः समजयात न्हयाका वया चवंगु जात्रा पर्व व नेवाः संस्कसतिया मूलखाजुया च्वंगु थनया अजिमा द्यः पिनिगु देगः व द्यःछें जिर्ण जुजुं वना च्वंगु भ्mवलय् थ्व क¨ अजिमा द्यःया पीठ देगः व द्यःछें नं जिर्ण जुया वना च्वंगु व्ाँः चाय्का क¨ अजिमा खलः नं द्यःछे.या पुनः निर्माण कार्य यायगु् ज्या ग्वसा ग्वया समाजय् च्वच्छाय् बहःगु ज्याःयागु दू । थ्व च्वच्छाय् बहःगु ज्याःय् झी सकनिं फुफु कथं ग्वाहालीयाना द्यःछेंया पुनः निर्माणया ज्या पूवंकेमागु थौया आवश्यक्ता खः।
क¨ अजिमाया द्यःछें पुनः निर्माण ज्याःय् दां बिया ग्वाहाली याइपिं दाता तय्त क¨ अजिमा द्यःछें मन्दिर निर्माण कार्य व्यवस्था समितिं छसिकथं थुकथं सम्मान याय्गु ज्याभ्mव दुगु खनेदु । गथेकी ः– दां ५०१÷– निसें ५०००÷– तक्क ग्वाहाली याइपिं दाता तयेगु नां स्मारिकाय् प्रकाशन याईगु, दां ५,००१÷– निसें २५,०००÷–तक्क ग्वाहाली याइपिं दाता तयेगु सिलापत्रय् नां च्वनिगु या नापं दसिपौं, दां २५,००१÷– निसें ५०,०००÷– तक्क ग्वाहाली याइपिं दाता तयेगु नां सिलापत्र नापं ताम्रमत्र व दोसला न्यकेगु, दां ५०,००१÷– निसें दां १,००,००÷– तक्क सिलापत्रय् नां नापं ताम्रपत्र व दोसला न्यकेगु, व दां१,००,००१÷– निसें च्वय् ग्वाहाली याइपि दाता तयगु सिलापत्तय् नां या नापं बहयापत्र व दोसला न्येका सम्मान याइगु ज्याः दगु ख“ “क¨ अजिमा द्यःछें मन्दिर पुनः निर्माण कार्य व्यवस्थापन समितिं –२०६८ या वितरण यागु पर्चाय च्वयातगु दु ”।
.......

नाय्खिं बाजं Naaykhin bajan

राजपुतसिंह बिनोद शाही

 राजपुतसहिंह बामन शाही

                                               

   बाजं म्हसीका

प्रकाशित
झीगु स्वनिगः न्हिपौ
भाग १ –ने.सं ११३२ अनलाथ्व षष्ठी÷२०६९ भदौ ७ बिहिबाः
भाग २ –ने.सं. ११३२ अनलाथ्व सप्तमि÷२०६९ भदौ ८ शुक्रबाः

प्रकाशमान शिल्पकार ÷

राजपुतसिंह बामन शाही ÷

राजपुतसिंह बिनोद शाही

              नेवाः देय्यात म्हसीका वयाच्वंगु नेपाःया थीथी जात जातीया हलिमलिलय् व थीथी कला संस्कृति ब्वया वयाच्वंगु थीथी बाजंतः मध्य् छगु एतिहासिक बाजं” नाय्खिं बाजं ” न खः । नाय्खिं खँग्वयात वाला स्वय्बले नाय् खँग्व व खिं खँग्व समायोजन (नाय्+खिं=नाय्खिं) जुया नाय्खिं जुयावगु खने दु । अथे हे ” नाय्” खँग्वया उत्पति नायः खँग्व न अपभ्रंस जुया नाय् जुयावगु खने दु । नायः खँग्वं अपभ्रंस जुया नाय् गथे जुवन धइगु खँय् झीसं वाला स्वय्वलय् थ्व “नायः“ खँग्वयात न्हाय् खरुं जुपिंसं उचारण याय्बलय् बाय् उचारण याईवलय् न्हाँसं थोया “नाय् “ जुवंगु जुइफु । अलय् थ्व नाँथे स्वरं नाय् जुवंगु खग्वयात हे सिकं बाय् मसिकं सकसिन नाय् हे धया वगु जुइमा । ं“नायः“ खँग्वया बारे बाँलाक सःस्यूपिंसं व उचारण याय् फुपिंस छगु कथंया हेपाहा दृष्ष्टिं “नाय्“ धया उचारण व सम्बोधन याय्गु यानाहया लिपा नेपाःमि नेवाः समाजय् थ्व हे परम्परा लिना वगु जुइमा । नाय् खँग्वया मूलगु खँग्व ”नायः” खँग्वया उत्पति नेवाः खँग्वलय् वाला स्वय्बलय् छुं न ज्याय् बाय् छुं न समुदाय्, समाज, व खलःया बाय् छुं न राज्य् संचालक बाय् राज्यया नेतृत्व याइम्हसित नेवाः खँग्वलय् नायः धयातगु खने दु । गथेकि छुं न ज्याःयाय्त ज्याःकःमि खलः बाय् पुचःया नेतृत्व याइम्ह ज्याःकःमि नायः(नाईके) , छुं न समुदाय्, समाजया नेतृत्व याम्ह नायः(अध्यक्ष्य) , व राज्य संचालनयाय्त नेतृत्व याइम्ह बाय् राज्य संचालक नायः(महाराजधिराज ,राजा, जुजु राष्ट ««प्रमुख, खः । अर्थात छ्ं न ज्याय् नेतृत्व काइम्ह बाय् नेतृव याइम्ह मनुयात हे नेवाः भाषं बाय् नेवाः खँग्वलय् नायः धयातगु खनेदु । नेपाल राजकीय प्रज्ञा–प्रतिस्थानं पिकागु नेवार–नेपाली– अंग्रेजी शब्दकोषय् नायः खँग्वया अर्थ हामा, थकाली, जुजु ÷मुखिया, नाईके ÷ च्वयातगु दु । अथेहे ” खिं ” खँग्वयात नेवाः खँग्वलय् वाला स्वय्बलय् सिमाग्वयात दुने फुसुलुंयाना थत माकथंया हाकः(साईज) दय्का निखें सिथय्या ह्वतय् छ्यङगुलिं भुना थुकियात मिलेय्याना छ्यङगुयागु हे तान तया कुलुतय्सं दय्काःतगु छगु कथंया बाजं खः । थ्व खिंलय् खिंया निखें छय्ङगुया दथुई खौउ तयातगु खिं व खौउ तया मतगु खिं न दु । गथेकि खौउ दुगु खिं काँचाखिं(पच्छीमाखिं) खसा खौउ मदुगु खिं नाय्खिंं खः । अलय् थ्व नाय्खिंया पासा कँय् बाजं दई थ्व कँय् पासा दुगु खिं नायः तय्सं थातधासा नाय्खिं जुई मेमेपिं सुँ न नायः बाहेक सुनानं थात धासा कँय्खिं बाजं जक धाई । नेपाल राजकीय प्रज्ञा–प्रतिस्थानं पिकागु नेवार–नेपाली–अंग्रेजी शब्दकोषय् नाय्खिं खँग्वया अर्थ–नाय् बाजं ÷अगुवा बाजा धया च्वयातगु दु ।
झी नेपाःमि तय्सं तःजिक हना वयाच्वनागु मोहनी नखः बलय् स्याक्व त्याक्व(महानवमी) कुन्हु तलेजुया मूचूकय् म्ये प्वसः(बलि) बिइत परम्परागत भेषभुषाय् वनिपिं झिनिम्ह नायः( खड्गाकार) तय्सं थ्व हे नाय्खिं बाजं थाना सर्गौव वनिगु व वइगु झीसं दँय् दँसं खना हे च्वना । झिनिम्ह नायः(खड्गाकार)तः धाय्वले लाय्कू(दरवार)या उजं कथं तलेजू(तुलजा भवानी) थाय् म्ये प्सः(बलि) बिइत नायः जाती दुनेया थीथी जाती उपजाती व थथिी खलःया नेतृत्वयाना वया च्वंपिं झिनिम्ह नायःतः खः (थ्व झिनिम्ह नायः तलेजुई वना म्ये प्वसः बिइत वनिपिन्ंत ईकथं सरकारं आयस्ताया व्यवस्था याय्गु कुतःमयागुलिं थ्व ज्याय् सहभागि जुया वयाच्वंपिं नायः(खडगाकार)तयतः तसकंहे समस्या जुया वयाच्वंगु दु । तलेजुया झिनिम्ह नायः(खडगाकार)तय्गु थ्व समस्यात सरकारं ईले हे समाधान मयातधासा थ्व झिनिम्ह नायः(खडगाकार)त तलेजुइ म्ये प्वसः बिइवनिगू ज्या इतिहासे जक सिमित जुइगु सम्भावना थन खने दु ) । अथे हे येँया जनबाःद्यःया खः (रथ) जात्रायाईबलय् (द्यःखःसालीबलय्) जनबाःद्यः खःतय् तया खः साले न्ह्यः असं कुनात्वाःया भुजंखलः नायः तय्सं थ्व हे नाय्खिं बाजं न ३२ चाले ६ गु ति सी बाजंया चाल थाना भुजंखलः गुठी पाला नायःया छें न निस्तिपुजा पितयंका जनबाःद्यःया खतय् च्वम्ह पाँजु(गूरुजु)यात पुजा लल्हाना बिया पाँजुं द्यः पुजा याइबलय् थ्व हे नाय्खिं न पुजा बाजं थाना द्यःख चाहिले मागु परम्परा दुगु खँ लुँमधी अजिमा (भद्रकाली)पीठय् सीगुठीया पूजायाना गुठी न्याकिपिं गुठीया जः नायः समुदायया गोम्प खलःया भाजु बिष्णुबहादुर खड्गींजुया भनाई दु । थ्व पुजा पित हय्त जनबाःद्यःपाखें सरकारी कर्ममचारी असं कुनात्वाः भुजं खलः नायःतय्गु गुठी पालाया छें वना पुजा याकन न्हि धया धा वनेमागु परम्परा दु । जनबाःद्यःया खःजात्राय् थ्व बाजं थाना पुजा यंकि बलय् बाय् पुजा वनिवलय् पाला न बाजं थापिंन्त भ्वय् नके मागु तर थुकिया छुं न आयस्ता मदुगु कारणं २० दँ न्ह्यनिसें थ्व परम्परा बाध्यता बंस तुतेयाय्मागु खँ कुनात्वा भमलु ननिया भुजं खलः गुठीया दुजः रत्नदेवी खड्गीया भनाइ दु । नायः तय्गु छें न थ्व बाजं न थाना जनबाःद्यःया रथय् पुजा येंके मागुया छुमा –(कारण) थथे हे खः धया सुना न धाये मफुसां पुजा येंकेगु भाला जिम्मा) न्हापा न्हापा राज्यं(दरवारं) बियातगुजुइमा । अथे हे लिच्छविराजा गुनकामदेबं कलिगत संम्वत ३८२७ दँय येँ नगर सुरक्षाया लागि थन पलिस्था यानातपिं अष्टमातृका अजिमाद्यःपिनि खः जात्राय् व थीथी पीठ पुजा व जात्रा पर्वे राज्यं थ्व नायःखिं बाजं बियातगु खने दु ।
            नेपाःया छगु निश्चित नेवाः समुदाय्(जाती)त सित धासा सीथं यँकि बलय् राज्यं थ्व बाजं थाना यँकेमागु व्यवस्थायाना बाजं बियातगु खने दु । निश्चित नेवाः समुदाय् बाय् जाती धाय्बले उराय् , बज्राचार्य , ज्यापु व नायःत जक खः । थ्व समुदाय् बाहेक मेमेगु समुदाय् (जाती ) सीथं यँकिवलय् थ्व ं बाजं न सीबाजं थाना यँकेग ुपरम्परा मदु । थ्व निश्च्ति समुदाय्तयत जक छाय् राज्यं सी बाजंया (नायःखिं बाजंया) व्यवस्थायाना तःगु खः धइगु खँय् वाला स्वय्वलय् थ्व समुदायतः न्हापांनिसें हे –(लिच्छविकालनिसें) दरबारय् दुथ्यागु जुइमा धया झीसं अनुमान याय् बहजु । गथेकि थौकन्हे बाय् आया युगय् न राज्यया छुं उच्चपदय् च्वना ज्याःयापिं सुं सीतधासा राज्यं बाजं थाका मृत्युसंस्कार याय्त व्यवस्थायाना अन्तिम सलामि बिइगु परम्परा दुगु आ न झीसं खना हे च्वना । आया नेपाःया राष्ट्रि«य बाजा पच्चै बाजा धाथें हे न्हापा लिच्छवीकालय् थ्व हे बाजं राष्ट्रि«य बाजं जुईमा धइगु न झीसं अनुमान याय् बहजु । आया राष्ट्रि«य बाजं नेपाःमितय्गु छुं न संस्कृति बाय् राष्ट्रि«य पर्वेतक न थागु खनेमदु । तर लिच्छवीकालीन थ्व ं बाजं झी नेवाःतय् जात्रा पर्वे ,पुजा आजा व अत्यस्थि ज्याय् थ्व बाजं थाना वंगु दु ।
           एतिहासिक व परम्परागत थ्व नाय्खिं बाजंया हामाः नायःतः लिच्छवी कालय ्राज्य व राज्यस्तरया नेतृत्व याइपिं लिच्छवी बंशज खः । थ्व खँया दसुतः मध्य छगु दसु येँ अष्टमातृका मध्यया छम्ह अजिमा कंग (कंकेस्वरी) अजिमा पठिय् सीगुठी पुजा न्याकिपिं नायःतय् न्हय्गु गुठी मध्यया लिच्छवी बंशज जयसिंह पलिस्थायाना तकगु तःध ंगुठी खः । थ्व गुठीया पाताख्वलाय् कंग अजिमा तःधंगुठी जयसिहं तयातकगु त्वखाया गुठी असपष्ट सं ७५१ च्वयातगु दु । अथे हे मेहरसिंह तयातगु व नरंिसंह तयातकगु नायःतय्गु सीगुठी व थ्व गुठीया जः छेंजःपिं सकल्यें वास्तवय् लिच्छवी बंशज खः धईगु थ्व थीथी गुठीतः दसु खः । अथेला नायः समुदाय् बाय् जाती दुने न थीथी जाती उपजाती व खलःत दुुथ्याना च्वंगु दु । थीथी गुठीया पाताः ख्वलायात गुठीयारतय्सं थःथःगु आजा अजिमा धका हनेकनेयाना मान्ययाना वयाच्वंगु दु ।
           नायःतय्गु मौलिक संस्कृति म्हसीका ब्वया वयाच्वंगु थ्व नायःखिं बाजं दक्व नायःतय्सं थाईमखु बाय् सकसिन बाजं थाय्गु याना वगु खनेमदु । थःथःगु गुठीं निश्चित गुठीयार जःतय्तः थुकिया भाला(जिम्मा ) बियातःगु खने दु । अथे हे थीथी अष्टमातृका पीठ व थीथी द्यः बाय् पीठया थःथःगु गुठीं छम्ह छम्ह बाय् छगु छगु खलःतय्तः थ्व ं बाजं थाय्गु भाला –(जिम्मा ) बियातगु खनेदु । अष्टमातृकाया द्यः बाय् थीथी पीठद्यःपिनिगु जात्रा पर्वे थाईगु नायःतय्गु थ्व बाजं थाय्त बाय् भाला(जिम्मा) काय्त बाय् भाला बिइत परम्परागत कथं नायःतय् व अजिमाद्यः व थीथीद्यः खलःतय् बिचय् छगु सहमती बाय् छगु सन्दी जुया च्वंगुदै । सहमति बाय् सन्दी कथंं जात्रा पर्वे थ्वं बाजं थाःबापट आएस्ता बिमागु परम्परा जुया वयाच्वंगु दु । गथेकि कंग अजिमाया पायः गुठीं दमाईत्वा हात्तीख्यःया भाजु माईला खड्गी यात व मरु गणेद्यः(अशोक बिणाय्क) गुठीं इनात्वाःया भाजु बाजुराजा शाहीजुयात द्यःया जात्रा पर्वे थ्व बाजं थायुगु भाला बियातगु खनेदु । थ्व बाजं थाइपिंत बिइत तयातगु आयस्ताया स्रोत जग्गा जमिनतः धमाधम हिनामिना जुजुं वना आयस्ता वय्गु न्हना वना च्वंगुलिं नेवाः संस्कृतिया मुलुखा जुयाच्वंगु अजिमाद्यः व थीथी द्यःया जात्रा पर्वे थाय्मागु थ्व बाजं थायेगुलि नायःतय्सं चितासु तय्गु कमयाना हगु खनेदु । थुकिया छगु दसु कंग अजिमा पायः गुठीं थ्व नाःखिं बाजं थाय्गु जिम्मा बियातम्ह भाजु माईला खड्गीजुया मृत्युलिपा थ्व ज्याया बिधिवत कथं जिम्मा काईपिं सम्बन्धित नायःखलःत न्ह्यने मवया स्वागतम् गुठीया जः यटखा लायखःगल्ली तजाफः माय् वः खलःया( नायःखिं बाजं स्येने गुरु )भाजु हिरा बहादुर शाहिजुं थःगु समुदाय्या सास्कृतिक म्हसीका व नेवाः संस्कृतिलय् नुगः ब्वय्का आय्स्ता छुं मदुसां स्वय्म सेवक कथं ग्वाहालीया रुपय् छगु दशक न्ह्य्निसें थ्व बाजं थाय्गु ज्याःयाना छगु च्वछाय् बहगु ज्याःयाना वयाच्वंगु दु ।
           न्हापा न्हापा आयाथें संचारया माध्यम रेडियो,पत्र पत्रीका, टिभि मदुनिवलय् देशय् व समाजय् छुं न सूचं बिइमासा बाय् ब्वखँ(संन्देश) बिइमासा थ्व हे बाजं थाना सकसितं जानकारी बिया सूचं व ब्वखँ च्वय्किगु ज्याःयाना वगु खः । थ्व ब्वखँ च्वय्केगु ज्याःयात नायःखिं च्वय्केगु धाई । नेपाल राजकीय प्रज्ञा–प्रतिस्थानं पिकागु नेवार–नेपाली–अंग्रेजी शब्दकोषय् नाय्खिं च्वय्के खँग्वया अर्थ– लायकू उजं कथं दुवाः दुवातय् नाय्खिं थानाः सवाल नेंके ÷राणाशाासन कालमा दोबाटो दोबाटोमा झ्याली पिटेर घोषणा गर्नु च्वयातगु खने दु । नेपाःया पहाड पर्वते थ्व ज्याः कटुवाल समुदाय् तय्सं याना वगु खनेदु ।
           नेपाःया एतिहासिक व न्हापाया थ्व राष्ट्रि«य बाजंया नापं नायः समुदाय्या संस्कृतिया मूलुखा हे धाय्मागु थ्व बाजं गुठीया पुुुजा बलय् बाहेक मेगु इलय् बाजं स्येनेगु ज्याः जुइमखु बाय् मेगु इलय् थ्व बाजं स्येने मजिूगु परम्परा दु । छगु दशक न्ह्य्निसें कंग अजिमाया जात्रा पर्वे छुं आयस्ता मकासें मन ब्वय्का स्वय्म सेवकया रुपय् थ्व नायःखिं बाजं थाना वयाच्वम्ह भाजु हिरा बहादुर शाहीजुया भनाई कथं बाजं थाय्वलय् द्यः ल्हाय्गु थ्व बाजंया ब्वल, बौउ वावनिबलय्या बाजंया ब्वल, पाःहाचहृ«ेया जात्राय्या बाजंया ब्वल व सीथं यंकिवले सी बाजंया व सीम्हसित मिइतइबलेया बाजंया छोतकरी ब्वल थुगु कथं खनेदु ः–

