संक्रांति र पर्व समय

 संक्रांति र पर्व समय 

परिभाषा वा अर्थ

          सूर्य वा अरु कुनै ग्रहपुञ्ज एक राशिबाट अर्को राशिमा सर्ने वा स्पर्ष गर्ने अवधि नै संक्रांति हो । सूर्य एक राशिबाट अर्को राशिमा स्पर्ष हुने दिन सौर महिनाको पहिलो दिन एक गते वा संक्रांति हो । बाह्र राशिले सूर्यलाई स्पर्ष गर्दै पृथ्वीले परि्क्रमा गर्दा बाह्र राशि पुरा पार गर्नु पर्ने हुन्छ । सूर्य जुन राशिमा स्पर्श गर्छ त्यसै राशिका नामबाट संक्रांति भनिन्छ । त्यसैले बाह्र संक्रांतिको बाह्र महिना हुन्छ । सूर्यको गतिको आधारमा गणना हुने सौर वर्षको हरेक महिनाको छुट्टाटै आफ्नै राशिको संक्रांति हुन्छ  । जस अनुसार सौर वर्षको  बाह्र  राशिका संक्रांतिहरुमा :- मेष संक्रान्ति, ञवृष संक्रान्ति, मिथुन संक्रान्ति, कर्कत संक्रान्ति, सिंह संक्रान्ति, कन्या संक्रान्ति, तुला संक्रान्ति, वॄश्चिक संक्रान्ति, धनु संक्रान्ति, मकर संक्रान्ति, कुम्भ संक्रान्ति, र मीन संक्रान्ति हुन् । सौर वर्षको महिना अनुसार मेष संक्रान्ति वैशाख १,वृष संक्रान्ति जेष्ठ १,मिथुन संक्रान्ति असार १, कर्क संक्रान्ति श्रावन १,सिंह संक्रान्ति भाद्र १, कन्या संक्रान्ति असोज १, तुला संक्रान्ति कार्तिक १, वॄश्चिक संक्रान्ति मंसिर १, धनु संक्रान्ति पुष १, मकर संक्रान्ति माघ १, कुम्भ संक्रान्ति फागु १ र मीन संक्रान्ति चैत १ गते हुनै पर्छ । प्रत्येकण संक्रांतिको आफ्नै धार्मिक महत्व रह आएको छ तर पनि मेष संक्रांति र मकर संक्रांतिको विशेष  ठूलो महत्व छ ।

पर्व समय

      शास्त्रगत तोकिएको  तिथि मिति र समयमा मनाउने पर्ने पर्व समय नै पर्व समय हो ।

प्रचलित पञ्चाङ्गमा संक्रांति र पर्व समय

      सूर्यको गमनको गणितीय निति  अनुसार तयार हुने   पञ्चाङ्गमा सूर्यले  राशिलाई स्पर्श गरेकै दिन  महिनाको पहिलो दिन  १ गते  उल्लेख भई संक्रांति पर्नै पर्ने हो ।  नेपालमा सरकारी स्तरबाट प्रचलनमा चलाईरहेको सौर्य वर्षको  सम्वत विक्रम सम्वत ह‍ो । आधा शताब्दी अगाडि देखि सरकारबाट स्विकृत फञ्चाङ्गमा ६,७ गते नै सूर्य अर्को महिनामा सरेको याने सूर्यले राशि स्पर्श गरेको देखाउँदै आएको स्पष्ट नै छ । तर त्यहि पञ्चाङ्गले महिनाको पहिलो दिनमा पर्नु पर्ने सूर्यले राशि स्पर्श गरेको एक महिना अगाडि ६,७ गते नै परिसकेको देखाउदा देखाउदै पनि एक महिना पछाडि महिनाको १ गते देखाउँदै  आएको छ । जसका कारण मेष संक्रांति मनाउनु पर्ने पर्व वृष संक्रान्तिमा र मकर संक्रांतिमा मनाउनु पर्ने पर्व कुम्भ संक्रान्तिमा मनाउन बाध्यता पार्दै आएको छ । एउटा राशि संक्रांति हुनु पर्ने पृथक राशि संक्रांति  महिना परेको पञ्चाङ्गले देखाई सकेको अवस्थामा निश्चय नै चन्द्रमाको गतिको तिथिमा पनि फरक परिसकेको पक्का नै छ ।  हामी सनातनी नेपालीले ब्रम्हवाक्य सरह मान्दै आएको पञ्चाङ्गमा पर्व समयको स्थिति यस्तो छ ।

#प्रकाशमानशिल्पकार

कलंकी लामपाटीको इतिहास ...

