पञ्चाङ्ग र नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समिति संक्षिप्त परिचय
पञ्चाङ्ग
पञ्चाङ्ग भन्नाले सामान्यतया ज्योतिषशास्त्र अनुसार हरेक दिनमा पर्ने तिथि मिति, वार , नक्षत्र, योग तथा करण समेत यी पाँच अङ्ग उल्लेखित भएको दस्ताबेजलाई नै ज्योतिषिय भाषामा पञचाङ्ग भनिन्छन् । ज्योतिष शास्त्र आकाशीय ग्रह नक्षत्रहरुको स्थितिका आधारमा सबै प्राणीजगतमा पर्ने प्रभाव दर्शाउने शास्त्र हो । यसै शास्त्रका आधारमा तयार भएको पञ्चाङ्गले हाम्रो धर्म संस्कृति र परम्पराको जगेर्ना गर्न ठूलो सहयोग पुर्याउँदै आएको छ । पञ्चाङ्गलाई सरल भाषामा पात्र पनि भन्छन् । समाजको जनजिब्रोमा पञ्चाङ्गलाई "पात्र " भन्ने शब्द रहेको छ । पञ्चाङ्गका बारेमा विज्ञहरुको भनाई :- डा.लक्ष्मीनारायण ढकालको भनाई अनुसार खगोल र भूगोल विज्ञानको तुलनात्मक अध्ययनबाट निर्मित हुने ज्योतिषि शास्त्र वेदकै एक अङ्ग हुन । वैदिक युगमा ‘लगध’ नामक ऋषिद्वारा वेदांग ज्योतिषमा पंचांगीय पद्धतिलाई ज्योतिर्विज्ञानकै अंगका रुपमा प्रतिपादित गरेको पाइन्छ I लगधद्वारा यसरी मानकीकरण गरिएको सिद्धान्तलाई पछी आएर चौथो शताब्दीमा आर्यभट्ट, वराहमिहिर र भास्कराचार्य जस्ता वैज्ञानिकहरूले यसमा प्रायोगिक पक्षलाई जोड्दै व्यापक सुधार गरेको पाइन्छ I खगोल विज्ञान,गणित विज्ञान र ज्योतिर्विज्ञानमा परस्पर सम्बन्ध रहेको छ I किनकि ज्योतिषमा खगोलीय ग्रहतारा नक्षत्रहरूको घटनाक्रमलाई अध्ययन गरिन्छ भने त्यो अध्ययन गणनात्मक प्रणालीमा गरिएको छ I अत: यी तिनैवटा विज्ञानको प्रतिफलका रुपमा मानवले गरिएको प्रयोग बाट पञ्चाङ्ग सुत्रपात भएको हो ।
पञ्चाङ्ग(पात्र)को गणना :- चन्द्रमान र सूर्यमानको गतिको आधारमा गणना गरि तयार गर्ने गर्दछन् । पञ्चाङ्ग गणना गर्दा ग्रहस्पष्टीकरणको विशेष महत्व छ । स्पष्ट चन्द्रमा र स्पष्ट सूर्यको १२ अंशको फरकमा एक तिथि हुन्छ । स्पष्ट सूर्य र स्पष्ट चन्द्रमाको योगको प्रति ८०० कलाको १ योग हुन्छ । चन्द्रमाको योगको प्रति ८०० कला भोग गर्दा १ नक्षत्र हुन्छ । पञ्चाङ्गको गणना काठमाण्डौको २७°/४२´ उ. अक्षांश र ८५°/१९´पू.देशान्तरबाट सूर्यसिद्धान्तको मूल सूत्रका आधारमा गरेर परिमार्जन समेत गरेको हुन्छन् । पञ्चाङ्ग गणनाको थालनी पञ्चाङ्ग गणनाको थालनी कहिले देखि शुरू भयो होला भन्दा जहिलेदेखि दर्श पौर्णमासी योगादिका आधारमा गरिने धार्मिक कृत्यहरूको प्ररम्भ भयो त्यसैबेलादेखि पात्रोको गणनाक्रम पनि चल्यो होला भन्ने अनुमान गर्न सकिन्छ ।