(क) द्यःल्हाय्गु बाय् पुजा बाजंया ब्वल ः– नायःखिंया ब्वल – तुम् पाकु तुम् पाकु , तुम् पाकु तुम्पा ! कँय्या ब्वल— च्यायाँ च्यायाँ !
(ख) बौउ वावनिवलेय्या बाजंया ब्वल ः– नायःखिंया ब्वल – तुं तुं् पाकु , तुं तुं् पाकुं तुम्पा ! कँय्या ब्वल – च्यायाँ च्याच्याँ !
(ग) पाःहचहृेया बाजंया ब्वल ः– नायःखिंया ब्वल – तुम् तुम् तुम्पा ,तुम् तुम् तुम्पा ! कँय्या ब्वल– ँचयायाँ च्याच्याँ !

 नाय्खिं बाजं स्येनेगुरु हिराबहादुर शाही व राजेश शाही

(घ) सीबाजंया ब्वल ः– सीथ यंकिबलय्या ब्वल –
तुम् पाकुं छ्याय् ,
तुम् पाकुं.... तुम्...तुम् छ्याय् ,
पाकु तुम् छ्याय्
पाकुं.. पाकुं.. तुम् , तुम्प....ई.....तुम् छ्याय्
पाकुं तुम्... पाकुं तुम् ... छ्याय् ,
भ्यm्याय् पाकुं.... झ्याय् झ्याय् ,
तुम् पाकुं ...तुम् छ्याय् !–
मितइबलय्या बाजंंया ब्वल– झ्याय् ! झ्याय् !! झ्याय् !!!
झ्याय् पाकुं .. तुंम्.. तुंम्... पाकुं छ्याय् ! । थ्व बाजंया ब्वलत थाय् व खलः स्वया न बिस्कं बिस्कं खने दु ।
           नेवाः समाजय् सी बाजंया व्यवस्थादुपिं समुदाय्तय् सुं सीत धासा सीम्ह ल्ह्वना कुतालय् तया सीथं येंकीवलेनिसें हे त्वाःत्वाःया दोवाः, गणेद्यःयाथाय्, भैरबद्यःयाथाय्, ध्वाका ,मसानघाट परीसर इत्यादि थाय् थासय् थ्येने धुकगु सूचं(संकेत) कथं बाहृ तालय् बाजं थाथां ताल परिवर्तन यायां कँय् बाजंया सः थाथां सुरताल परिवर्तन यायां सीबाजं थाई । सीम्ह सीत मिं मततलय् थ्व सीबाजं दिके मज्युगु परम्परा दु । सीम्हसित मि तय्धुंका सीबाजंया मागु दस्तुर बिया थ्व बाजं खलःतय्त बिदा बिइ । सीथं यंकीवलय् अन मसानय् दुपिं अदृश्य प्रणीतः भुत, प्रेत, पिशाच, निशाच, जालन्धधर, वीर मसान भैरब गण पविारतय्तः दक्व ज्याः ठीकया छिकपिनिगु भोग हयाबियागु दु । सकसि नं सुख शान्तिया नितिं भोगया । जिवित मानव प्राणि व उमिया वस्तुभावतय्तः दुखः बिइमते धैगु आशय्न थ्व नायःखिं बाजं थाईगु खः धइगु थन जनश्रुति खने दु । अथे हे स्वर्गया थीथी द्यः देवी पिन्त न थ्व बाजं थाना सीम्हसित लसकुुसयाना सरगते यकेंत इनापयाइगु खँ न थन झीसं नेने दु ।

शिल्पका् समुदाय ः छगु म्हसीका Shilpakar samuday

शिल्पकार समुदाय ः छगु म्हसीका
झीगु स्वनिगः न्हिपौ
भाग (१) ने.सं.११३२ गुँलाथ्व १३ ÷२०६९ श्रावण १६ मंगलबाः
भाग (२) ने.सं. ११३२ गुँलाथ्व १४÷२०६९ श्रावण १७ बुधबाः
भाग (२) ने.सं. ११३२ गुँलाथ्व १५ गंून्हि ÷२०६९ श्रावण १८ बिहिबाः

१. न्ह्यःखँ ः
        नेपाः देय् थीथी जात, जाती , धर्म, कला , संस्कृिित व विधि व्वय वहारय ानामं जागु देय् खः । नेपाः देय्या जाती बाय् समुदाय् मध्य नेवाः स ममुदाय् दुने लमु गुंगु थरया संयोजनया रुपय् मानेजुया वयाच्वंगु उदाय्(उदास) जाति दुनेलागु आदिकालंनिसें सिंज्यायात हे थःगु मूलजगाःया रुपय् छ्यला वयाच्वंपिं बाय् काष्ठकलाया शिपय् लगय् जुया्च्वंपिं अझ स्पष्तकथं धाय्गु हे खसा पुस्स्तौ पुस्तानिसें हे काष्ठपकलाया सिंज्या(सिं बृ्त्ताज्या यायाइपिं) याइपिं श्रमिक वर्ग शिलपकार (कःमि,ििसंकःमि,स्थापित)तः खः । धाय्तेनागु छु धासा नेपाल मण्डल दुने नेवाः जाति समुदायलय् काष्ठकला(सिं बुत्ता ज्या या ज्या याइपिं श्रमिक वर्गया थर(जात) शिल्पकार खः । थ्व खँ नेपाःया लिच्छविकालीन व मल्लकालीन इतिहासया नापं ऐतिहासिक लाय्कु –दरवार),मठ ,देय्गःव जात्रा पर्वतः अध्ययनयाना दुवाला सोतधासा प्रष्तहे खनेदु ।
नेवाः समुदाय्या गुंग न जात जातिया म्हसिका(परिचय्) बिबलय् बाय् खँ ल्हाय् बलय् नेवाः समुदाय्या खँ मल्हायय्गु बाय् म्हसिका म्बिगुखसा म्हसिका बिगुज्या पूवनि हे मखु । छाय्धासा नेवाः छगु जात बाय् थर(समुदाय्) जक मखुकि नेपाःया हे पर्यायवाची म्हसिका खः । धाय्तेनागु छु धासा नेवाः धयागु जात बाय् समुदाय् जक मखुकि नेपाःया छगु राष्टियता हे खः । नेपाः एकिकरण न्ह्यः यें स्वानिगःयात नेपाः(नेपालमण्डल) व नेपाः(नेपाल मण्डल) दुनय् बसोवास यानाच्वंपिं न्ह्यागु हे जात जाति बाय् समुदाय बाय् धर्मालम्बीतयतः नं नेवाः हे धाईगु खः । थ्व खँ इतिहासं प्रष्तहेयानातगु खनेदु । नेवाः नेपाःया ऐतिहासिक म्हसिका खः ।अलय् नेवाः राष्टियता दुने उत्तर चीन व दक्षिण भारतया इतिहासयात नापं समायोजन यायां थःगु मौलिक अस्तित्वयात म्हसिका बिफुगु शक्ति समाहित दु । छगु राष्ट संचालन याय्तः मागु जात,जाति, धर्म, संस्कृति संयोजन नेवाः राष्टियता दुने समाहित दु ।