 कलंकी लामपाटीको  इतिहास  ...

     राणाकलको अन्त्य समय सम्ममा पनि  नेपालमा आवट जावट अहिले हामीले भोगचलन गर्दै आएको जस्त‍ो सुविधायुक्त सडक बाटो र सवारी साधन थिएनन् । हुनत अहिले पनित देशका समस्त भूभागमा  समुचतित बाटोघाटो  पुल बन्न सकिरहेका छैनन् । हामी बेलाबेलामा मिडया र सामाजिक सञ्जालहरुमा दुर्गम क्षेत्रका भाइबहिनीहरु आफ्नो ज्यानको बाजि लगागर तुइनमा बसी नदी , खोला वारपार गरेर स्कुलमा जाने आउने गरेको तस्बिरहरू भाईरल हुने गरेको देख्द‌ै नैआएका छौ। हालै मात्र पनि देशको एउटा दुर्गम क्षेत्रमा त्यस्तै तुइनबाट नदि पार गर्ने क्रममा दुर्घटना भएर केही ब्यक्तीहरुले ज्यान गुमाएको सममचार बाहिर आएको थियो । राणाकालको अन्त्य सम्म पनि काठमाण्डौ बाट बाहिर जान र आउन मानिसहरु हिडेर नै जाने गर्थे । हुनेखानेहरु भने कोही घोडा, खच्चर र उलिन्नकाठमा बसेर यात्रा गर्थे । 

      उलिन्काठ भनेको त्यस समयमा मानिसले मानिसलाई बोकेर यात्रा गराउने प्राचीन प्रविधिबाट  निर्मित काठको सवारी साधन हुन्। छत नभएको कसैलाई बसाएर दुईतिरबाट दुई वा तिनजनाले बोकि लैजाने सवारी साधन हुन् ।

      तात्कालिक राणा श्री ३ प्रधानमन्त्री जुद्ध शमशेरका छोरी पुतली मैयाँसाव आफ्नो राणा रवाफ अनुसार काठमाण्डौ बाहिरको यात्रा गरि फर्कने क्रममा अस्वस्थय हुनु भई न्हेपंखाको ( हालको कलङकी क्षेत्रको) भौतिक अस्तित्व समाप्त भई सकेको लामपाटी रहेको स्थानमा  विश्राम लिने क्रममा त्यहिँ नै निधन हुनु भएको।थियोरे । स्थानीय केही व्यक्तिहरुको भनाईमा पुतली मैयासाहबकि आमा आलुव महारानी  भनिन्छन्। आलुव महारानीका बारेमा काठमाण्डौका नेवाःहरुको भनाईमा मरुटोलतिर  कतै आलुव बेचिरहेका सुन्दरीमाथि जुद्ध शमशेरको कूदृष्टि परी उठाएर लगेर  शारीरिक  सम्बन्ध राखि महारानी बनाएको रे ।

       श्री ३ जुद्ध शमशेरलाई आफ्नो छोरी पुतली मैयाँ साह्रै नै मन पर्ने रहेछन्। सायद त्यसै भएर होलान् छोरीले प्राण त्यागेकै स्थानमा अनि मृतक छोरी पुतली म‌ैसाहवकै नाममा बटुवाहरुलाई विश्राम गर्न एवं वास बस्नका निम्ति आकार प्रकारमा चौडाको अनुपातमा लामो लगभग ६० - ७० फुट लम्बाई    र २५ फुट चौडाई जतिको  धर्मशाला पाटी बनाउन लगाएको भन्ने देखिन्छ ।

