नेपाःया तान्त्रिक द्यः व तान्त्रिक पूजा

 सीकाःभू                                                               च्वमिः                                                                          बलदेव जुजु                                                                   सुरेन्द्रमान श्रेष्ठ

घ

ढपउ

चामुण्डेश्वरी मातृका कङ्ग अजिमा

 चामुण्डेश्वरी मातृका कङ्ग अजिमा

पृष्ठभूमि 

     शक्ति प्रधान नेपालमण्डल भित्रको काठमाण्डौ उपत्यका र त्यसका वरपरका प्राचीन शहर तथा गाउँहरुमा रहेका अष्टमातृका प्रधान देवीहरुको समुहलाई ग्रहण गर्ने परम्परा रहेका तान्त्रिक समुदायमा श्री कुमारी र श्री तलेजु भवानीको अन्य देवीदेवता भन्दा विशिष्ट स्थान अोगटेको छ । त्यसै कारण पनि यहाँका नेवाःहरुको जनजीवनमा अष्टमातृका, दस महाविद्या तथा नवदुर्गाहरु अरु देवीदेवताहरुको तुलनामा बढी नै चर्चित रहेको यहाँ स्पष्ट देखिन्छन् ।

     मातृशक्तिहरुमा प्रमुख त्रिशक्ति अथवा त्रिमातृकाहरुमा महादेवी श्री सरस्वती, महादेवी श्री लक्ष्मी र महादेवी श्री रुद्रायणीका रुपमा पुजिने गरिन्छन् । यिनै त्रिमातृकाहरुमा श्री माहेश्वरी, श्री कुमारी(कौमारी), श्री बाराही, , श्री काली( चामुण्डा) थपेर सप्तमातृका र त्यसमा महालक्ष्मी थपेर अष्टमातृका अनि अर्को एका मातृका त्रिपुरासुन्दरी थपेर नवमातृका अर्थात नवदुर्गा पुज्ने गरेको यहाँका शक्तिपुजक लोकजनको शाक्तनिति रहेका छन् । त्यस्तै नै शाक्त परम्पराका शक्ति पुजक लोकजनहरुले दस महाबिद्या सम्बन्धमा शक्तिसङ्गम तन्त्र अनुसारका दस महाबिद्या देवीहरु पुज्दै आएका छन् । शक्तिसङ्गम तन्त्र अनुसारका दस महाबिद्या देवीहरुमा क्रमशः १.कालीका (महाकाल), २. तारा(अक्षोभ्य) ३.त्रिपुरासुन्दी(ललितेश्वर, त्रिपुरभैरव), ४. छिन्नमस्ता (विकराल-क्रोधभैरब), ५. भुवनेश्वरी,६. घूमावती, ७. महालक्ष्मी ( कमला),  ८. भैरबी, ९. मातङ्की , र १०. बगलामुखि आदि महाशक्ति देवीहरु हुन् । 

      त्यस्तैनै बज्रयान र महायान तन्त्रका अनुयायी बुद्धिष्टहरुले बिजेश्वरी, संकटा लगायतका योगिनी देवीहरुलाई अति सम्मानका साथ पुज्दै आएका छन् । बज्रयानीहरु गुह्यश्वरी शक्तिस्वरुपा गुह्यकाली समेतलाई पनि  नैरात्मा योगिनीका रुपमा पुज्ने गरेको छ । जसरी शैव र शाक्तधर्मका देवीदेवतालाई बुद्धिष्टहरुले सम्मानका साथ पुज्छन त्यसरी नै बौद्ध धर्मका देवदेवीहरुलाई पनि शैब र शाक्त धर्म सम्प्रदायले पनि त्यतिनै सम्मानका यहाँ पुज्दै आएका छन् । यसरी हेर्ने हो भने नेपालमण्डको धर्म संस्कृति धार्मिक सहिष्णुताको स्वर्ण नमुना नै हो भन्दा सायद फरक नहोला ।