        नेवाः समुदाय्या मूभाय् तिब्बति व बर्मेली भाषा दुनेया धाय्गु यासानं ल््््््िच्छविधकाल लिपा संस्कृति व मःल्लकाल लिपा मैथली, खस, फारसी,ि उर्दु व मेमेगु भाषा भाषीया संस्कृति नापं समायोजन जुजुं वगु खनेदु । नेवाः भाय्यात नेपालभाषाया नामं समानित याना वयाच्वंगु दु । नेवाः समुदाय्या थःगु हे मौलिक लिपि(आखः)या नं व्यवस्था दु । लुमंकादिसं झी नेपाःमितय्सं छेलावला(चोया)वयाच्वनागु देबनागरिक लिपि(आखः) झीगु थःगु मौलिक लिपि मखु । थ्वला झी जलाखला(छिमेकी) राष्ट भारतया मौलिक लिपि खः । नेवाः समुदाय्या मौलिक लिपि (नेपाल आखः) ः¬¬ रन्जना, भुजिमोल, कुमोल, क्वय्मोल, गोलमोल, पाचुमोल, हिमोल, लितुमोल, व प्रचलित नेपाल लिपि आदितः खः । थ्व हे नेपाल आखःया रन्जना लिपि संयु््््््््््््््््््््््््क्त राष्ट संघय् प्रस्तुत(दर्ता)याना नेपाःयात छगु ब्यागलं स्वतन्त्र सार्वभौमसत्ता सम्पन्न राष्टया दर्जा काय्त व बीकेत झी नेपाःमि सफल जुगु दु ।संसारे हे नांजागु ( बिस्वया उत्कृष्ठ ) लिपि मध्य झीगु नेपाल आखः रन्जना लिपि निगुगु थासय् लानाच्वंगु दु । थ्व झी सकल नेवाः समुदाय्या हे गौरबया खँ खः । थ्व खँय् सकल झी नेवाःत लय्ता ।
            नेवाः म्हसीका धयागु नेवाः तय्सं कःघाना वयाच्वंगु तजिलजि खः । नेवाः तजिलजि धैगु नेवाः समुदाय्या बिस्कंगु रितिथिति बिधिव्यवहार वा आचरण खः । 

गथेकी
   (क) सनातन शैब मार्गी, बैश्णबी हिन्दू व बौद्धधर्मालम्बी दक्वं समुदाये कौलागा आमै कुन्हु बहःनी लक्ष्मीद्यः पूजायायगु परम्परा दु । थ्व परम्परा कथं झी नेवाःतय्सं लक्ष्मीद्यः पुजायाईबले पूं (चित्रकार) तयेसं चोयातःगु वा छापेयानातःगु लक्ष्मीद्यः नापं तुयूम्ह ख्याया किपा दुगु लक्ष्मीपाः यात लक्ष्मीद्यः भाःपिया ढुकुटी तया पेता धासाः (ला ऐला ङया, ख्यँ) दुगु भ्वय्ब्व छाया पूजायइगु थिति दु । जबकी हिन्दू शास्त्र स्वयेगु खसा लक्ष्मीद्यःयात ला ऐला चलेमजु ।
     (ख) लक्ष्मीपूजां कन्हे कुन्हु कछालथ्व पारु (ने.सं.न्हूदँ (कार्तिक खुल्क पक्ष प्रतिपदा) कुन्हु आत्मापूजायारुपे झी नेवाःतये म्हःपूजायायमा । थ्व न नेवाः म्हसीका खः ।
(ग) अथेहे चिल्लागा चह्रे (चैत्रकृष्णपक्ष चतुर्दशी) पाहाँचहृे कुन्हु येंया नेवाःतये लूकूं माद्यः (महादेब) यातः पेताघासाः तःया भ्वयब्व छाया पुज्याय्मा । हिन्दू शास्त्र स्वयेगु खसा माद्यः (महादेव) यात ला, ऐला, थ्वं चलेजुगु खनेमदु । अयसां लूकूं माद्यः (महादेव) यात ला, ऐला सहितया पेताघासाः तःया भ्वय्ब्व छाया पूज्यायेमागु नेवाः तजिलजि हे नेवाः म्हसीका खः ।
      (घ) अथेहे ञलागा पारु (आश्विण शुल्कपक्ष प्रतिपदा) कुन्हु नलस्वाँ निस्वना अष्टमी, नवमी कुन्हु नेवाः थिति कथं पुज्यायाना दशमी कुन्हु चालंयाना पायोन्हयाका मोहनी नखः हनेगु नेवाः थिति दु । गैह्र नेवाःतये सप्तमी कुन्हु फुलपाती दुकायमागु थिति दु । झी नेवाःतये फुलपाती दुकायेम्वा । गैह्र नेवाः तये थ्व नखःयात बिजया दशमी (दशैया) रुपे हनि धासा झी नेवाःते मोहनीनखः यारुपे हनी । थ्व न नेवाः म्हसीका या मौलिक तजिलजि खः ।
    (ङ) नेवाः मिसामचातयेतः न्यादँ वा न्हयदँय् बैदिक थिति कथं सुवर्णकुमार (हिरण्यपुरुष) रुपि नापं बेलबिवाह याना बालविवाह प्रथा बिरुद्ध छगु क्रान्तिकारी पला न्हयाका नेवाः मिसातयेतः गबलेहे बिधवा मजुइगु “इहि” थिति कःघाना वयाच्वंगु दु । नेवाः म्हसीका बिया वयाच्वंगु नेवाः थिति मध्य थ्ब इहि प्रथा छगु तःधंगु हे बिस्यंगु थिति खः । अथेला नेवाः समुदाय दुने हे न गोपाली, द्यला, शाही –( नायः, नाय्, खड्गी ) नापं छुं जाती उपजातीया इहि पाय्मागु थिति मदु । शाही (नायः) बाहेक मेमेगु जातिं थौकन्हे देखासिकि थ्व इहि प्रथा याना हगु खने दु । शाही –( नायः, नाय्, खडगी) जातीं थौतक न थ्व प्रथा छाय नालामयागु खः धइगु खँया न्हयसले जिपिं राजपुत सिंह जुगुलिं इहि याय्मागु थिति मदु धया जातीय पहिचान व तजिलजिया न्हयसले चिन्तशिल जुया दिम्ह सिन्हँस्वाँ खल्लया पूर्व नायः (अध्यक्ष) भाजु बामन शाही व भाजु बिनोद शाही तयगु लिस खने दु ( इहि नेवाः थिति सन्धा टाइम्स, न्हिपौ ने.सं.११३२ सिल्लाथ्व १३ आइतवाः)।
नेवाः संस्कारे मचाबुलकिं, भौमचा दुकालकिं व मनु सित्त धासाः नेवाः धार्मिक संस्कार कथं थःथःगु इलाका छ्वासे ( छ्वास अजिमायाय्) दर्ता वा सूचं बिमागु थिति खने दु । नेपाले २०३३ साल पाखे तिनि व्यक्तिगत घटना स्थानिय पञ्जीकाअधिकारीथाय् दर्तायाय् मागु ऐन कानून पिहां वगु खः । अथेसां नेवाः समाजे नेवाः समाज बिकाशया ई लिसं हे नेवाः समाज दुने सुयाँ मचाबुल धालसा मचानिसे मांया मचाछेंन पिहाँ वगु पि (साल, नाल) धौभ्यःचाय मःतया उकिया द्यने पि (साल, नाल) तया थःगु इलाका छ्वासे (छ्वासः अजिमाय्) तय यंकेमागु अनिवार्यता दु । थ्व छगु मचाबुल धैगु छ्वास अजिमायात सूचं बिगु वा दर्तायाय् गु संस्कार खः । अथेला थौकन्हे सकस्या सुरक्षित रुपं मचाबुइकेत अस्पताले यंकेगु चलन जुगु लिं परम्पराकथं पि (साल, नाल) छ्वासे वायगु तना वन । अथेहे नेवाः समाजे सुयाँ छें न्हूम्ह भौमचा दुकाईबले भम्चायात दुलिं÷मोटरं क्वकयाः माजुं वा थकालि नकिं न च्वकाबजि प्यख्यरं ह्वला छवई थ्व थिति अजि अजिमापिंतः छें भम्चा दुहांवलाधका सूचं बिइगु खः । अथेहे न्हुम्ह भम्चा व व्यायाम्ह काय्भाजु (निम्हतिपुलिं) नेवाः थिति कथं छपा थायभुई नया बाकि ल्यंगु चिप नसा ज्वलं छ्वासे (छ्वासः अजिमाथाय्) वाय्यंकि वा छाय्यंकि । थ्व न छगु छ्वासः अजिमायातः छें भम्चा दुतहयन धया धार्मिक आस्था व बिश्वास कथं छ्वास अजिमायात सूचं विगु वा दर्ता यायगु हे खः । अथेहे सुयाँ छें सुं मनू सित्तकिं छें जः पिसं वया लासा, सूकू, सिम्हसिया वस, तुफि आदि सरजाम छगु पिचा (चिचिपुगु पं न दयकातःगु थल ) य तया थःपिनि लागाया छ्वासे ख्व ख्वँ वाय्येंका जिमि छेँ या फलाना जः मन्तधका छ्वासः अजिमायात सूचं बिगु ज्या याइ ।
मनूया थुगु चोला त्वतेवं उम्हेस्यां थःपिनिगु कुल रक्षा व उन्नतिया नितिं थीथी लागाय् व थायथासय् च्वनाः रक्षा यानाच्वनी धयागु खँय् नेवाःतय् आस्था व विश्वास दु । अजि, अजिमा, अजा, आजाजु वा दिगु( देगु )ुद्यः (कुलदेवता) कुलय् हनेबहःपिं पूर्वजतः खः । गुम्हेसित द्यः भाःपाः पूजा याय्गु, दँये छकसां उमिगु गुणयात लुमंका जात्रा न्याकेगु वा नखः चखः बले पुज्याना हना भाग पन्छयाय्गु परम्परा थौतकन ल्यना च्वंगु हे दु । थाय्थासय् च्वंपि अजि, अजिमा, अजा, आजाजु (भैलद्य, भैरब) व थःथःगु दुगुद्यः (कुलदेवता) यातः नेवाः तय्सं थः पूर्वजकथं हना वयाच्वंगु दु ।
ने.सं. ५०१ न्हयतक थन नेपाःले जातीय विभाजन खने मदु । ने.सं. ५०१ दँय् जयस्थिति मल्लं नेपाःया आदिवासी नेवाः व लिपा नेपाः गाले प्रवेश जुपिं समुदायनं मिलेयाना ६४ गु जात जाती नं दुथ्याका जात विभाजनयाना जातिय् क्र्रम व्यवस्थायाना जातीय छुवाछुट थजागु कुसंस्कार लादेयातः अवेलेनिसे थन नेवाः दुने नं थीथी जात जाती दयावगु खने दु (नेवाःतय् मौलिब म्हसीका –संन्धया टाइम्स न्हिपौ ने.सं. ११३२ चौलाथ्व ६÷ २०६८ चैत १५ बुधबाः व नेवाः –झीगु स्वनिगः न्हिपौ– ने.सं. ११३२ चिल्लागा १२ ÷ २०६८ चैत ६) । थ्व हे नेवाः समुदाय् दुने लागु गुंगु थरया रुपय ्मानेजुयाच्वंगु उदाय् जाती दुनेया जातीतः मध्यया शिल्पकार जाती न छगु खः ।

२. म्हसिका ः
      शिल्पी वास्तुुकारया रुपय् म्हसिका(परिचित जुया) बियावयाच्वंगु शिल्पकार(कःमि, सिंकःमि, स्थापित) समुदाय् लिच्छबिकाल, मल्लकाल,जुजुं शाह बंश व ,थौया गणतान्त्रीकयुग तक वबलय् थीथी शिल्पकलाप्रेमी, बिद्धान, बुद्धिजिबि, राजा, महाराजातय्सं नापं बिध्द्वान शिल्पी बास्तु कलाकारिताया रुपय् कया थःगु स्याःपासा व हितेषीया नापं सल्लाहकारया रुपय् कया वगु इतिहासं खनेदु । थ्व समुदाय् यें स्वनिगःलय् दुगु मेमेगु रैथाने समुदाय्(जाति)थे हे नेवाः समुदाय् दुने हे लागु गुंगु थरया संयोजनया रुपय् कयावगु उदाय्(उदास) जाति दुने लागु परापूवर्पकालनिसें प्रस्तर बास्तु काष्ठकला, मूर्तिकला अलय् आधुनिक शिल्पकलाया ज्ञाताया रुपय् शिल्पकार जाति परिचित दु ।
उदाय् जाति(समुदाय्)दुनेया मेमेपिं थीथी जात जातितः थथेखः शिल्लाकार(लोहँकःमि), ताम्रकार(तवः), सिख्राकार(अवाः), कंसाकार(कसाः), सिन्दुराकार(सिं), बनियाँ, तुलाधर व शिलालिक, मधिकःमि)या नापं शिल्पकार(कःमि, सिंकःमि, स्थापित)याना गुंगु जातया संयोजनया रुपय् माने जुयावगु उदाय् समुदाय् खः धईगु मान्यता काय्म जुया वगु खनेदु । अथेसां उदाय् गुंगु जातया संयोजनया रुप खः धइगु खँया छुं बैज्ञानिक आधार तथ्यतः प्रस्त जुइफुगुधासा मदुन्ी । थ्व छगु खोजया(वाला स्वय्गु)याबिषय जुगु दु । नेवाः समुदाय्या थ्व हे उदाय् समुदाय् दुने् लागु धया मान्यता काय्म जुयावयाच्वंगु शिल्पकार जाति आदिकालनिसें हे काष्ठकला व बास्तुकलाया धनि खः ।