       पुतली मैयासाहबको स्मृतिमा बनेको त्यो  धर्मशाला पछि पुतली पाटीको नामले सबैले चिन्दै गए। पुतली पाटीमा कयौं  बटुवाहरु विश्राम गरेर गए । समय बित्दै जाँदा जनसंख्याको चाप बढ्दै गयो र धर्मशाला, पौवा, पाटीहरुमा ब्यक्ति र समुहरुको कूदृष्टि पर्दै जान थाल्यो । पुतली पाटीमा पनि समूह र संस्थागतको कूदृष्टि परेर पाटीमा कहिले "कर चेकपोष्ट"  कहिले स्काउटकाो कार्यालयत कहिले " कान्जीहाउस, नव ज्योति पुस्तकालय , कलङ्की गाउँ पंचायत भवन र गाउँ पंचायतको उपप्रधान पञ्चको निजि किनारा पसला हुँदै जनपथ स्कुल सम्मले त्यो पुतली पाटी नामको धर्मशालामा कब्जामा लिएर भोग गर्दै गए । पाटीमा गाउँ पञ्चायतको कब्जामा गए पछि स्काउटको कार्यालय, कान्जीहाउस र नव ज्योति पुस्तकालय भने श्री कलङ्की माताको मन्दिर परिसरको अहिले खाने पानाी लि.को ट्याङ्की भएको ठाउँमा रहेको पाटीघरमा  सरेको  कुरा स्थानीय कुमार अधिकारी  भन्नू हुन्छ ।

      स्थानीय शान्ताराम थापामगरज्यू, लक्ष्मण अधिकारीज्यू र श्रीपति सुवेदीज्यू लगायतले जानकारी दिनु भए अनुसार पुतली पाटीमा बसेको कान्जी हाउसले पहिला गाउँ टोलमा पशुपालकहरुले छाडा छोडेका गाई साँढेहरु नियन्त्रणमा लिएर कान्जीहाउसमा राखेर राख्ने गर्थ्यो अनि पशुधनीहरुले लिन आएमा दण्ड जरिवाना तिराएर दिएर पठाउने काम थर्थ्यो। पशुपालक धनीले खोजबिन गरि लिन नआएमा  लिलाम समेत गर्थ्यो । 

थापामगरज्यू समेतको भनाईमा त्यस पाटीमा केही वर्षसम्म बोल्न समेत नसक्ने एक असहाय बसेर जीवन निर्वाह समेत गरेका थिएरे । यो पाटीलाई सडकले मिचेर पाटी भत्काएर सडक विस्तार नगरे सम्म पाटीको ठीक अगाडि  जुद्धशमशेरले स्थापना गरेको धारा समेत रहका थिए । जुन धारा स्थापना गर्नुमा स्व. नारायण दत्त बिडारी (सुबेदार बाजे) अर्थात पुर्षोतम बिडारी काकाको पिताजीको ठुलो पहल थियो । सडक विस्तारमा परेर पाटी नभत्काए सम्म त्यही पाटीमा  जनपथ स्कुल रहेका थिए ।

       २००७ सम्म  हिलामे हुने बाटोमा जम्मा एउटा लहरी( त्योबेलाको ट्रक) चल्ने । त्यो पनि बिहान छ बजे पल्टन  लिएर थक्वाः (रथानकोट) देखि तिन्ख्यः(टुंडिखेल) जान्थ्यो , अनि साँझ पाँच बजे पल्टन फर्काएर लगिन्थ्यो, त्यति नै हो यहाँको गाडी  आउने जाने भनेको । सर्वसाधारण  मान्छेको साधन थिएन, पैदल नै हिड्नु पर्थ्यो । पछि तीन वटा बस थक्वाः(थानकोट) देखि शहिदगेट सम्म चल्न थाले पछि यश क्षेत्रबाट भएर सार्वजनिक बसहरु  बिस्तारै थप्दै गए अनि यसै पुतली पाटी अगाडि  पनि बस विसौनीले स्थान पायो । बसको सहचालकले बस विसौनीलाई  पुतली पाटीको लामो स्वरुप हेरेर यात्रुहरुलाई पुतली पाटी स्थितको बस विसौनी आयो भनेर जानकारी दिन  लामोपाटी ... लामोपाटी भन्दा भन्दै  पुतली पाटीको नाम " लामपाटी " भनेर नामकरण गर्न थाले , पछि हुँदा बसको सहचालककै भनाईलाई सबैले अनुसरण  गर्दै गए । यसरी न्हेपंखा स्थितको पुतली पाटी लामपाटीमा परिणत भएर गए । पुतली मैयाँसाहवको स्मृतिमा निर्माण भएको धर्मशाला पुतली पाटीको नाम लामपाटी नामाकरण हुनुमा बुद्ध दर्शन,  सुवर्ण,लक्ष्मी र हारती बस लगायत र त्यसका सहचालकहरुको  ठुलो भुमिका रहेको छ भन्ने शान्तराम  थापामगर ज्यूको भनाई रहेको छ ।