       बुद्धको जन्म भूमिका हामी नेपालमण्डल उपत्यकाबासी आफू , आफनो परिवार , गाउँटोल र देशलाई रक्षा गर्ने देवीहलाई अति आत्मियका साथ अजिमाको पदवीका साथ  पुज्ने  परम्परा अंगाली आएको छ । नेपालमण्डलको हरेक प्राचीन बस्तिहरुको बाहिर नजिक शमसान घाट क्षेत्रमा एउटा पिगंःद्यः रहेका हुन्छन् । पिगंःद्यःलाई यहाँका लोकजनले शक्ति पीठका रुपमा लिने गरेको छ । पिगंःद्यः भन्नाले देवीदेवताको गणपूरक देवीदेवतागण रहेको पिठ हुन् । गणपूरक देवीदेवता भन्नाले कम्तीमा तेह्र वा चौध देवीदेवताका गणहरु रहेका हुन्छन् । गणपूरक देवीदेवतागणहरुमा -१. श्री गणेश, २. सिंहिनी, ३. ब्याघिनी, ४. भैरब, ५. कुमार, ६. क्षेत्रपाल, र आठ मातृका जस्तै ७. ब्रम्हायणी, ८. माहेश्वरी, ९. कुमारी, १०.बैष्णवी, ११. बाराही, १२. इन्द्रायणी, १३. चामुण्डा र १४. महालक्ष्मी समेत हुन् । पिगंःमा सामान्यत १३ वा १४ देवीदेवता गणहरु हुने गरेका छन् ।  पीठ गणका देवीदेवता गणहरुमा १३ वन १४ हुने भएतापनि कान्तिपुर नगर भित्रको इनबहालमा रहेको मूल देवी थाहा हुन नसकेको पिगंःमा लगभग ३३ वटा अमूर्तमूर्तिका देवीदेवगणहरु रहेको देखिन्छ भने प्राचीन कान्तिपुर नगर बाहिर बिष्णुमति खोलाको पश्चिम भेग न्हेपंखा/ कलङ्कीमा विराजमान कल्खु बालकुमारी अजिमा ( कलङ्की माता) को पिगंःमा भने ५५ वटा अमूर्त मूर्तिहरुको देवीदेवताको गणहरु रहेका देखिन्छ । एउटा पिगंःमा एउटा मूल अजिमा(मातृका) याने मूलदेवी हुन्छन् । यिनै मूल देवीका नामबाट पिंगःद्यः(पिठ) को नाम रहेका हुन्छन् । कान्तिपुरनगरका केही पिगंःहरुका मूल देवीको नाम यहाँका नेवाःहरुले बिर्सिसकेकोले कुनै कुनै पिगंः(पिठ)को नाम त्यहाँ पिगंःद्यःका मूलदेवीका नामबाट सम्बोधन नगरि खाली पिगंः अजिमा वा पिगंः मात्र पनि भनिने गरेको समेत देखिएका छन् ।

कङ्ग अजिमा

      गुणकामदेवले कलिगत सम्बत् ३८२५ मा नेपालमण्डलको राजधानी प्रचािन नेपाल कान्तिपुर देश निमार्ण गर्दा देशलाई सुरक्षा दिन बास्तिका बाहिरि आठ कुनामा अष्टमातृका पिंगःहरु स्थापना गरीएका भनिएका अष्टमातृका पीठहरु  १) लुँमधि अजिमा २) कंगः अजिमा ३) म्हेपि अजिमा ४) तकति अजिमा वा टंकेश्वर अजिमा ५) मैति अजिमा ६) ङ्यतमरु अजिमा ७) बछला अजिमा र ८) लुतिमरु अजिमाहरु हुन् भनी बंशाबलीमा उल्लेखित छ ( मैति अजिमा र बछला अजिमा कान्तिपुर देश भन्दा बाहिर छिमेकि ग्वलँ देशमा परेको देखिनछन् )। बंशाबलमा उल्लेखित अष्टमातृकाहरु  मध्यका एक अष्टमातृका पीठ हुन्  नगरको पश्चिम दक्षिण तर्फ बिष्णुमती खोला छेउमा अवस्थित चामुण्डेश्वरी मातृका कङ्ग अजिमाको पिगंः । यो पीठ नगरको तल्लो र माथिलो भेगको ठीक बिचमा  अवस्थितर रहेको छ । यश पीठ संगै कंकेश्वरी घाट, दमईचा घाट, बिष्णुमति पारी लखुतिर्थ, दक्षिण तर्फ भवानी तिर्थ र रामघाट समेत रहेको छ भने पीठ संगै महर्जन, मानन्धर तथा खड्गी समुदायको श्मशान रहेको छ । कंग अजिमा पीठ क्षेत्रका घाटहरु सबै  विकाशका नाममा भएका सडकविस्तारको अतिक्रमणमा पर्दै घाटको अस्तित्व नै समाप्त भईसकेका छन् ।  यश कङ्ग अजिमाको पूर्व दक्षिण तर्फ हाल चिवाख्यःक्षेत्रमा पहिला पोडेहरुको श्मशान रहेको थियो पछि मात्र त्यहाँ श्मशान क्षेत्रमै बस्ति बसालेको हो भन्ने भनाईरहेको छ।