(क) शिल्पकार खँग्वया उत्पति ः
         थःथःगु माानसपटलय् लुया वगु शिल्प व कलायात सीपया माध्यमं आकार बि फुगु खुब्ीिदुगुलिं हे शिल्प+आकार=शिल्पकार जुवंगु खः धइगु थन मान्यता दुगु खनेदु । शिल्पकार समुदय्तयसं थःगु व्यवहारीक खँल्हाबल्लाय् थःत कःमि खलः बााय् सिंकःमि खलः धया वसा नं आधिकारीक लिखतय् न्हापानिसें हे शिल्पकार खँग्व हे छेलाबलायाना वयाच्वंगु दु । थुकिया दसु खः झी पुर्खातय्गु पालंनिसें हे थौतक झीगु जातः(जन्मपत्रीका)लय् झीगु जात बाय् थर शिल्पकार खँग्व हे छेलावयाच्वंग दु । अथेसां राज्यंधासा न्हापांनिसे हे शिल्पकारतय्त सिकःमि बाय् सिकःर्मि धका कोचिंकेगु यानावगु दु । शिल्पकार खँग्व उल्लेख जुयाच्वंगु आःतकया लुयावगु पुलांगु शिलालेख भध्य येँ किपुलि जगतपाल महाबिहायरया चिलंच्व चैत्य च्वंगु प्यम्ह तारायागु ल्वहँया प्रस्तर मूर्तिकला दय्कुम्ह शिल्पीकारया नां ” राधब भारो शिल्पकाल”ने.सं.७९३ शिल्ला अभिलेख खः –(शिल्पकार जाति न्ह्यःने वयेमाल संन्ध्या टाईम्स न्हिपौ ने.सं. ११३१ यलागा ६÷२०६८ असोज ४ बुधबाः) ।

(ख) शिल्पकार जातिया अस्तित्व ः
       नेपाल संम्बत ५०१ दँय् जयस्थिति मल्लं नेपाःया आदिवासी नेवा व लिपा नेपाः गाले दुहां वपिं थिथि समुदाय् न मिलेयाना ६४ गु जाता जाति दुथ्याका जातिय् बिभाजन यावले वर्णाश्रकथं उदाय् धाःपिनिगु जातिय् समुदय्या पवैश्यया भ्m्वलय् लाकातःगु जातया क्र्र्रमय् सिकःमि ३३ नंम्बर व ल्वहँकःमि ३७ नंम्बरया जातिय् क्र्रमय् लाकातःगु दु धइगु जानफकार तय्गु भनाइ खने दु –उदाय् समुदय छगु म्हसीका–नेवा समाज ,सफु) ।

(ग) शिल्पकार जातिया प्राचिनता व शिल्पकार जातिया उत्पति ः
        शिल्पकार जातिया उत्पति गबलेय् व गनं जुल धइगु सत्य तथ्य थ्व हे खः धकाः थौतक सुनान थथे हे धका धाय् मफुसान नेपाःया जात्रा, पर्व, मठ, मन्दीर, ऐतिहासिक लाय्कु(दरवार) इत्यादिया वाला स्वय्बलय् थ्व जाति आदिकालंनिसें हे नेपाःया आदिवासी खः धइगु खने दु ।

३.परम्परागत थाय् बाय्
(क) परम्परागत मूल थाय्बाय् ः
     शिल्पकार जातिया परम्परागत मूल थाय्बाय् धइगु नेपाल मण्डल(येँ स्वानिगः)या बही, बहाः, बिहा, लाय्कु आदि क्षत्रया सतिक बाय् जखः दयावत्वंगु खनेदु । ख्वपया छुं शिल्पकार परिवारतः खासयाना १७ वडा तेखाचो भारभाचो त्वाःया भाजु राधाकृष्ण शिल्पकारया छें आगंद्यः(इष्टदेव) दुपिं शिल्पकार खलःत मल्लकालय् .ङ्यातपोल देगः व ५५ झ्याः दयेकेत राजाया आज्ञामुताबिक यलं ख्वप वया ऐतिहासिक निर्माणज्याय् क्वतिकया ऐतिहासिक ज्याः पूवंका ख्वपया हे तेखाचो भार्भाचो त्वाःल स्थाइकथं बाय्च्वनावगुख धइगु आगंद्यःछेंया भाजु राधाकृष्ण शिल्पकर व मेमेपिं ज्याथःजिथितय्ु भनाइ खनेदु ।ः शिल्पकार जाति थौकने थःगु परम्परागत थाय्बाय् त्वता यें स्वनिगःलं पिनेय् थीथी थासय् थाय्बाय् हिकावना थःगु म्हसिका बिया हे वयाच्वंगु दु ।

(ख) भाय् व लजगाः ः
       थ्व शिल्पकार समुदाय् यें स्वनिगःया थीथी आदिवासी बाय् रैथाने वासीन्दाथे नेवाः समुदाय् दुने हे ला । थ्व समुदाय्या मूलमाँभाय् नेवाःभाय्(नेपाल भाषा) खः ।थ्व समुदाय् परापूवैकालंयिनसें हे वास्तु शिल्पकला, काष्ठकलाव आधुनिक काष्ठकलाया लजगाः(पेशा)याना वगुखसानं आःथौकन्हे वया छुं परिवार खलतय्सं थःगु परम्परागत लजगाःयात हीका समयसाक्षेप व अनुकुल लजगाय् बिस्थापित जुयावंगु खनेदु । २०१७ सालया राजनैपतक हिउपालिपा छुं शिल्पकार परिवातय्सं थःगु मौलिक थर शिल्पकार(मौलिक म्हसिका)यात हिका वंगु न खनेदु ।शिल्पकार समाज बिचय् धनि व चिमिया नापं नापं रहन सहन व्यवहारया मतभेदं कुप्रभावित जुया ु समाजय् छथया् च्वने मफया येँया शिल्पकार परिवार खलःतय्सं थःतः ”स्थापित”जातया रुपय् म्हसिका वंगु न खनेदु ।

४. जनसंख्या ः
        बसोवासया आधारय् थ्व शिल्पकार जातिया जनसंख्या मुख्य रुपय् ख्वप व यलय् अप्व हे दु । शिल्पकारतः धया थःत म्हसीका वयाच्वंपि ंयेँया थ्व समुदाय्तः ख्वपःव यलं थी थी इलय् बसाइ हिलावया थन स्थायी कथं बसोवासयाना वयाच्वंपिं खनेदु । नापं नेपाःदेय्या थी थी थासय् च्वना वयाच्वपिं थ्व शिलपकार समुदाय्तः न ख्वपःव यलं हे थाय्बाय् हिला वंपिं हे खनेदु । अथेसा थ्व समुदाय्या जनसंख्या नेवाः समुदाय् दुनेलागु थीथी सममुदाय्तय्गु जनसंख्या स्वया कमहेजक खनेदु ।

५. सनातन धर्म व संस्कृति ः
(क) सनातन धर्म ः
         उ्दाय. जाति धइपिं बुध्द धर्म मानेयाइपिं खसानं उदाय् लागाय् लापिं थ्व शिल्पकार जातीया धासा अप्वःयाना सनातन शैब मार्गी, बेष्णवी मार्गी(हिन्दू) ख । थुगु जातीपिंसं जन्मनिसें मृत्यु तकंया थीथी सामाजिक संस्कार व छुं नं धर्म कमंया ज्याखँ याय्मासा परम्परानिसें द्यःब्रम्हुतय्त राजउपाध्याय्तय्त) पुरोहितया ज्याः याका वयाच्वंगु दु । शिल्पकार जाति हिन्दू मार्गी खः धइगुया दसु थ्व हे खः । थ्व जातिया गोत्र कश्यप(काशि) गोत्र खः । थ्व जातिं भगवान श्री विश्वकर्मायात(बिकःमाद्ययातः) थःगु कुलगुरुया रुपय् कया हना वयाच्वंगु दु । अथेहे कुल रछाया लागिं मात्रिशक्ति(अष्टमातृका)या पुजा आराधनायाना वयाच्वंगु दु ।
(ख) संस्कृति ः
१.आगं व देखाः(दिक्षा)
       आग ःं– न्ह्यःनेलापिं दुहां वने मज्यूगु द्यःपिं स्थापना यानातःगु थाय्, तन्त्रमार्गीतय् गुप्तरुपं स्थापनायानातःगु छें बाय ्थाय् हे आगं बाय् आगंद्यः खः(सत्यमोहन जोशीया नेवाः खँग्व धुकू सफु) । हरेक जात जाति,उपजाति व खलःया थःथःगु हे रितिििथति कथंया आगं बाय् आगंद्यः दु । आगं धइगु यर्थाथरुपय् जाति उपजाति वा खलतय्गु थःथःगु गुह्य्(गुप्त) खँ व रहस्यमय खँ खः ।
देखाः(दिक्षा) ः–.आगंमय् दुहां वनेत(प्रवेशयाय्त) परम्परा व तान्त्रीक प्रकृया व व्यवस्था कथं थःगु कुलया आगंया रििितथति व नितिमिय्मया ज्ञान बिया कुलगुरुं बियातःगु ज्ञान हे दिक्षा खः ा कुल गुरुं बियातनगु वहे दिक्षायात लिपा अपभ्रंस यायां देखा धाय्गु यानाहगू जुइमा । दिक्षा बाय् देखा छगु गुप्त(मन्त्र) न खः । बाय् दिखा धैथु थःगु आगं (दुनेया)या खँ पिने सुइतं कनेमते बाय् कनेमखु धइगु कथं पाःफय्कातग(ुशपथ नकातःगु) छगु तान्त्रीक प्रकृयागत बिधि खः । देखा कयातःपिंके जनै(क्वखा) दई अलय् थुमिसं चोखोनित्यजुया न्हिया न्हिकथं जपध्यानयाना नित्यकर्म याय्मा ।

नेवाः जाति मध्य देखाः मकायकं सुनं थथःगु आगंमय् दुमथ्याइपिं जातिया धलःखे थ्व जातिनं ला । थ्व जातियानं देखाः मकायकं सुन आगंमय् दुमथ्याइगु परम्परागत निति दु । देखाः मकाय्कं सुनं आगंमय् दुमथ्याइगु परम्परागत नितिंयाना थःथःगु आगंमय् पुजाआजाय्त नापं आचाजु(कर्माचार्य)तय्गु भरय् ्च्वनेमागु बाय् आचाजुपिनिगु ग्वाहालीकाय् मागु थ्व जातीया बाध्यताजुया च्वंगु दु । थ्व नितिंयाना आगंमय् पुजाआजा व दर्शन याय् नापं थौया न्हूगु पुस्ताया शिल्पकारतः बंचित जुया च्वंगुजक मदु आगंद्यःया अस्तित्व हे खतराय् लानात्वंगु खनेदु । आगंकोथाय् लूँयाम्हद्यः, ल्वहँयाम्हद्यः बाय् सिंयाम्हद्यः छु खः धइगुतकन थौया पुस्तां मसिय्धुंकल ।अय्न झी न्हूँ पुस्ताया शिल्पकारत देखाः काय्त अग्रसरता सुनान यागु मदु । देखाः काय्धुंका चोखोनित्य जुया नित्यकर्मयाना जपध्यान याय्मागु झन्झतं सकल्येंचिलाच्वंगु खनेदु । अथेुसां अपवादया रुपय् छुं थ्वहे शिल्पकार समुदाय् दुनेधासा आगंद्यःकोथाय् प्रबेशयाय्त देखा काय्मागु बाध्यचा मदु ।
देखाः मकाय्कं सुनं थःथःगु अगंंकोथाय् दुमथ्याइगु परम्परागत संस्कृतिक प्रावधान दुगु थ्व शिल्पकार समुदाय्या खासयाना ख्वपः तेखाचो भार्वाचो त्वाया भाजु रााधाकृष्ण शिल्पकारजुया छें आगं(आगंद्यः) दुपिं शिल्पकार खलःतय् आगंद्यः पुजायाय्तः छुं जुया छेंया देखाः दुपिं जःतः मदुगु अवस्थाय् थ्व अँया जानकारी तलेजुइ बिइमागु व तलेजुं खतय्याना छ्वयाहःपिं आचाजुं(कर्माचार्यं) आगं)द्यः पुजायाकेमागु परम्परा दुगु व थ्व परम्परा थौन काय्महे जुयावयाच्वंगु दु । थ्व शिल्पकार खलःतय् थौवया देखाःकयातपिं छम्हहे जःत मदय् धुंकल थुकिंयाना आगंय्या(आगंद्यःया) गुप्त क्वथाय् दुनेया द्यःया वास्तविक अवस्था छु गथेख ?, आजुजाजुपिंसं पलिस्थायाना तयातकगु द्यःतः दनिला ? मन्तला ? गथे खः ? धइगु तकनं झीसं मसिय्धुंकल बाय् स्यूपिं छम्ह हे जःतः मदय्धुंकल । थुबियमाम झी शिल्पकार तय्गु आगंया अस्तित्व हे खतराय्र लानाच्वंगिु खनेदु । सनातन परम्परागत आगंद्यmपया रितिथितिकथं अनिपवार्य देखाकया जनइ क्वखाय् मापिं तर हष््मिं खेखा देखाःमकागु जनइ मदुपिं थ्व शिल्पकार खलःतय् मोहनी नखःबखतेय् कुलछि मुना कूछ्भ्विय् नइबलय् छन्हूयानितिंसां देखायःया प्रतिक जनई ख्य्सगंनापं क्वाखा(जनई) लल्हानाकया छन्हूजकसां क्वखाया देखाः काय्मागु थःगु आगंद्यःया परम्परागत सांस्कृति रििितथितिया म्वाकातय.गु कुतःयाना वयाच्वंगु दु ।