      कलङ्कीथानको श्री कलङ्कीमाई मन्दिर भित्र रहेको ठूलो घण्टा झुण्ड्याएको खम्बाको निदालमा लेखिएको विक्रम सम्वत १९६४ सालको शिलालेखमा लेखिए अनुसार अहिलेको कलङ्कीको नाम र कलङ्कीथानको श्री कलङ्कीमाईको नाम पनि कलङ्की र श्री कलङ्कीमाई हैनन् । कलङ्की क्षेत्रको  वास्तविक मौलिक नाम " न्हेपंखा " हुन ।

        पहिला पहिला यश क्षेत्रमा न्हायपं कच्छि( नर्कट घारी) रहेकाले नेवार भाषाबाट न्हेपंखा भनि्थ्यो  । पछि यश न्हपंखा क्षेत्रको स्वामिनि( अधिस्थात्री देवी) कल्खु बालकुमारी अजिमाको मौलिक नाम अपभ्रंश हुँदै हुँदै कलङ्की  हुन गए पछि यश क्षेत्रकै नाम कलंकी रहन गएको हो । यसरी यश क्षेत्रको मौलिक  नाम न्हेपंखा हुन् भने  श्री कलङ्कीमाईको मौलिक नाम कल्खु बालकुमारी हुन् भन्ने प्रस्त देखिन्छ । घण्टा झुण्ड्याए शिला अम्बाको निदालको शिरमा " श्री कलंषु बालकुमारी ।। श्री ३ चन्द्रकी जय  ।। लेखिएको छ भने  शिलालेखको व्यहोरमा " न्हेपंखा" बस्ने डिठ्ठा मान बहादु अधिकारीेेले घण्टा चढाएको भनेर लेखीएको छ ।

        बिकाशका नाममा  हाम्रो कयौं  सम्पदाहरुको भौतिक संरचनाहरु अतिक्रमण हुँदै नासिन्दै गइसकेका छन् । केही सम्पदाहरु ननासिए तापनि सम्पदाको मौलिकता मौलिक नामह र पहिचानहरु नासिन्दै गएका छन् । यहाँका सम्पदा र सम्पदाका पहिचान भनेको हाम्रो र देशकै पहिचान हो । अतः भएरहेका सम्पदाहरुको समुचित  संरक्षण गर्नु, मासिसकेका सम्पदाहरुको भएसम्म पुनःनिर्माण गर्ने नसके सम्पदा रहेको स्थान सम्पदाको पहिचान झल्काउने  संकेत सहित नाम सबैको दृष्टि पर्ने गरि लेखेर राख्नु पर्छ । ताकि  भविष्यका नयाँ पुस्ताले समेत त्यहाँ यस्तो विशेषताको यो सम्पदा रहेको थियो भनेर  जानकारी पाउन सकियोस् । 

#प्रकाशमानशिल्पकार

पञ्चकको परिभाषा वा अर्थ

 पञ्चक के हो ?