     चामुण्डेश्वरी कङ्ग अजिमाको मन्दिर तिन तल्लाको पागोडा शैलीमा रहेको छ । १९९० सालको महाभुकम्पले क्षेति नगरेको यश मन्दिर गएको २०७२ सालको महाभुकम्पले क्षेति पुरेयाएकाले  हाल पुनःरनिर्माण गरिएको छ । सूर्यबंशी लिच्छवी राजा गुणकामदेवलाई श्री महालक्ष्मीबाट सपनामा दर्शन दिई आज्ञाभए बमोजिम कलिगत सम्वत ३८२५ मा खड्गकार कान्तिपुर भूमिको नगर निर्माण गरि  नगरको सुरक्षाका लागि नगरको चारै तर्फको विभिन्न दिशाविदिशाका आठ कुनाहरुमा अष्टमातृकाहरु स्थापना गर्ने क्रममा पश्चिम तर्फको सिमाना सुरक्षाका निमित्त चामुण्डेश्वरी मातृकालाई आह्वान गरी स्थापना गरिएको हो भन्ने बंशाबलीमा लेखिएका छन् । बंशाबलीमा राजा गुणकामदेवले नगर सुरक्षाका लागि तान्त्रिक सुरक्षाघेराका रुपमा स्थापना गरिएको भनिए तापनि यो पीठ काठमाण्डौ उपत्यका उत्पतिकाल देखिनै रहेको थियो भन्ने लोकमान्यता समेत यहाँ रहेको पाईन्छन् ।                      .      लोकजनको  भनाई अनुसार कङ्ग अजिमालाई प्याफल टोलको मानिन्छ । अजिमाको सम्पूर्ण  कार्यविधि तथा निर्त्यकर्महरु मरु टोलका मरु किसानीहरुले गर्ने गर्दथ्यो ।त्यति बेला मरु किसानी नाइके (नाय:) को एक्ली छोरी मात्र रहेको र उक्त छोरीको सन्तानको बिबाह यतखा टोलको छोरा (यटखामि) संग  भएकोले बुढो नाइके (मरु किसानी नाइके) अजिमाको दिनहुँ गर्नु पर्ने कार्यविधि तथा निर्त्यकर्महरु गर्न आफ्नो एक्ली छोरी बिना गर्न नसक्ने भएकोले आफैले आफैलाई छोरीलाई दाइजो स्वरूप पठाएको कथन पनि पाइन्छ ! यसै कारणले मरु क्वाक्चा र प्याफल दुवै टोलमा चामुण्डेश्वरी मातृका कङ्ग अजिमाको सानो मन्दिर समेत रहेको भनाई रहेको पाइन्छ ।       

                         चामुण्डेश्वरी मातृकालाई कंकेश्वरी मातृका समेत भन्ने गरेको छ । यहाँका देश तथा नगर सुरक्षाका लागि स्थापना गरीएका अथवा नगर निर्माण हुनु अघिनै स्थापना भईरहेका मातृकाहरुलाई यहाँ अजिमाको पदवीको लोकमान्यता रहेको भए तापनि चामुण्डेश्वरी मातृकालाई " कङ्ग अजिमा " नै किन भनियो भन्ने एउटा खोजको विषय हुन सक्छ । नगरको पश्चिम  सिमानाको विष्णुमती किनारामा अवस्थित यश चामुण्डेश्वरी कङ्ग अजिमाको पीठको देवगृह(द्यःछें) भने यटखाटोलमा रहेको छ । यश कङ्ग अजिमा पीठ चण्डेश्वरी मातृकाको हो भन्ने लोकमान्य रहेको भएता पनि केही संस्कृति विदहरुले भने कान्तिपुरको प्रमुख अष्टमातृका लिने क्रममा यश पीठको मूल मातृका चामुण्डेश्वरीलाई नलिईकन यश पीठमा रहेका मातृकाहरु मध्यका बाराही मातृका लिने गरेको पनि देखिन्छन् ।                                                         