२. यमचाः थनेगु (ञँयापुन्हि बदय् यमाद्यः थनेगु)

 
६.आर्थिक स्थिति ः
      थ्व समुदाय्तय्सं थःगु परम्परागत पेशायात न्हापांनिसे हे कुतिर उद्योग व घरेलु उद्योगया कथं हे जक न्ह्याका वया उद्योगया कथं नह्यावंके मफुगुलिं थ्व समाजया आर्थिक स्थिति खास हे उन्नतियाय् फुगु खनेमदु हे धाय्मा । अथेसां न्हपांनिसें यानाववयाच्वंगु थिमिगु लजगाः धैगु कुतिर उयद्योग, घरेलु उद्योग व प्राबिधिक ज्याः जुगुलिं थुमिके दुगु मेहनतिपन, सीप व ज्ञानंयानाः थःथःगु जीवनया आधारभुत आवश्यक्ता पुरायानाः नं नखःचखः गुथि इत्यादि हने कनेयाना च्वने फुगुलिं आर्थिक स्थिति मध्यम हे धाय्मा ।

७. शैक्षिक स्थिति ः
        बंसानुगत व पुर्खा कथं हे थ्व जातिं परम्परागत पेशा कःघाना वयाच्वंगुलिं आधुनिक शिक्षा दिक्षा काय्गुलिं थ्व समुदाय न्ह्ज्यागु खास हे खन ेमदु । अथेसां थौया शिल्पकारतय्गु शैक्षिक स्थिति स्वलधाःसा मेमेपिं स्वया क्वह्यं मजु । थ्व शिल्पकार समुदाय् दुने नं डाÞÞक्टर, ईजिनियर, सीए, प्राविधिक व पि.च.डी. यानातःपिं व मे मे गुलिं न उच्चशिक्षा हाषिल यानतःपिं व यानाच्वंपिं बुलुंहु अपो जुजुं वंगु खनेदु ।
८. सामाजिक अवस्था व रितिथिति ः
          नेपाः दुनेया हरेक जा जातिया थःथःगु बिस्कंगु सामाजिक संस्क्कार व्यवस्था जुयावयाच्वंगु दु । जाति समुदाय् म्हसीकेगु छगु माध्यम जात जातिंकःघानावयाच्वंगु बाय् व्यवस्थायाना वयाच्गंगु बाय् छ्यलाबलाःय् वयाच्वंगु थीथी सामाजिक संस्का।तः खः । नेवाः समाजं व्यवस्थायाना हनावयावंगु थीथी समाजिक संस्कार नेवाः समाजं दुने हे न थीथी जात जाति व थाय्बाय् स्वयन छुं भती पाःसानं अप्वः धयाथें समानाता हे खनेदु । झी नेवाः तय्सं व्यवस्थायाना कःघाना हना वयाच्वंगु बुसानिसें सि धुंकाताकया मूकं १० गु सामाजिक संस्कार व्यस्थाायानातःगु दु । थ्व १० गु सामाजिक संस्कारयात दशकर्म संस्कार धाय्गुयाः । थ्व शिल्पकार समुदाय्तय् मेमेपिं जेवाः मसुदाय्पिनिथें हे बुसानिसें सिबलय्तकया याय्मागु दशकर्म संस्कार थःगु हरितिथिति व पहःनं संस्कारतः हनावयाच्वंगु दु । मचा बुया व्वलने धुंकाः बुराबुरीजुया सीधुंका तक ंथ्व समुदायनं याय्मागु १० गु सामाजिक रितिथिति व संस्कारतः थथे दु ः – (क) जन्म संस्कार ( मचा प्वाथय् दुबलय् बाय्निसें बाय् मचा बुइनह्यः व मचा बुइधुंका याय्मागु रितिथिति व संस्कारतः), (ख) मचा जंक्व(पास्नी), (ग) बुँदि(जन्मन्हिं) हनेगु। (घ) बुसँ खाय्गु, (ङ) कय्ता पुजा, (घं) इहि (बेलरुपि महाद्यः साक्षितया सुवर्ण कुमाररुपि (हिरण्य पूरुष )नारांद्यः नापं जुइगु छगु इहिपा – नेवाः म्हाय्मचात गबलें हे बिधवा मजुयकेत नेवाःतय्सं कघाना वयाच्वंगु छगु बिस्कं नेवाः थिति – इहि नेवाः थिति संन्धष्या टाइम्स पन्हिपौ नें.सं. ११३२ सिलथ्व ÷२०६८माघ २२ आइतबाः), (च) बाःहृाः, (छ) इहिपा(बिबाह)।, (ज) ज्याः जंक्व व (झ) सी धुंका याय्गु ज्याखँ(मृत्युसंस्कार)त खः ।

९. सांस्कृतिक बिशेष्ता
(क) धार्मिक संस्कृति ः– १. ननी(त्यागंपुपा पुजा , २. दिगु(देय्गु) पुजा , ३. ससु पुजा, ४. बिश्वकर्मा पुज, ५. खोरसी श्राद्ध, व ६. यमचा थनेगु ,सोहृश्राद्ध, व नवदुर्गा हनेगु ।

(ख) सामाजिक संस्कृति ः– जात भ्वय्, (शिल्पकार समुदाय् जक च्वना नइगु छगु बन्दसैक्सनया भ्वय्) व थीथी गुठी हनेगु ।

१०. नेवाः समाजय् दुने शिल्पकार वर्गया भूमिका ः–
       येँ स्वनिगः दुने छेंया आधुनिक इजिनियरिंग प्रविधि दुहां मवःनिबलय् थ्व शिल्पकार(कःमि, सिंकःमि, स्थापित)थरपिसं हे छें, लाय्कु, फल्चा,सत, देगः इत्यादि निर्माणया ज्याय् जग स्वाय्गुनिसेंकया सिंयागु माक्व ज्याय् मुख्य प्राविधिकया भूमिका म्हितावयाच्वंगु खः । न्हापांनिसें सिंया ज्या यानावया च्वंगुलिं थुमितः व्यवहारिक खँल्लाबलाय् कःकि बाय् सिंकःमि धका संम्बोधनयाना वयाच्वंगु खः । सिंज्याया प्रखर ज्ञातातय्तः कःमि नायः सम्बोधनयाना छें ,लाय््कु बाय् देगः छुं न निर्माणया ज्या पूवनिबलय्(कार्य सम्पन्न) जुइबलय् पलीं चिना धुरि पुजायाना कःमि नायःयात बेतालींचीका हनाबनायाय्गु परम्परा झी नेवाः समाजये दु । नेपाःया पुलापुलांगु एतिहासिक व पुरातात्विक कलात्मक झ्याः , लुखा, त्वानासिं इत्यादि दुगु देगः, लाय्कु बाय् छेंया निर्माण ज्याय् थ्व शिल्पकारतय्सं मुख्य भूमिका म्हितावंगु दु ।
यें स्वनिगःया नेवाःतय्गु पुलां पुलांगु छेंय्या कलात्मक कमल झ्याः, काः झ्याः, कुं झ्याः, गः झ्याः, गाः झ्याः, गो झ्याः, छपा झ्याः, तिकि झ्याः, धनुपोता हर्द झ्याः, पन्च झ्याः,पासुखा झ्याः, बाकु झ्याः, म्हयय्खा झ्याः, सूर्यमूखी झ्याः, याकु झ्याः, सं झ्याः, स्वखा झ्याः देशे मदु झ्याः इत्यादि अतुलनिय् काष्ठकलाया कलात्मक झ्याःतः थ्व शिल्पकार समुदाय्या कलात्मक व सिर्जनशिल मानसपतलय् कल्पनाजुगु कलात्मक शिप व कलायात थःगु मेहनत व सिर्जनसिल ल्हातं मुर्त आकार बिया छेंया अति स्वभा दय्केगु ज्याय् तःधंगु भूमिका म्हितावगु दु