      शब्दकोषमा लेखिए अनुसार  पञ्चक भन्नाले:- १. एकै प्रकारका पाँच वस्तुहरूको समुदाय। २. कार्तिक कृष्ण त्रयोदशीदेखि शुक्ल द्वितीयासम्मका पाँच दिन; यमपञ्चक। ३. कार्तिक शुक्ल एकादशीदेखि पूर्णिमासम्मका पाँच दिनको समय; भीष्मपञ्चक। र ४. धनिष्ठादेखि रेवतीसम्मका पाँच नक्षत्र भित्रको पञ्चक कालका वा समयावधि भन्ने बुझिन्छ ।  । 

     पञ्चक के हो ? भन्ने विषयमा यहाँ पञ्चक कालका बारेमा केहि प्रष्ट पार्ने प्रयत्न गर्नेछु । ज्योतिष शास्त्र तथा पञ्चाङ्ग अनुसार चन्द्र ग्रह अर्थात चन्द्रमाको मार्गमा देखिने धनिष्ठा नक्षत्रको तृतीय चरण र शतभिषा, पुर्वाभाद्रपद, उत्तराभाद्रपद तथा रेवती नक्षत्रको चार चरणमा भ्रमण काललाई पञ्चक काल भनिन्छ । यस समयमा चन्द्र ग्रहका कुम्भ र मीन राशीमा भ्रमण पन्चकको जन्म दिन्छ । धनिष्ठा, शतभिषा, पूर्वभाद्रपद, उत्तरभाद्रपद र रेवती यी नक्षत्रको मेलले बनेको विशेष योगलाई पञ्चक भनिन्छ । नक्षत्र भन्नाले चन्द्रमाको मार्गमा देखिने, सौरजगत्देखि अलग रहेका नक्षत्र वा ताराहरूको समूह (अश्विनी, भरणी, कृत्तिका, रोाहिणी, मृगशिरा, आर्द्रा, पुनर्वसु,पुष्य (तिष्य०, अश्लेषा, मघा, पूर्वाफाल्गुनी, उत्तराफाल्गुनी, हस्ता, चित्रा, स्वाती, विशाखा, अनुराधा, ज्येष्ठा, मूल, पूर्वाषाढा, उत्तराषाढा, श्रवण, धनिष्ठा, शतभिषा, पूर्वभाद्रपद, उत्तरभाद्रपद र रेवती लगायत सत्ताइस नक्षत्रहरु हुन् । मनुष्यका असलखराब अवस्थाका अधिष्ठाताहरूनै ज्योतिषशास्त्रअनुसार पञ्चक हो।

पञ्चकको प्रभाव  :

🎆पन्चकमा पराल र काठबाट अग्निभय, चोरभय, रोगभय  🎆  राजभय, धनहानी हुन सक्छ ।

🎆 धनिष्ठा नक्षत्रमा अग्नि भय रहन्छ ।

🎆 शतभिषा नक्षत्रमा कलह हुने सम्भावना रहन्छ ।

🎆 पुर्वाभाद्र पद नक्षत्रमा रोग बढ्ने सम्भावना हुन्छ ।

🎆 उतरा भाद्रपदमा धनको रुपमा दण्ड हुने सम्भावना हुन्छ 

🎆 रेवती नक्षत्रमा धन हानीको सम्भावना रहन्छ ।

पञ्चक कालमा गर्न नहुने कार्यहरु :

🎆 मरेको शरीर जलाउन 

🎆 काठ खरिन गर्न

🎆 घरमा छल राख्न

🎆 पलगं वा ओछ्यान बनाउन

🎆 दक्षिण दिशातिर यात्रा गर्न

🎆 कुनै शुभ र मांगलिक कार्य गर्न

पन्चकको समयमा कोही व्यक्ति मरेमा पञ्चक शान्ति नगरी अन्त्येष्टि गरिएमा परिवारको ५ जना व्यक्तिको मृत्यु हुन्छ भन्ने सनातनी जनविश्वास रहि आएको छ । त्यसै कारण सनातनीहरुको मृत्यु भई मृतकको अन्त्येष्टि गर्दा पञ्चक परे नपरेको एकिन गरिने गरिन्छ । यदि पञ्चक काल परेको भएमा आफ्नो कुल परम्परा अनुसार पञ्चक शान्ति विधि अपनाएर मात्र मृत्यु संस्कार गरीन्छ । सनातनीहरुमा समुदाय र ठाउँ अनुसार पञ्चक कालमा मृत्यु भएकाहरुको मृत्यु संस्कार गर्दा आ-आफ्नै तरिकाले पञ्चक शान्ति गर्ने परम्परा रहि आएको छ ।