कङ्ग अजिमाको जात्रा -

पाहाँचःह्रे जात्रा-

     ने.सं. ५८० मा राजा अमर मल्ले पिशाच चतुर्दशीका (चिल्लागा पाहाँचःह्रेका) दिन यश चामुण्डेश्वरी कङ्ग अजिमालाई रथारोहण गरी खतजात्रा सहितको देश परिक्रमा गर्ने पाहाँचःह्रे जात्रा चलाई १२ वर्षमा एक पटक देवीगण नाच समेत चलाउने व्यवस्था गरि दिएको भन्ने समेत बंशाबलीमा उल्लेखित गरिएको छ । चैत कृष्णपक्षिय चतुरदशि .चिल्लागा.. पाहाँचःह्रेका दिन हुने खत जात्रा आजसम्म निरन्तरता रहेको भए तापनि १२ वर्षमा हुने भनिएका देवीगण नाच भने धेरै अगावै देखिनै स्थगन भईसकेको छ ।                              .           बुढापाकाहरुको भनाइ अनुसार उहिले उहिले ङयतमरु(ङ्यतभुलु) अजिमा (स्वेतकाली)को नृत्य जस्तै चामुण्डेश्वरी कङ्ग अजिमाको पनि नृत्य (गछिं प्याखं) देखाउने परम्परा थियो रे ! यटखाको मजाःदेगः (हाल कम्पुकोत .......व्यारेकको भान्छाघर रहेको ठाउँ कङ्ग अजिमा नृत्य गर्ने दबुली रहेको थियो रे । बुढापाकाहरुको भनाइ अनुसार उहिले परम्परा अनुसार एक दिन नृत्य चलिरहेको बेला एक तान्त्रिक आएर अजिमालाई पशुको विभिन्न रुप धारणगरी छल गर्दै  दु:ख दिएर हायलकायल गरेकोले उक्त तान्त्रिकको बली नै लिएका थिए रे । यसरी  भेषधारी तान्त्रिक देखि कङ्ग अजिमा सार्है नै रिसाएर तान्त्रिकको भोग लिनु भए पछि  अब उपरान्त हरेक बर्ष एक जना मान्छेको नरबली नै दिनु पर्ने र अन्यथा शर्त पुरा गर्न नसक्ने भए आइन्दा दर्शन दिन नसक्ने आज्ञा दिए अनुसार त्यसबेला देखि उक्त नृत्य  बन्द भएको भनिन्छ । त्यसै अनुरुप त्यस नृत्यसंग सम्बन्धित सबै सर-सामंग्रीहरु सोहि दबली मुनि छोपेर तत्पश्चात उक्त स्थानको देवगृह( द्यःछें)को मूल ढोका सधैको लागि बन्द गरि देवगृहमा आवट जावट गर्न अर्को छुट्टै ढोकाको ब्यवस्था गरेको भनाइ पाइन्छ । कथंकदाचित उक्त ढोका खोलेमा नरबली दिनुपर्ने विश्वास रहेको समते पाइन्छ ।

     

     चैत्रकृष्ण चतुर्दशि पिशाच चतुर्दशि / चिल्लागा पाहाँचःह्रेका दिन सन्ध्याकालमा यटखा टोलमा रहेको देबगृह( द्यःछें) बाट अजिमाको मूर्तिलाई खतमा विराजमान गराई बाजागाजा सहित बिष्णुमती किनारा स्थित आफ्नो कंकेश्वरी पीठ( गमय) मा लगेर राखिन्छ । अौसिका दिन राति शैनिक मञ्च टुंडिेेखेलमा र त्यसको भोलिपल्ट असनमा वतु र तेबहाौका भद्रकाली अजिमा संग खत परिक्रमा गर्दै चिलाख( मसाल)सातासात गर्ने जात्रा गरि पाहाँचःह्रे जात्रा सम्पन्न गर्ने गर्छ।

खड्ग जात्रा( पायः न्ह्याकेगु जात्रा)

     प्रत्यक वर्षको आश्विन शुक्ल बिजयादशमी/ कौलाथ्व दशमी / चालंका दिन अपरान्ह पछि कङ्ग अजिमाको देबगृहबाट खड्ग जात्रा/ पायः न्ह्याकेगु जात्रा निकालि खड्ग जात्रा गर्ने परम्परा रहि आएको छ । 

     पीठ मन्दिरमा शिलाका अमूर्त मूर्तिहरु मात्र रहेको भए तापनि चाडपर्व तथा शनिवार शनिवारका दिनमा मात्र राख्न भनी दाताहरुले कृतिकारुपमा राखेका सुनको प्रस्तर मूर्तिमा मूर्ति तस्करहरुको कूदृष्टिपरी मूर्ति तस्करहरुकै सहयोगमा यात्रामा निस्किएका चामुण्डेश्वी कङ्ग अजिमाको स्वर्ण मूर्ति आज सम्म फिर्ता हुन सकेको छैनन् भने प्रहरी प्रशासन समेत चोरीएको मूर्तिपत्तालगाउन असफल भएको प्रमाणित भईरहेको अवस्था समेत छ ।