११. शिल्पकार समाज ः
     (क) शिल्पकाार समाजया इतिहास ः
२००७ सालय् जहानिया राणाशासनया अन्त जुया प्रजातन्त्र उदय् जुइधुंका दक्वक्षत्रया जात जाति समुदाय्तय्सं सङ्गठीत जुया थःथःगु जातिय हक अधिकारया नितिं न्ह्यःज्या वनात्वंगु झ्वलय् थ्व समुदाय्तय्सं नं य्ं टेबहाःया भाजु शंकर शिल्पकारजुया नायःलय्(अध्यक्षताय्¬) न्हापांखुसी शिल्पकार संघ पलिस्था जुगु खँ ख्वपः भार्वाचोय छें जुयाआःथौकने यें नयाँबजायर च्वनादिम्ह भाजु लक्ष्मीभक्त शिल्पकारजुया भनाइ खनेदु । वय्क भाजुया भनाई कथं व पलिस्था जुगु शिल्पकार संघय् महासचिवय् ख्वपः भार्भाचोया स्व.प्रेमबहादुर शिल्पकार व दुजःतःलय्(सदश्यतः) भाजु टिका शिल्पकार,भाजु रत्न शिल्पकार, भाजु बेखा शिल्पकार व स्व.भाजु पूर्णभक्त शिल्पकार दु धइगु थःत लुमंतलय्या संघया पदाधिारीतय्गु नां लुमंका धयादि । अय्लय् व संघय् य्ं यल व ख्वपःया शिल्पकारतः दुथ्यागु खँ न धयादि । २०१७ सालया राजनैतिक ह्यूपा लिपा वसंघ(सङ्ग)निस्कृय् जुजंवना शिल्पकार शिल्पकार बिचय ्न फुट जुया येंया शिल्पकार समुदाय्तय्सं थःगु मौलिक म्हसीका(पहिचान) हे हिका(परिवर्तन)याना वंगु खँ नं वय्क भाजुुंया भनाई दु ।
(ख) शिल्पकार समाजया आवश्यक्ता व शिल्पकार समाज नीस्वना(स्थापना) ः
शिल्पकास समाजय् सांस्कृतिक, धार्मिक व सामाजिक रितिथिति कथंया सांस्कृतिक ज्याः व थीथी संस्कारया ज्या याय्त मेमेगु नेवाः समुदायेथें हे थ्व समुदाय् दुने न न्हापानिसें हे थीथी गुथी संचालनयाना वयाच्वंगु खसा न थ्व समुदय्या परिवार व समाज दुने वइगु गुगु न अवस्था व समस्यायात मैत्रिपुर्ण, सदभावकथं एक आपसये समन्वयनयाना सामुहि कथं समाधान याय्गु तात्वना व चित्तासुतया ग्वहाली याइगुया नापं जातिय् हक अधिकार व अस्तित्वया सःसक्त सःतइगु न्हूकथंया छगु थःगु जातिय् सामाजिक समाज संगठीत जुइमागु शिल्पकार समुदाय् दुने आवश्ष्क्ता जुया च्वंगु यर्थाता वाःचाय्का नपालमण्डलया ख्वपः देशय् प्राचिन युगनिसे. परम्परागत कथं वसोवासयाना वयाच्वंपिं थ्व शिल्पकार व ल्वहँकःमि(शिलाकार) जाति समुदाय् मध्य् ख्वपं थीथीइलय् य्ं बसाइ सरेजुया वयाच्वंपि संपयुक्त खलः परिवारया स्व.भाजु हरिभक्त शिल्पकार व स्व. भाजु गणेशकुमार शिलाकारजुपिं निम्हसिया बिचाः व सुझाव कथं भाजु लक्ष्मीभक्त शिल्पकारजुया सकृय्ताय् ने.सं. ÷ २०४३ सालय् शिल्पकार व शिलाकार संयुक्त समाजया ज्याथः स्व. भाजु गणेशकुमार शिलाकारजुया नायःलय्(अध्यक्षताय्) शिल्पकार संस्कार समिति (गुठी) पलिस्था जुगु( शिल्पकार संस्कार गुठी म्हसिका , शिल्पकार म्हसिका सफु ११३२ ) व लिपा नें.सं. २०५१ सालय् ख्वपःया भाजु राजेस शिल्पकार(खाँन)या नायःलय्(अध्यक्षताय्) शिल्पकार युवा संघ पलिस्था जुया लिपा वहे युवा संघ परीमाजित जुया “शिल्पकार समाज नेपाल “ या नामं रुपान्तरीत जुया समाज नीस्वगु खः ।
१२. लिखँ ः
        नेवाः देय्या कला संस्कृतियात जिवन्त रुप वियाः बिज्ञ व कलाकारया रुपय् परिचित जुया च्वंपि न्हापाया शिल्पी सिंकःमि नायःत (वास्तुबिद्ध त) थौकन्हय् आधुनिक भासं “आर्किटेक” न्हापांनिसें थौंया बैज्ञानिक युग (नीछगूगु शताब्दी) तक नं थःगु शिल्पकलाया ज्ञान सन्ततितय्त हस्तान्तरण यायाँ (लल्हानां) म्वाका तयत सफल जुयाच्वंगु दु । शिल्पकलाया धनी राष्ट्रिय बिभूति अरनिको थजापिं आजु आजाजुपिनिगु पालांनिसें थःगु लजगाः यात न्हंके मबिउसें नेपाः देय्या गौरब गकायेगु लिसें थौंतक म्वाका तयत सफल नं जुयाच्वंगु दु ।
सलंसःदँ न्ह्यः सिंकःमि शिल्पकार व ल्होँकःमि (शिलाकार) समुदायया आजु अजाजुपिंस दुःख सियाः थःगु ल्हातं सिर्जना यानाः दयेकातःगु विश्वसम्पदा सूचिलय लागु नांजाःगु ऐतिहासिक पुरातात्विक कलात्मक धरोहर मध्ये ख्वपया लायकू दरवार,निन्यापा भ्m्या न्यातापौ देगः, चाँगुनारायण देगः, येंया हुनमानढोका लायकू दरवार, तलेजु देगः, यलया लायकू दरवार, देशयमरु झ्याः, थीथी देगलय् सिर्जना यानातःगु चौरासी आसनयुक्त त्वाना सिं आदि व नेपा देय्या थीथी थासय् च्वंगु काष्ठकला व प्रस्तरकलां थौं विश्वय् झीत म्हसीका च्वंगु दु ।
इतिहासया थीथी कालखण्डय् शासकतयसं थोपरेयागु यागु संस्कार, संस्कृति, विधि, व्यवहार, धर्म व परंपरायात सिरोपर व आदेशयात पालना यायां नेपाः मण्डलया थीथी थासय् वास्तुकला शिल्पकार (सिंकःमि) व शिलाकार जातीतयसं थःथःगु शिपं अतुलनीय कलात्मक काष्ठकला व शिलाकला मुर्ति तः श्रृजना स्थापना याना थःगु सन्ततितयतः थःथःगु पहिचान (म्हसिका) या छाप त्वतावंगु यथार्थता न्हिन्हय्या निभाथेँ प्रस्तहे जुया च्वंगु खनेदु ।
विश्वया न्हयने झिःगु शिल्पकलां नेपाः देय्यात म्हसीका च्वंगु जक मखुसेँ आजा आजाजुपिंस श्रृजना याना नासोयारुपय् झित त्वःता वंगु वहे शिल्पी समुदाय्या कलात्मक श्रृजनायात अवलोकन याःवपिं विदेशी पाहांत पाखें राज्यं न्हिं कोटी कोटी(करौडौ) दाँ आम्दानी याना वयाच्वंगु सकिसनं स्यूगु हे खँ खः । गुम्हः पुर्खाया हिचःतिं श्रृजना यागु कलात्मक श्रृजनां राज्यया आम्दानी जकः जुया च्वंगु मखुकि विश्वया न्हयने देशयातहे म्हःसीका वियावयाच्वंगु दु । थौं वहे पुर्खाया सन्ततितय्गु म्हसीका न्हना वनीगु अवस्थाय् थ्यंगु खने दु । गौरबमय् शिल्पकार व शिलाकारया रुपय् च्वनाच्वंगु थःगु म्हसीका (पहिचान) थौ वया शिल्पी ज्यामीया मानचित्रय् सिमित जुजुं वना म्हसीका हे न्हःनांवनीगु अवस्थाय् थ्यंगु खनेदु । म्हसिकाहे न्हःनावनिगु अवस्थाय् थ्यंगु शिल्पकार व शिलाकार जाती (समुदाय) या ऐतिहासिक म्हःसीकायात म्वाकातयत थ्व समुदाय्या आजु आजाजु या हिचःतिं श्रृजनायाना विश्व सम्पदा सुचीले लागु ऐतिहासिक व पुरातात्विक कलात्मक धरोहरत अवलोकनं उठेजुगु आय् स्रोत मध्ये छुं भच्चा व शिल्पी जातीया जातीय अस्तित्व, हक अधिकार, म्हसीका (पहिचान), संरक्षण व उत्थानया नितिं मेहनता (च्यथबतिथ० बिइगु व्यवस्था राज्यं याय्मा ।
०६२।०६३ या जनआन्दोलनया राजनैतिक ह्यूपा लिपा देशय् दक्को थासं थःथःगु जातीय अस्तित्व, हक, अधिकार, म्हसीका (पहिचान), उत्थान इत्यादिया लागिं आवाज ब्वलकां च्वंगु अवस्थाय् थ्व शिल्पी शिल्पकार व शिलाकार जाती नं मेहनता (च्यथबतिथ० या माग यागुया सुनानं अन्यथा सोचेयाय् मागु अवस्था नापं मदु । थ्व समुदायनं थःगु जातीय पहिचानया सवालय् आवाज ब्वलंकेमागु समय्या माग खः । थ्वः इलयनं थःगु अस्तित्वया नितिं थ्व समुदाय सक्रिय मजुसा थःगु म्हसीकायात माःगु कथं पिब्वये मफैगु अवस्थानं वई नापं शिल्पी शिल्पीकार व शिलाकारतयत तःधंगु संकत न वयेफु धकाः ताय्का थ्व समुदायया न्हयलुवाः तयसं चासोतया नुगः ब्वलंका न्ह्या वनेमागु दु । थ्व सिंकःमि शिल्पकार समुदाय नं नेपाः मण्डलया थीथी थासय् थीथी कालखण्डय् वास्तु शिल्पकलातः श्रृजना याना धरोहरया रुपय् राज्य व थः सन्ततितय्त त्वता वंगु दु । न्ह्याम्हं शिल्पीकारं थम्हं परिकल्पनायाना श्रृजना यागु कलाकारीताया कालान्तरतक नं सकस्यां आहा धाय्मा धैगु चाहना तगुला पक्काहे दई अय्सां कलाकारया कलाकारितायात इतिहासं आहा जक धाय्गु खःसा कलाकारया वास्तविक कदर यागु ज्या पाय्छि जु धाय् फैमखु । विश्वसम्पदा सूचिलय् लागु ख्वपया ऐतिहासिक व पुरातात्विक ङयातापोल देगः व ५५ झ्याल दरवार लगायत कलात्मक धरोहरय् थःगु पौरखी ल्हातं कला श्रृजना यापिं शिल्पीकलाकार सिंकःमि शिल्पकार समुदाय तय्गु बारे इतिहासया पानाय् गनं छुं च्वयातगु खने मदु । थथे थ्व समुदाय् तय्त इतिहासया थीथी कालखण्ड निसें हे उपेक्षित याना वया च्वंगु खनेदु । अझ इतिहासं जक मखु इतिहासकार, इतिहासविद व मेमेपिं सम्बन्धित लेखतयसं नापं थ्व समुदायात नजर अन्दाज याना उपेक्षित याना वयाच्वंगु खनेदु । उकिं सम्बन्धित पक्षतसं थःथगु दृष्टि हिका पुरातात्विक कलात्मक धरोहरया निर्माणय् (श्रृजनाय्) थःगु कलाकारिताया लुमंके बहगु छाप त्वता वंपिं शिल्पी सिंकःमि शिल्पकार थ्व समुदायन नं थःगु जातीय् पहिचानया सवालय् दक्वं एकताबद्ध व सङ्गठीत जुया शसक्त रुपय् सः तयमागु खनेदु (झिगु स्वनिगः न्हिपौ ने.सं.११३१ ञँलाथ्व ३ व शिल्पकार म्हसीका सफु ने.सुं ११३२) ।

नख चख मध्ये छगु नख दिगु पुजा Digu puja

नख चख मध्ये छगु नख दिगु पुजा

दिगु पूजा
प्रकाशित
झीगु स्वनिगः न्हिपौ
नेसं११३२ तछलाथ्व १२
(२०६९ जेष्ठ १९) भाग १
नेसं११३२ तछलाथ्व १४
(२०६९ जेष्ठ २१) भाग २

नखः चख मध्य छगु नख दिजु पुजा

          झी नेपाःमि तयेसं कःघाना हना वया च्वंगु थी थी नःखः चखः मध्य दिगु पूजा न छगु खः। दिगु पूजा धयागु कुलदेवताया पूजा खः । दिगु पुजा मौसमी पर्व खः थःगु पहुचं पिनेया दक्व देवी देवता हनेगु आजु आजाजु (पूर्खा) पिनिगु मान्यता दुगुलिं थ्व दिगु पूजा हनेगु सुरुजुगु खः । झीगु मनये पिरोलय् याइगु सोचबिचारया ग्वाहली यायत् दिगु पूजा याय्गु चलन जुगू खः धइगु संस्कृतिकर्मी तय्गु भनाइ दु । दिगु ख“ ग्वया अर्थ थः च्वनागु स्थायी थाय् व छें खः । थःगु आजु आजाजु पिसं (कुलं) चिरस्थाइरुपं मान्ययना पूजायाना वया च्वम्ह द्यःहे दिगुद्यः (कुलदेवता) खः पितृ कुलपुरुषया लूमन्ती (सम्झनाय्) थ्व दिगु पुजा हना मान्ययाना कःघाना हनावया च्वगु खः धइगु थन संस्कृतिविदपिनीगु भनाइ दु । दिगु पूजाया अपभ्रंश जुया थ्व पूजायात दु पूजा व दुगु पूजा नं धयेगुया । थ्व दिगु पूजा दक्व थी थी जात जातीया न्हापाम्ह जन्मदाता आजु आजाजु अजिमा पिनि लुमन्ती श्रद्धालु भक्ती पूजा मान्याना हना वयवंगु छगु प्रकारया पितृद्यःया पूजा खः । झीसं ख्वरसि श्राद्धा (खुशियाली बापत याइजु छगु श्राद्ध) याइगु श्राद्ध बाहेक मेगु पितृतय्गु श्राद्ध पिण्ड दान याय्बलये तिन पुस्ता दुनेयापिं पितृतय्त जक पिण्ड तई वा श्राद्ध याई तिन पुस्ता न्हापाया पितृतयगु श्राद्ध याई मखु वा पिण्ड तई मखु । तिन पुस्तां न्हापाया दक्व पितृतयेतद्यः भाःपिगु झीगु परमपरा खः । तिन पुस्तां न्हापाया दक्वं पितृ द्यः तय्त झीगु कुलद्यःया कथं दिगु पूजायाना नःखः हनावया च्वनागु दु । गैह्र नेवाः तय्सं थ्व पूजायाता देवाली पूजा व कुलदेवता पूजा बाय् कुलायन पूजा न धाई ।