🎆 पञ्चकमरण शाान्ति विधि :

 पञ्चाङ्गमा उल्लेखित भए अनुसारको - पञ्चकमरणे पुतलादाहविधि -

      कर्ता स्वयं भै पूर्वतर्फ फर्की कुश-तिल- जल लिने । " अद्येहेत्यादि( अमुक) गोत्रस्य ( अमुक) प्रेतस्य धनिष्ठादिपञ्चकमरणवनित अनिष्टपरिहारार्थ मृतस्य पञ्चकमरणजन्यदोषपरिहारपूर्वकोत्तमगतिप्रादयर्थञ्च पञ्चकमरणशाान्तिविधि करिष्ये ।" भनी छाडिदिने। चन्दन माला आदिले पाँच वटा प्रतिमा( पुतली)लाई सिंगारेर ऊनी धागोले बेरेर जौको पिठोले लिपेर दाह गर्ने समयमा प्रेत (लास) माथि राखि दिने । जसमध्ये १. प्रेतवाह प्रतिमा शिरमा राख्ने, २.प्रेतसव प्रतिमा आँखामा राख्ने, ३. प्रेतप प्रतिमा कोखामा राख्ने, ४. प्रेतभूमिप प्रतिमा नाभिमा राखिदिने  र ५. प्रेतहतं प्रतिमा पाउमा राख्ने । तिनिहरुलाई नाम मन्त्रले घृत आशुति र जधारादिने " यमाम सोमं मधुमत्तयेर्षा तोनोगावः स्वदन्तु हब्या । दुतं वो देवः स्वदयं मुमेषातेनोरासं तकुरुमा यमद्ययूयं पातः स्वस्तिभिः सदा नः ।  त्र्यम्बकं यजामहे सुगन्धिम्पुष्टिवर्द्धनम् । उर्वारुकमिवबन्धनान् मृत्योर्मुक्षीयमा मृतत् ।। यी मन्त्रले प्रतिमाहरुमा प्रत्येक पटक धुत आहुति गर्ने । ॐ प्रेतवाहाय स्वाहा , ॐ प्रेतसखाय स्वाहा, ॐ प्रेतपाय स्वाहा, ॐ प्रेतभूमिपाय स्वाहा, ॐ प्रेतहत्रे स्वाहा ।

{दृष्टव्य - 

🎆 १. पच्चक लाग्नु अगाडि मरेका व्यक्तिहरुको दाह गर्नु

           परे पुतलादाह मात्र गर्न, शान्ति गर्नु पर्दैन ।

🎆 २. पञ्चकमा मरेका व्यक्तिको पञ्चकमा समाप्त भए

          पछि दाह गरे शान्ति मात्र गर्ने पुतलादाह गर्नु पर्दैन ।

🎆 ३. पञ्चक भित्र मरेका र पञ्चक भित्रै दाह गर्नु परेमा

          शान्ति र पुतलादाह दुबै गर्नु पर्छ ।

(उपरोक्त पञ्चक मरण विधि नेवाः बाहेकको हो )

🎆 नेवाः समुदाय भित्र गरिने पञ्चकमरण शान्ति विधि :

      पञ्चक लागेको दिन परे - जोशी समाज भक्तपुरले प्रकशित जोशी गोजी पात्रोमा उल्लेखित भए अनुसार -

      

     कुशको पाँच वटा पुतली वा हाँसको पाँच वटा फुल

     सवदाह गर्दा निम्न अनुसार राख्ने -

      १.  लासको शिरमा एक वटा,२. आँखामा एक वटा ३. काखीमा एक वटा , ४.नाभिमा एक वटा र ५. पाइतालामा एक वटा राख्ने ।

   

पञ्चक परेको विवरण तालिका स्रोत :  जोशी गोजी पात्र २०८७  जोशी समाज ख्वप

#प्रकाशमानशिल्पकार

#पञ्चक