       चामुण्डेश्वरी(कंकेश्वरी) कङ्ग अजिमाको दैनिक नियम पूजाको जिम्मेवारी पहिलादेखिनै द्यःपाला स्वयमले गर्ने गरेको   छ । अन्य अष्टमातृका पीठमा जस्तै यहाँ पनि अष्टमातृका गणकारुपमा मानिने पोडे ( द्यःला) नै द्यः पालाको व्यवस्था भई आएको छ ।    

     देवमाला वंशावलीमा लेखिए अनुसार चामुण्डेश्वरी (कंकेश्वरी) कङ्ग अजिमाको मन्दिर सजावट गरीतात्कालिक विभिन्न समयमा  कृति कायम गर्नु हुने  दाताहरु र दाताको कृतिहरुमा - १.बि.सं. १७८३ मा कमाण्डर इन्चिफ जनरल  कुवंरले देवालय भित्र सुनको मोलम्बा चंदुवन बनाएर चढाएको,

२. बि.सं. १८९६ आश्विनमा जनरल नजर(अमर)सिंहले देवलयको माथिलो सुनको मोलम्बा छाना बनाई दिएको ,

३. बि.सं. १९०९ कार्तिक ८ रोज ५ मा जनरल गगनसिंहले माझ तलणलामा सुनको छाना बदाईदिएको , 

४.बि.सं. १९ सालमा जिवनारायण मानन्धरले माथिलो पूर्व दक्षिण पश्चितिर  सुनको झलर बाएर राखेको, 

५.  बि. सं. १९ सालमै बिलं शाहीले माझ तल्ला पूर्व तर्फ  सुनको झलर बनाइदिएको , 

६. बि.सं. १९ सालमै  सेते दमाईले माझ तल्ला उत्तरतिर सुनको झलर बनाईदिएको,

७.  बि.सं. १९ सालमै उजीर शाहीले  माझ तल्लाको दक्षिणमा सुनको झलर बानाइदिएको,

८. बि.सं.१९ सालमै ज्योचा भन्ने सिंहबिर मानन्धरले माझ तल्लाको  पश्चिममा सुनको झलर बनाई दिएको र

९. बि.सं. १९९६ मा देवराज मानन्धरले  तल्लो तल्लामा टाइले मोडी सोभा बनाइदिएको भन्ने समेत उल्लेखित गरेको छ ।

#प्रकाशमानशिल्पकार

फोटो साभार-श्ययाम मानन्धरकोो फेशबुक बाट

कल्खु अजिमा लेख संग्रह बाट

चौसठ्ठी लिङ्गेश्वर

 पुरातत्व विभागबाट २०२७ श्रावण अंक १२ मा  विभागको मुखपत्र "प्राचीन नेपाल"मा प्रकाशित भए अनुसारका नेपाल भित्रका विभिन्न स्थानहरुमा विराजमान रहेका ६४ शिवलिङ्गहरु, तीर्थ शिवलिङ्ग रहेको स्थान समेत -

चौसठ्ठी शिवलिङ््ग  योगिनीी समेत    - प्रकाशमान श्रेेेेष्ठ, सक्व                                            

Homeप्रकाशमान सक्वचौसठ्ठी लिङ्गेश्वर र चौसठ्ठी योगिनी

चौसठ्ठी लिङ्गेश्वर र चौसठ्ठी योगिनी

लावण्य सम्वादाता-July 19, 2020

Jyotilingeswor mahadev

Prakash man Shrestha Sakwo

प्रकाशमान श्रेष्ठ सक्व

ऊँ नमः चतुषष्ठी शिवलिङ्गेम्यः ।।

१. आदिलिङ्ग श्री कुशेश्वर महादेव – श्री ब्रम्हाणी योगिनी स्थान पूर्व २ नं. दुम्जा, उचाई डेढ हात २ हात गोलाई ।

२. श्री भीमेश्वर महादेव – श्री चण्डिका योगिनी, स्थान दोलखा चरिकोट, १२ अंगुल उचाई डेढ हात गोलाई ।

३. श्री काफेश्वर महादेव – श्री रौद्री योगिनी स्थान बाह«बिसे पूर्व १ नं. १ हात उचाई डेढ हात गोलाई ।

४. श्री काश्येपेश्वर महादेव – श्री गौरी योगिनी, स्थान पूर्व १ नं. मन्दन ह्याँग्वापाटी, १४ अंगुल उचाई १ हात ३ अंगुल गोलाई ।