       यें स्वनिगःया नेवाः तय् थौ कन्हे दिगु पूजाया माहोल सुरु जुया च्वगु दु । बछलाथ्व अक्षय तितृयां (बैशाख शुल्क अक्षय तृतियां) सुरु जुगु थ्व पूजा वा नःखः तछलाथ्व पष्ठी (जेष्ठ शुक्ल कमार षष्ठी) सिठी नःखः दुने क्वचायेकेमा । झी नेवाः समाजे वाःया आइतबाः व विहीबाः या दिं जक दिगु पूजा याय्गु परम्परा दु । अक्षय तृतिया धुंका न्हापालकबगु अइतबाः बाय् बिही बाः मध्य न्हापा वगु बाः कुन्हुयात तःदिं मानेयाना उकुन्हु पूजायाई । छुं जुया उकुन्हु पूजायाय् मखंसा सिठि नख दुने न्हयाबलेये पूजा यासां ज्यूगु थन नेवाः थिती दु ।
थीथी जात जाति जातितय्सं थीथी देव देबी यात दिगुद्यः या रुपय् कया पूजायाना मान्ययाना दिगु पूजा कःघाना वयाचवगु दु । अप्वयाना थी थी जात जतितयसं महाद्यः यात कुलदेवता (दिगु द्यः) या रुपय् कया मानेयाना वया चवगु थन खनेदु । यें ओम बहाया शाकय तयुसं पूर्वया दुम्चा महाद्यः, ओमबहायाहे बज्राचार्य तयसं अट्को नारांद्यः, ताम्रकार तय्सं उग्रचण्डी, यें न्हेपंखा (कलंकी) या अधिकारी क्षेत्री व सुनारतयसं कल्खु (बालकुमारी) अजिमा (कलंकी माई), राणा तय्सं थापाथली या दोला (दोलब्व) अजिमा (श्री कुमारी) अथे शाह बंश तय्सं दक्षिणकालीद्यः यात थगु दिजु द्यः या रुपय कया पूजायाना वया चवंगु खने दु । छम्हहे देव देवीयात थी थी जात जाति तय्सं दिगु द्यः या रुपयेमानेयाना वगु ख“य वाला स्वयगु खःसा छगु थासं छगु मेगु तापाथाय् बाय् सरेजुया वइबलय् स्थनीय छम्ह देव वाय् देवीयाता थःगु छेंज पिनिगु संरक्षण यायात धार्मिक आस्था व विस्वास कथं संरक्षकया रुपय् नाला कया थगु संरक्षक द्यः या रुपय् तातकालीन अवस्थाय् मानेयाना दये दसं पूजायाना व“ व“ कालन्तरे वहे द्यः यात सन्तती तय्स दिगु द्यः धया पूजा मानेयाना बगु जुइमा धइगु झीसं अनुमान याय् बहःजू । मे मेगु थी थी जात जाति तय्सं धासा थःगु दिगु द्यः देवता खः वाय् देवी खः धइगु तकनं एकिन याय् मफुपि नं थन दु । थथे थःगु दिगु द्यः थ्व धका एकिन याय् मफुपिं जात जाति समुदायनं थःगु पुर्खां थीथी थासय् (ख्यलय्) दिगु द्यः भापिया तात्कालिन अवस्थाय् तान्त्रिक विधिकथं पलिस्थायाना तयातकगु प्रकिृतिक मूर्तियात हे थःगु कुलया दिगुद्यः मानेयाना पूजायाना वयाच्वंग दु । छगु थासं मेगु थासय् थाय्बाय् सरेजुया वपिं समुदाय तय्सं थः थःगु दिगुद्यः व आ“गंद्य(इष्टदेव) नापं तान्त्रिक विधिकथं थः नापं हया थाय् थासय् पलिस्थायाना तःगु खने दु । शिल्पकार समाज नेपालया उपाध्यक्ष भाजु गणेशभक्त शिल्पकारया धापू कथं गुगुदिशाय् स्वया दिगु द्यः पूजा याय्गु परमपरा जुया वयाच्वगुखः उगु दिशा पाखे हे पुर्खातः वगु ज्वीइमा धइगु भनाइ दु । थी थी जात जातितय्गु दिगु द्यः विभिन्न दिशाय स्वया च्वंगु खनेदु ।
थःथःगु कुलया दुजःत छथाय् मुना सगोलं (सामुहिक)कथं दिगुद्यः या पूजा अर्चना याय्गु पितृतय्तः श्रद्धा व्यक्तयाय्गु कुलया ऐतिहासिक व्यक्तितय्गु चर्ना व गुणगान याय्गु दिगु पुजा व दिगु पुजाया ईलय् जुइगु कुलया दुजः तय् भेलाया छुमां (तात्पर्य) खः ।
      थी थी जात जातिं थःथःगु कुलया रितिथिति कथं थन दिगु पूजा हना वया च्वगु खनेदुः । नेवाः थिति कथं दछिया दुने छेंया न्हूम्ह जः (भौमचा व मचा) दिगुद्यः यात किस्लिछाया थः थःगु रिति थिति कथं पूजा याना जक छेंया जः मानयता जुइगु थिति दु ।
       जाति उपजातिया रिति थिति कथं सायमी (मानन्धर) तय् दिगु पूजा याइ बलय् ख्यलय् छागु आ“गं भ्वय् ब्वखे क्वख“ व गुम्ह समुदाय्या ध्वलं चिप मयातल्ले जः दुजः तय्सं चिप थिइ मज्यूगु थिति दु । ध्वंलं आ“गं भ्वय्ब्व चिप मयातले थः पिसं भ्वय् नय मजिगुलिं सियाम्ह बाय् ल्ह“ याम्ह ध्वया मूर्ति दय्का व ध्व“या मूर्तिं चिपंथिका नः थिति पूवंका दिगु पूजा कःघाना वयाचवंगु ख“ झवछे“ या भाजु राजेन्द्र मानन्धरया भनाई दु । दिगु द्यः यात पूजा याइबले हय“ खे“ जक चलेजुगु व गुम्हेस्या. म्येयाला अनिवार्य मागु खने दुसा गुगु जाति समुदायया मेया ला ना“ तक न न्हिथने मज्युगुु न थिति दु। अथेहे ख्वप लोकन्थलीया नेवाः तय् कुलया दुज तः मूना दिगु पूजायाना भ्वय्नाया दिगु द्यः कुविया लिहा“ वइबले पायो.....पायो.....लियो...हम्ठो.....हम्ठो हाला वइगु चलन दुगु ख“ तेज कुमार प्रजापतिया भनाइ न खनेदु ।
नेवाः सुमददाय दुने आदिकाल लिसे काष्ठकलायात हे थगु मूल पेशायाना कःघाना वया चव“पिं शिल्पकार (कःमि) जातिया दिगु द्यः पूजायाइगु थःगु हे बिस्कंगु परम्परगत थिति कायम जुया वयाचवंगु दु । परमपरा कथं न्हापा – न्हापा दिगु पूजा प्यन्हु न्हयःलिसें दिगु पूजा याइगु छे“ छाः, लाभा, प्याज, गोलभडाया नापं मेया ला व खाःया ला ख्यें बारेयाय्मा । थौकन्यः धासा पूजा कुन्हु छन्हु जक बारेयायगुयाना हगु खनेदु ।
पूजा छन्हु न्हयः छे सुचुकुचु याना व“ थिला तया छेया मिस्तयसं लिलुसि ध्यना निसियायमा छेया थकाली नायःनं सं खाना निसियाय्मा । दिगु पूजा यायत ख्यलय वनिबलय् न्हापा न्हापा इहीमाच(यही यामह मिसामचा) बाहेक मेपिं सु नं मिस्त बनेगु चलन मदु अय्सां थौकन्हे धासा मिस्तनं ख्यलेः बनेगु याना हगु दु ।
      शिल्पकार जातिया दिगुपूजा यायत मदेक मगाजु पूजा ज्वल“ धनचा (धौ स्वा“), मुस्वा“, अजिस्वा“ गुसिघाय् सादुरु, वहयागु उरादृष्टि न्हय्ज्व वहयागु जवना द्वाप्mस्वा“ छज्व कायपका ( हयागु व तूयूगू कापया बचाहाकगु ध्वाय् ) न्हयज्व कलमपका (कचिका तुलातकु का), घ्यकस्ती, टुलबाला, छाःज्वलंमढी, ग्वा मसला, निलः (गंगाजल), ग्वजा, जजंका, दक्षिणा, सिसाबुसा, समय्ज्वलं, न्याङ्ग(ऐला), चतामढी, सिन्ह, किगः हय्खे“, चतामढी, किस्लि आदि अथेहे पूजायायत मागु थलबल ज्वलं थथेखः – सुकुन्दा, धौपति, सिन्हःथल लंपिचा (समयेबजि तय्गु लीयागु थल), धाल्चा (एला व थ्व“ तय्गु थल) कलः वा क्वतः व नारा“द्यः यात छपा बिस्कंगु पूजाभः थुगु कथं दिगु पूजा याय्त पूजा ज्वलं व पूजा थलबल मदेक हे मगा । दिगु पूजा निथि वाय् निगु किशिमया दु । छगु क्वतः पूजा व छगु कलः(कलाली) पूजा । क्वतः पूजा याईबल दुगु बली बिया आचाजुं तान्त्रिक बिधि कथं पूजा याई । कल पूजा याइबलये बली बियइम्बा थ्व साधारण पूजा खः। कलः पूजा यायेत आचाजु तय्म्वा ।
      दिगु पूजा कुन्हु न्हापां क्वतः पूजा याय मापिनिगु छें आचाजुं छेंया थकाली यात पूजा संकल्प याकी , अनलिपा थःगु थान (इलाका) गणेद्यः थाय् पूजा च्छोय्मा साधारण कलः पूजा याईपिनी पूजा संकल्पयायम्वा । थान गणेद्यः यात पूजा छोय धुंका दिगु पूजाया पूजा छेंनं पिहा“ वना दिगद्यः ख्यःलय् वना दिगु पूजा यावनि । गुम्ह गम्ह मनुतय् थःगु छेंहे कसिच्वना दिगु द्यः लुमंका अराधना याना दिगु पूजा हनि पिंन दुः ।थथे छें कसिच्वना दिगु पूजा याईपिनिगु दिगु द्यः ताःपा जुया बाय् दिगु द्यः म्हमसिया थथे छें सन्तु पूजा याईगु खः ।
दिगुः द्यः ख्यलय् मुकं न्हयम्ह द्यःत दु । गणेद्यः भैरब द्यः वेतालद्यः भद्रकाली, महाद्यः या शिवलिङ्ग, पूर्वतर्फ स्वया च्वम्ह नारांद्यः व दक्षिण स्वया च्वम्ह दिगु द्यःया प्राकृतिक मूति दु। नारांद्यः व दिगु द्यः यात छेफः (गरुडं नाग वान्याना चवंगु आकरया तोलं) नं कुका च्वंगु खनेदु । नारांद्यः छम्ह सित बिस्कं पूजाभ दईधासा मेपिं सकल दः पिंन्त छपा पूजा भलं हे पूजा याई । दकले न्हापा गणेद्यः निसे छसि कथं पूजा जुई । दिगुद्यः पूजाया न्हयः नरांद्यः यात पूजायाय्मा थ्वहे शिल्पकार समुदाय हे दुने गुम्हे सिया दिगुद्यः गणेद्यः, कुमार, नारांद्यः व दिगुद्यः जक दुगुनं खनेदु ।
       शिल्पकार जतिया दिगुद्यः थाय् न्हूम्ह इहीमचा लसकुसयाना दुकाय मागु थिति दु । इही मचा दिगुद्यः थाय् दुकाईबलय सिंयागु पाथी (सिंफा) इकापका व ताचाप्वाय् तया सुकुन्दा च्याका दिगुद्यः न्हयने कुमारद्यः या प्रतिक पिखालाखी थन्यागु स्वगु चिंदुगु थाय्या ठीक उत्तर दिशाय् इहीमचा फेतुका सिंफा भागियाका पिखालाखी (दिगुद्यः या पिखालाखी) सिंफा प्वंका ताचाप्वाय् इहीमचायता ज्वङका लसकुसयाना दिगुद्यः थाय् दुकाया पूजा याना हय्चा छम्ह बलि बिइमा । थ्व हय्चा या छय भ्वय नइबलय इहीमचायता स्यू बिमागु थिति दु ।
न्हूम्ह भौमचा दिगुद्यः थायः दुकाईबलये वाय् दुथ्याकिबलय भौमचाया (इहपिा जुबलय्) ग्वयसाः भ्वय्लय् पन्छेयाना तःगु झिगः ग्वे“ व किस्लि छाया विधि पूवंकेमा । गु गु जातिया थथे भौमचा दिगुद्यः थाय् दुथ्याकिबलय् भौमचाया थःछे“नै छम्ह दुगु व भ्वय्ज्वलं च्छोया हयमागु थिति नं दुगु खनेदु ।
थ्व शिल्पकार समुदायतय् काय्मचा दिगुद्यः थाय् दुथ्याकेत खास छु“ बिधि पूवंकेमागु खने मदु ।
ख्वप देय बहुसंख्यक शिल्पकार समुदाय्या दिगुद्यः थौ स्वया“ सछिद“ न्हय तक ख्वपयाहे दुवाकोट (पैmका) थासे बिराजमान जुया च्वगु खःसा न व थासं ख्वप सिद्धपुखु (तःपुखु) श्रेत्रया उत्तर पश्चिम परिसर क्षेत्रय् वि.सं १९६८ बछलाथ्व अक्षयतृतिया (बैशाख शुक्ल अक्षय तृतिया) कुन्हु तान्त्रिक विधकथं हया थन बिराजमान यागुखः धइगु दसु (प्रमाण) थुगुसि दिगुद्यः व दिगुद्यः ख्य संभार व जिर्णोद्धार याय्गु भ्mवलय उत्खनन् याबले लूया वगु छगु शिलालेखं प्रस्त जुगु दु । थ्व दिगु द्यः बहुसंख्यक शिल्पकार समुदायया खः सानं थ्व शिल्पकार तय्गु दिगुद्यः यात ख्वपया सा“धः समुदाय या पेखा छे“ सुवाः समुदायया निखाः छे व छिपि समुदायया छखाछे“या छेजः तयसनं थःगु दिगुद्यः या कथं पूजा मान्य याना वयाच्वगु दु । शिल्पकार जातिया दिगुद्यः गैह्र शिल्पकार जातिया गथेजुया दिगुद्यः जुल धइगु बिषयले वाला स्वयबलय् दुवाकोतं थन द्यः सरेयाबलये थ्व सा“धः सुवा व छिपि तयसनं ग्वाहाली यागु जईमा । द्यः हय्त ग्वाहली याना योगदान यागुलिं योगदानया कदारयाना इमितनं थ्वहे द्यmयात हे दिगुद्यः या रुपय पूजा याकेगु व्यवस्था शिल्पकार समुदाय या पुर्खां व्यवस्थायाना तगु जुवीमा धइगु झीसं अनुमान याय् बहजु ।
हरेक नेवः तय्गु परमपराथगत दिगु द्यः व दिगुद्यः ख्यः अतिक्रमण यायां सरकारी, गैह्र सरकारी व थी थी व्यक्तितयसं भवन दय्केगु देगः व द्यः दय्केगु ल“ दय्केगु ज्या जुया चवंग भ्mवलय् थ्व समुदायया थ्व दिगख्यः नं ख्वप शैनिक व्यारेकं अतिक्रमण याना तगु दु । नेवाः तय्गु दिगुद्यः व दिगु ख्यः यात जुयाच्वगु अतिक्रमण हतेय्याना झीगु परम्परागत दिगु व संस्कृतिक क्षेत्र दिगुद्यः ख्य बचेयाना झीगु सन्तती तय्त लल्हायमागु ख“य् झी सकल नेवाः त सचेत जुइमागु थौया आवश्यकता खः

नेवाः समाजया दशकर्म संस्कार मध्य म्ह्याय् मचायात याय्मागु छगु संस्काराः

प्रकाशमान शिल्पकार

फोटो साभार-https://www.facebook.com/sushila.gwachha

प्रकाशितः

झिगु स्वनिग न्हिपौ ने.सं. ११३२ बछलाथ्व २(२०६९ बेशाख ११)