५. श्री स्फटिकेश्वर महादेव – श्री इन्द्राणी योगिनी, स्थान पूर्व १ नं. फटकशिला ३० हात लम्बाई चारपाते ८ हात उचाई ।

६. श्री चण्डेश्वर महादेव – श्री कौमारी योगिनी, स्थान पूर्व १ नं. भोटँ बनेपा, १ हात चार अंगुल उचाई २ हात गोलाई ।

७. श्री धनेश्वर महादेव – श्री भैरवी योगिनी, स्थान पूर्व १ नंं. भोटँ बनेपा , १ बित्ता उचाई ३ हात गोलाई ।

८. श्री विकटेश्वर महादेव – श्री दुर्गा योगिनी, स्थान साँगा, १ हात उचाई २.६ हात गोलाई ।

९. श्री इन्दे्रश्वर महादेव – श्री नारसिंही योगिनी, स्थान पनौती, १६ अंगुली उचाई १.८ हात गोलाई ।

१०. श्री भालेश्वर महादेव – श्री कालिका योगिनी, स्थान विहावर गाउँको चिण्डाग्राम, १ हाते चारपाते, ४ अंगुल उचाई ।

११. श्री गुप्तेश्वर महादेव – श्री चामुण्डा योगिनी, स्थान भाद्यौ पर्वत नौ खण्डे डाँडा, १ हात उचाई, १८ अंगुल गोलाई ।

१२. श्री तिलेश्वर महादेव – श्री शिवदूती योगिनी, स्थान लेले गाउँ, १६ अंगुल उचाई १ हात गोलाई ।

१३. श्री चम्पाकेश्वर महादेव – श्री वाराही योगिनी, स्थान लेले गाउँ १६ अंगुल उचाई २० अंगुल गोलाई ।

१४. श्री रामेश्वर महादेव – श्री कौशिकी योगिनी, स्थान टीका भैरव, ८ हाते उचाई, ६ हाते गोलाई ।

१५. श्री कालेश्वर महादेव – श्री माहेश्वरी योगिनी, स्थान लेले ठुंगन मिकुचो १० अंगुल उचाई २० अंगुल गोलाई ।

१६. श्री नटारंभेश्वर महादेव – श्री शांकरी योगिनी, स्थान महादेव खर्क मकवानपुर, २२ अंगुल उचाई, २० अंगुल गोलाई ।

१७. श्री उद्र्धालकेश्वर महादेव – श्री जयन्ती योगिनी, स्थान फर्पिङ्ग हाँसीडोल, ८ अंगुल उचाई १६ अंगुल गोलाई ।

१८. श्री गोपालेश्वर महादेव – श्री सर्वमंगला योगिनी, स्थान फर्पिङ्ग, १ हाते उचाई ३ हाते बदामी रंग गोलाई ।

१९. श्री चम्पेश्वर महादेव – श्री करालिनी योगिनी, स्थान चिसापानी ईलाका चिलिमे बिसिंखेल ।

२०. श्री उन्मत्तेश्वर महादेव – श्री मुक्तकेशी योगिनी, स्थान टिस्टुङ्ग खत्री गाउँ ।

२१. श्री नन्दिकेश्वर महादेव – श्री शिवा योगिनी, स्थान टिस्टुङ्ग ।

२२. श्री गोखुरेश्वर महादेव – श्री शाकंभरी योगिनी, स्थान टिस्टुङ्ग कुन्छा गाउँ ।

२३. श्री पाण्डुकेश्वर महादेव – श्री भीमा योगिनी, स्थान पालुङ्ग ।

२४. श्री कुटेश्वर महादेव – श्री शान्ता योगिनी, स्थान चिसापानी ईलाका आगरा महादेव खर्क ।

२५. श्री असितेश्वर महादेव – श्री भ्रामरी योगिनी, स्थान चिसापानी ईलाका महेश नदी भीरपानी महादेव व्यासी, १८ अंगुल उचाई १ हात गोलाई ।

२६. श्री भैरवेश्वर महादेव – श्री रुद्राणी योगिनी, स्थान पश्चिम १ नंं कविलास व्यासी देवीघाट, १ हात उचाई डेढ हात गोलाई ।

२७. श्री ब्रम्हेश्वर महादेव – श्री चण्डरुपिणी योगिनी, स्थान पश्चिम १ नंं कविलास व्यासी ब्रम्हपुर, डेढ हात चारपाते साढे २ हात उचाई ।

२८. श्री स्कन्देश्वर महादेव – श्री क्षमा योगिनीस्थान पश्चिम १ नं. कात्तिके, ९ हाते उचाई ३० हाते गोलाई ।

२९. श्री शतरुद्रेश्वर महादेव – श्री घात्री योगिनी, स्थान बागद्वार शिवपुरी यहाँ शतलिंगेश्वरहरु रहेका छन् ।

३०. श्री काकेश्वर महादेव – श्री स्वधा योगिनी, स्थान कागेश्वरी आलापोट १२ अंगुल उचाई ३ हाते गोलाई ।

३१. श्री मणिचुडेश्वर महादेव – श्री स्वाहा योगिनी, स्थान मणिचुड साँखु, दहभित्र विराजमान ।

३२. श्री योगेश्वर महादेव – श्री अर्पणा योगिनी, स्थान साँखु बज्रयोगिनी, चैत्य भित्र विराजमान ।

३३. श्री नारायणेश्वर महादेव – श्री महोदरी योगिनी, स्थान लप्से बोजेनी घट्टे फेदी मणिमति नदीभित्र विराजमान ।

३४. श्री ज्योतिर्लिङ्गेश्वर महादेव – श्री घोररुपा योगिनी, स्थान साँखु उत्तरपूर्वी ढोका बाहिर १८ अंगुल उचाई १ हात गोलाई ।

३५. श्री रत्नचुडेश्वर महादेव – श्री महाकाली योगिनी, स्थान नगरकोट डोलागिरी, पोखरीभित्र विराजमान ।

३६. श्री बागेश्वर महादेव – श्री विद्यूजिव्हा योगिनी स्थान भक्तपुर नगरकोट जाने बाटो बागिश्वरी, २२ अंगुल उचाई ८ अंगुल गोलाई ।

३७. श्री किलेश्वर महादेव – श्री कपालिनी योगिनी, स्थान चाँगुनारायण परिसरभित्र १ हात उचाई २ हात गोलाई ।

३८. श्री बाल्मिकेश्वर महादेव – श्री क्षभंकरी योगिनी, स्थान भक्तपुर हनुमान घाट, १२ अंगुल उचाई १८ अंगुल गोलाई ।

३९. श्री मंगलेश्वर महादेव – श्री महामाया योगिनी, स्थान भक्तपुर नासमना उलाछेँ टोल ।

४०. श्री बिमलेश्वर (डोलेश्वर) महादेव – श्री मेघमाला योगिनी, स्थान भक्तपुर सिपाडोल, २ हात उचाई ५ हात गोलाई ।

४१. श्री अन्त लिङ्गेश्वर महादेव – श्री बलाकिनी योगिनी, स्थान गुण्डु गाउँ, १८ अंगुल चारपाते लम्बाई १४ अंगुल गोलाई ।

४२. श्री विश्वरुपेश्वर महादेव – श्री शुष्कोदरी योगिनी, स्थान कटुञ्जे, ३ हात उचाई, १२ हाते गोलाई ।

४३. श्री सोमलिङ्गेश्वर महादेव – श्री चन्द्रघण्टा योगिनी, स्थान सोमलिङ्गटार मुलुकोट, १६ अंगुल उचाई डेढ हात गोलाई ।

४४. श्री गोभ्रातेश्वर महादेव – श्री महापे्रता योगिनी, स्थान लुभु, ३० अंगुल उचाई, ५ अंगुल उचाई २० अंगुल लम्बाई चारपाते डिजाईन ।

४५. श्री भृङ्गेश्वर महादेव – श्री प्रियंकरी योगिनी, स्थान सुनाकोठी, डेढ हात उचाई साढे २ हात गोलाई ।

४६. श्री त्रिलिङ्गेश्वर महादेव – श्री खरतुण्डी योगिनी, स्थान पाटन बहालुखा टोल ।

४७. श्री कुपितेश्वर (कापेश्वर) महादेव – श्री ऋक्षकर्णी योगिनी, स्थान पाटन मंगलबजार भीमसेन मन्दिर निरको ढुंगे मन्दिर, २ हात चारकुने १ हाते उचाई ।

४८. श्री सर्वेश्वर महादेव – श्री बलप्रमथनी योगिनी, स्थान पाटन कुन्ती महादेव २० अंगुल गोलाई ।

४९. श्री गोलोकेश्वर महादेव – श्री मनोन्मथनी योगिनी, स्थान नैकाप भन्ज्याङ्ग बल्खु बिसंदेवी १ हात उचाई १ हात ८ अंगुल गोलाई ।

५०. श्री चन्दनभरातेश्वर (चन्द्र भागेश्वर) महादेव – श्री सर्वभूतदमनी योगिनी, स्थान थक्वा थानकोट महाद्य गां मातातीर्थ पूर्व १८ अंगुल उचाई ४ हात गोलाई ।