बाःहाः

नेवाः समाजया दशकर्म संस्कार मध्य म्ह्याय् मचायात याय्मागु छगु संस्कार

नेपाः दुनेया हरेक जात जातिया थःथगु बिस्कंगु थी थी संस्कार दयावयाच्वंगु दु । जाति समुदाय् म्हसीकेगु छगु माध्यम जात जातिं कःघाना वयाच्वंगु वा छ्यलाबला वया चंगु थी थी संस्कारतः खः । नेवाः समाजं हना वयाच्वुं थी थी संस्कार नेवाः समाज दुने हे न थी थी जात जाति व थाय् बाय् स्वया छुं भती पाःसानं अप्वः धयाथें समानता हे खने
दु । झी नेवाः तय्सं कःघाना हना वयाच्वंगु बुसांनिसें सी धुंकाःतकया मूकं (जम्मा) १० गु संस्कारतः दु । थ्वः १० गु संस्कार यात दशकर्म संस्कार धाय्गुया । मुख्यतःया थ्व दशकर्म संस्कार दुने नं संस्कारतः पूवंकेत थी थी रितिथिति व तजिलजि कथं संस्कार पूवंकेमागु खने दु । नेवाः समाजया संस्कार (कर्मकाण्ड) वाला स्वयेवले मचा मांया प्वाथय् च्वनीबलय् निसें हे थी थी रितिथिति व तजिलजिया ज्याखं सुरु जुई ।
नेवाः समाजया दशकर्म संस्कार (१० गु संस्कारतः) (क) मचा बुइन्ह्यो व मचा बुई धुंका यायेमागु रितिथिति
(ख) मचाजंक्व (ग) जन्मन्हि हनेगु (घ) बुसँ खायेगु (ङ) इहि (च) कय्तापुजा यायेगु÷बरे छुइगु (छ) बाः¥हाःः (ज) इहिपा
(झ) ज्याः जंक्व व (ञ) सी धुंका यायेगु ज्याखँ (मृत्यु संस्कार) खः । थ्व संस्कार मध्य म्ह्याय् मचां ८ गु व काय्मचां ८ गु संस्कार याय्मागु व याकेमागु थन नेवा थिति दु । वहे दशकर्म संस्कार मध्य म्ह्याय् मचायात याय्मागु नेवाः संस्कार दुने लागु नेवाः म्ह्याय् मचा गबलेंहे बिधवा मजुकेया लागि झी पुर्खा कः घाना हना वयाच्वंगु इहि संस्कार (इहि नेवाः थिति सन्ध्या टाइम्स, हिपौ ने.स. ११३२ सिल्लाथ्वः १३ ÷ २०६८ माघ २२) याय् धुंका झिंस्वदँ दुने (बिजोर दँ) थी मत्यः (रजस्वला) जुइन्ह्यो वा थी मत्यः जुइवं हे इहिपा न्ह्यो (कुमारी ल्यासेबलय्) झिंनिन्हु तकः छकु क्वथाय् कुना सुद्र्याे
(निभा जः) तकं मक्यंसे मिजंतय्सं मखंक तयातइगु संस्कार खः बाः¥हाःः ।
नेवाः समाजय् बाः¥हाःः स्वथी कथं तय्गु याना वयाच्वंगु खने दु । गथेकी (क) साइत स्वया तय्गु (ख) स्वानाः÷घानाः तय्गु व (ग) थि मत्यः जुगु (रजस्वला) या कारणं आकाझाकां तय्गु ।
(क) साइत स्वया बाः¥हाः तय्गु – म्ह्याय् मचा कुमारी ल्यासे जुया बाः¥हाः तय्गु उमेर (ई) जुलकि जोतिषयात म्ह्याय् मचा बाः¥हाः तय्गु साइत (भिं दिं) गबलय् लाः खः क्यना साइत दिं दुकुन्हु बाः¥हाः च्वनिम्हः मिसामचा यात लिलुसि ध्यंका निःयाना (नीसीयाना) छेंया हामां नकिं न किसली (सलिचाय् जाकि, ग्वःग्वय्, ध्यबातया) भागियाकाः (थथे किसली भागियाकेगुया छुमां छु धाःसा बाः¥हाः तःगु ज्वछि छुं बिध्नबाढा मवय्मा धया मनंतुना अजिमाद्यः पिन्त पुकारयाना किसली पन्छे याय्गु खः) झ्या खापा फुकं तिना तःगु सुद्र्याे (निभाः जः) नापं खने मदयेक ह्वःप्वाः तिना तःगु क्वथाय् दुतयना कपाय्या ख्याः (बाः¥हाः ख्याः) दय्का छकुनय् स्वना (प्रतिस्थापना याना) पूजा याये धुंका धौंसगं बिया, धौबजि नका बाः¥हाः च्वनिम्हः मिसामचा यात झिंनिन्हु दुकुन्हु बिधिवत रुपं पिमकातल्ले सुद्र्याे व मिजं तयेगु ख्वाः मस्वसे झिंनिन्हु तकः क्वथाय् बाः¥हाः तय्मागु साइत स्वया बाः¥हाः तय्मागु नेवाः संस्कार दुने लाः । बाः¥हाः ज्वछि बाः¥हाः च्वंम्हः मिसामचां छुं नं नयेन्ह्यो स्वना पूजा याना तम्हः बाः¥हाः ख्याः यात अनिवार्य छायेमा । बाः¥हाः ख्याःकं बाः¥हाः च्वंम्हः मिसामचायात रक्षायाई धइगु सनातन धार्मिक आस्था व बिश्वास दु ।
(ख) स्वाना÷घाना बाः¥हाः तय्गु – साइत दिं क्यनां तम्हः तता नापं केहेपिं तम्हः हे मिसामचात स्वाना÷घाना
न बाः¥हाः तय्गु झी नेवाः संस्कार दुने हे लाः । थथे स्वाना÷घाना बाः¥हाः तय्बले व तयेहइबले छन्हु जक कुना कन्हय् खुनु बाः¥हाः तम्हः मिसामचायात पिकाःसा गाः वा पिकाःसां ज्यूगु नेवा संस्कार खः । छम्हः हे माँया स्वम्हः म्ह्याय् मचाया बाः¥हाः छकलं तय्मज्यू धइगु थन थिति दु ।
(ग) थि मत्यः (रजस्वला) जुगुया कारणं आकाझाकां बाः¥हाः तयेगु – साइत स्वया वा साइत केना बाः¥हाः तये मलावं हे म्ह्याय् मचाया थिमत्यो (रजस्वला) जुल धाःसा तत्कालहे क्वथाय् कुना बाः¥हाः तया रितिथिति पूवंका सूद्र्याे व मिजंतय्गु ख्वाः मस्वसे व मक्यःसें भिंmनिन्हु दु कुन्हु बिधिवत रुपं बाः¥हाः पिकाय्गु ज्याः जुई । थी मत्यो (रजस्वला) जुगुया कारणं आकाझाकां बाः¥हाः तये माल धाःसा निगु पक्ष क्यनीगु दोष मदु धायेगु थन चलन दु ।
बाः¥हाः च्वंम्हः मिसामचायात थः थःगु थिति कथं छुं दिं तकः चिसवाः नकि मखु । अथे हे बाः¥हाः च्वंम्हेस्यां छें जः व थः स्याःन्यापिं फूकिपिं सकल्यं जय्बलि क्यनि वा जय्बलि च्वनेमा । जय्बलि माःपिं छेंजः तय्सं बिधिवत कथं बाः¥हाः पिमकातले द्यः पुज्यायेगु व पितृया छुं नं ज्या याय् मज्यू । अथे हे तुं थिति कथं हे क्वंचिक. (जाकि चुं, तू, खौ, तछ्वः व चिकं मिश्रणयाना दय्कातःगु छगु प्रकारया घरेलु समाःयाय्गु ज्वलः) साकेगु (ख्वाले व म्हय् बुकेगु) ज्या जुई । बाः¥हाः च्वंम्हः मिसामचायात म्हाइपुुसे मच्वनेमा धकां पासापिं म्हितः वई । अथेहे बाः¥हाः च्वंम्हः मिसामचायात थःथितिपिंस स्वःवइवलय् छुस्यामुस्या (कःनि, मुस्या, छुस्या, बरांया लिसें सिसाबुसा, मरिचरी व दुरु) ज्वना वनेगु याई ।
बाः¥हाःतया झिंनिन्हु दुकुन्हु थःथःगु रितिथिति कथं बिधिवत रुपं (बैदिक बिधिपूर्वक) रिति पूवंका सुद्र्यःयात साक्षीतया बाः¥हाः च्वंपिन्त बाः¥हाः पिकया सूद्र्यः दर्शनयाका बाः¥हाः पिकया ल्यासे मिसामचा तयेसं समाज्वलं छेलाबला याइगु परम्परागत समांज्वलं मध्यया कलात्मक ज्वलान्हायकं व सिन्हःमू ज्वंका थःथःगु इलाकाया गणेद्यः दर्शनयाका बाः¥हाः संस्कार क्वचाय्की । बाः¥हाः पिकाइवलय् सूद्र्यः साक्षी तइगु व सूद्र्यः दर्शन याकिगुया छुमां (कारण) नेवाः संस्कार कथं बिधिबत रुपं झिंनिन्हु तकः मिजंमचातय्गु ख्वाः व सूद्र्यः (निभा जः) नापं मस्वसे बाः¥हाः क्वथाय् च्वना बाः¥हाः च्वनाज्वछि मचाल्यासे जुइधुंकुम्हः अले इहिपा याय्त्यम्हः मिसामचायात मागु ज्ञान व शिक्षा दिक्षा बिये धुंकल वा काये धुंकल धइगु समाजय् दसि (प्रमाण) प्रस्तुत यायेत यानातःगु छगु संस्कार खः । अथेसा नेवाः समाज दुने हे गुम्हः गुम्हेस्या बाः¥हाः संस्कार यात सूद्र्य नाप इहिपा याय्गु व इहिपा यागु खः धइगु कथं थ्वः बाः¥हाः संस्कार हनावयाच्वंगु खनेदु । बाः¥हाः
पिकया बहनी बाः¥हाः मचायाता पासापिं थःथिति तयेत भ्वय् नकेगु व सगं कायेगु ज्या जुई ।
बौद्ध परम्परा कथं धाःसा बिहारय यंका गुरुमाँ पिनिगु प्रत्यक्ष निगरानीई कलेजी वसः फिका ऋषिनी (भिक्षुणी) याय्गु चलन दु । बुद्ध बचंकथं पञ्चशील प्रदान याना न्हिं छछाः जक नकाः बिहारय् छुं दिं तय्धुंका छें लित यंका च्वय् न्ह्यथंकथं भ्वय् नका सगं काय्गु व बिइगु थिति दु ।
बाः¥हाः तइगुया मू छुमां (कारण) ब्यवहारिक कथं छेंया हामा, माँ, अजि, पासा व थःथितिपिंसं इहिपायाय् लाय्क जुइत्यंम्हः मचाल्यासे म्ह्याय्मचायात यौन शिक्षा, प्रजनन शिक्षा नापं इहिपाजुया भातयाछें (कर्मछें) वनिबले गुकथं गथे गथे ब्यबहार यायेमा धयागु शिक्षा दिक्षा बिइगु ज्याः खः बाः¥हाः संस्कार ।
बाः¥हाः संस्कार पू वनेवं म्ह्याय्मचा कुमारी ल्यासेया रुपय् परिवर्तन जुया म्ह्याय् इहिपायाय् ई सूरुजुइगु जुगुलिं म्ह्याय्मचा धाय्क हसां जिल धइगु समाजय् सन्देश बिइगु बाः¥हाः तइगुया छुमां (कारण) मध्य थ्व नं छगु खः धइगु सिन्हंस्वां खलया पूबृ अध्यक्ष (नायः) भाजु बामन शाही व बिनोद शाहीजू पिनिगु भनाई दु । वय्क शाहीजू पिनिगु धापुकथं थःथगु रितिथिति कथं शाही (राजपुतसिंह, नायः) समुदाय्ले म्ह्याय्मचा बाः¥हाः तइवलय् कपाययाम्ह मिसाम्ह ख्या दय्का निस्वना बाः¥हाःतया झिनिन्हुकुन्हु बिधिपूर्वक पिकाइबलय् बाः¥हाः च्वंम्हेस्यां पाजुयाछें न भ्वय् ज्वलं व सगं या कु यंका बाः¥हाः च्वंम्ह व छेंजःपिं सकसितं भ्वय् नकेमागु व छेंजः पिंसं (बाः¥हाः पिकागु छें) ज्वरेयानातःगु भ्वय् पाजुखलःयात नकेमागु थिति दु । थ्वः थितियात राजपुतसिंह तय्गु राजसी रवाफया अवशेष खः धइगु भनाई खने दु ।
गैह्र नेवाःतय् म्ह्याय्मचा थी मत्य (रजस्वला) जुइधुंका जक तत्काल क्वथाय् कुनिगु ज्या जुई । गैह्र नेवाःतय् थ्व संस्कारयात गुफा तय्गु धाई । गैह्र नेवाःतय् गुफातय्गुयात स्वयानं म्ह्यायमचा मचाल्यासे जुसेंली गुनिचोलो बिइगु ज्यायात महत्व बिइगु याना वयाच्वंगु दु । गैह्र नेवाःतय् थीमत्य (रजस्वला) जुई न्ह्योहे बाः¥हाः तईगु परम्परागत थितिया छुमां (कारण) हे नेवाःमिसातः थी मत्य (रजस्वला) जुइबलय् न द्यः व पितृया ज्या बाहेक मेगु छें ब्बहारे गैह्र नेवाःतय्थेंं अप्व थितिकुति याय्म्वागु खः धइगु कल्खु अजिमा (कलंकीमाई), न्हेपम्फा (कलंकी) या पुजारी भाजु कोमल प्रसाद रिमालजुया भनाई दु । थु कथं नेवाःथिति दुने लागु थ्व बाः¥हाः नेवाःथिति, गैह्र नेवा तय् मिसामचातय् थि मत्य (रजस्वला) जुइबलय्
याय्मागु कडा थितिकुति छाउपडी (गैह्र नेवाःतय् थि मत्य (महिनावारी) जुइवलय् छें मच्वंसे साःगःलय् (गोठे) तकं च्वं वनेमागु छगु कु प्रथा) प्रथा थजागु कू–प्रथा बिरुद्धया छगु क्रान्तिकारी पला हे खः धाय्मा ।