५१. श्री यक्षश्वर महादेव – श्री उमा योगिनी, स्थान हल्चोक आदिश्वर इचंगु गजुर आकार डेढ हात उचाई ।

५२. श्री चण्डिकेश्वर महादेव – श्री तारा योगिनी, स्थान टोखा, १६ अंगुल उचाई, १८ अंगुल गोलाई ।

५३. श्री धर्मेेश्वर महादेव – श्री महानिद्रा योगिनी, स्थान टोखा ईलाका लिविकोट सल्लाघारी, १६ अंगुल उचाई ३० अंगुल गोलाई ।

५४. श्री गोकर्णेश्वर महादेव – श्री विजया योगिनी, स्थान गोकर्ण महादेव, १२ अंगुल उचाई २ हात गोलाई ।

५५. श्री कोटेश्वर महादेव – श्री शैलपुत्री योगिनी, स्थान कोटेश्वर कुटीबहाल, ३ हात उचाई २ हात गोलाई ।

५६. श्री वाणेश्वर महादेव – श्री महोलका योगिनी, स्थान बानेश्वर काठमाडौँ ।

५७. श्री ज्ञानेश्वर महादेव – श्री त्रिशूलिनी योगिनी, स्थान ज्ञानेश्वर काठमाडौँ ।

५८. श्री पर्वतेश्वर महादेव – श्री अञ्जनप्रभा योगिनी, स्थान पशुपति काठमाडौँ ।

५९. श्री जलेश्वर महादेव – श्री कुष्माण्डा योगिनी, स्थान गुहेश्वरी घाट काठमाडौँ ।

६०. श्री गुह्येश्वर महादेव – श्री विश्वसन्त्रासा योगिनी, गुहेश्वरी मन्दिर परिसरभित्र ८ अंगुल उचाई २ हात बदामी आकारमा गोलाई ।

६१. श्री किरातेश्वर महादेव – श्री कात्यायनी योगिनी, स्थान श्लेषमान्तक मृगस्थली, डेढ हात उचाई २ हात गोलाई ।

६२. श्री भष्मेश्वर महादेव – श्री कालरात्री योगिनी, स्थान ग्वल (देवपाटन) पशुपति, १२ अंगुल उचाई १ हात गोलाई ।

६३. श्री भुवनेश्वर महादेव – श्री महागौरी योगिनी, स्थान ग्वल (देवपाटन) पशुपति १८ अंगुल उचाई १ हात गोलाई ।

६४. श्री रुद्रगारेश्वर महादेव – श्री वत्सला योगिनी, स्थान ग्वल (देवपाटन) पशुपति उत्तर कैलाश, १८ अंगुल उचाई १ हात गोलाई ।

श्रावणी पर्वको पावन अवसरमा चौसठ्ठी लिङ्गेश्वर र योगिनी सबैको दर्शन पूजन सबैले गर्न नसकेतापनि नाम मात्र लिए पनि कल्याण हुनेछ भनि शिवलिङ्ग तीर्थयात्रा महात्म्यमा वर्णन गरिएको छ । नेपाल महात्म्य लिङ्ग पुराणको हिमवतखण्ड अनुसार चौसठ्ठीवटै लिङ्गेश्वर शिव महादेवको र चौसठ्ठीवटै योगिनी शक्ति महादेवीहरुको दर्शन गर्ने एक मात्र भक्त विरुपाक्ष थिए भने एक मात्र गुरु नेमुनी थिए । नेमुनी ऋषीको सल्लाह अनुसार कर्म विपाक कुष्ठरोगी विरुपाक्षलाई मातृगमनको पाप नाश गर्न नेपाल मण्डलका यी चौसठ्ठी लिङ्गेश्वर महादेव र शक्तिदेवी योगिनीहरुको दर्शन पूजनबाट दिव्य देह दिव्य ज्ञान प्राप्त भएको यो लिङ्गेश्वर महात्म्य नाम कथा पशुपति मृगस्थली स्थित श्री विश्वनाथको पुस्तकको आधारमा तयार गरिएको हो ।

विरुपाक्षको कलि अवतार भनिएको मूर्ति मृगस्थलीमा छ भने उसको गुरु नेमुनीको मूर्ति साँखु बज्रयोगिनी स्थानमा रहेको छ । जय शिवशक्ति पावन भक्ति ।। हुन आउछ ।

(प्रतिक्रियाको लागि lwsandesh@gmail.com)

Post A Comment