धार्मिक कृत्य अनादि भएकोले पञ्चाङ्गनिर्माण प्रक्रिया पनि अनादिनै सिद्घ हुन्छ । पछि गएर गणना पद्घतिमा केही परिष्कार हुँदै गएका देखिन्छन् । पञ्चाङ्ग(पात्र)ले हाम्रो चाडपर्वहरुको तिथि मिति आदिको जानकारी दिने गर्छ । ज्योतिषशास्त्रमा तिथि भन्नाले चान्द्रमानका गणना अनुसार आउने तथा घटबढ हुने शृुक्लपक्ष र कृष्णपक्षका कुनै पनि दिन तथा परेवादेखि औँसी वा पूर्णिमासम्मका दिनलाई सामान्यतः तिथि भनिन्छ । त्यस्तै नै सूर्य एक राशिबाट अर्को राशिमा सरेको दिन अर्थात राशिमा दृष्यसूर्य स्पर्श हुने दिनलाई दृष्यसूर्य स्पर्श राशिकानाम अनुसारको संक्रान्ति वा एक गते मानी त्यस राशिमा सूर्य रहुन्जेल बढ्दै जाने प्रत्येक दिनलाई मिति वा गते मानिन्छन् । सप्ताहका दिनका नामको अन्तमा लाग्ने कालावधिक सूचक शब्दलाई वार, चन्द्रमाको मार्गमा देखिने, सौरजगत्देखि अलग रहेका सत्ताइस नक्षत्र वा ताराहरूको समूह (अश्विनी, भरणी, कृत्तिका, रोाहिणी, मृगशिरा, आर्द्रा, पुनर्वसु,पुष्य (तिष्य०, अश्लेषा, मघा, पूर्वाफाल्गुनी, उत्तराफाल्गुनी, हस्ता, चित्रा, स्वाती, विशाखा, अनुराधा, ज्येष्ठा, मूल, पूर्वाषाढा, उत्तराषाढा, श्रवण, धनिष्ठा, शतभिषा, पूर्वभाद्रपद, उत्तरभाद्रपद र रेवती) र मनुष्यका असलखराब अवस्थाका अधिष्ठाताहरूलाई नक्षत्र तथा कुनै माङ्गलिक कार्य आरम्भ गर्न ग्रहरुको विशेष स्थितिको अवस्था हेरेर शुभ वा अशुभ समय साइत अनुकुल समय जुडाउनेलाई योग र चान्द्रमास भित्रको उभयपक्ष (कृष्णपक्षमा आरम्भ भएर शुक्लपक्षको प्रतिपदाको थालनीको भागकादिनहरु)लाई ज्योतिषशास्त्रले करक भनिएका छन् । अयनांश चक्र पूरा हुने सिध्दान्त अनुसार ७०.६ वर्षमा प्रत्यक ऋतु एक दिन अगादी सर्दै जाने पृथ्विको गति, सौर्यमण्डलको गति र चन्द्रमाको गतिको आधारमा हुने २५८०० वर्षमा अयनांश चक्र पूरा हुने सिध्दान्त अनुसार ७०.६ वर्षमा प्रत्यक ऋतु एक दिन अगादी सर्दै जाने भएकाले सायन संक्रान्ती र गणिगत संक्रान्ती याने प्रचलित संक्रान्तिहरु २४ दिन सम्मको फरक परीसकेको भन्ने ज्योतिषशास्त्र बिद्हरुको अहिले यहाँ भनिरहेको अवस्था छ । ज्योतिषषास्त्रको सो भनाई र मत अनुसार प्रचलित पञ्चाङ्गमा उलेलेखित पर्व समयको तिथि मिति भन्दा एक पूर्णपमा अघिसरि सकेको अवस्था छ । पञ्चाङ्ग(पात्र)लाई सनातनीहरुले ब्रम्हवाक्य सरह नै मान्ने गर्दै आएको देखिन्छन् आदिकाल देखि हाम्रो सनातनी समाजमा चल्दै आएका चाड पर्वहरुका तिथिमिती तोक्ने कार्य पञ्चाङ्ग(पात्र)मा पञ्चाङ्गकारहरुले गर्दै आएका छन् । पञ्चाङ्गमा सौर्यमास र चन्द्रमासको कला ( गति अनुसार) चाड पर्व निर्धारित गरीन्छन् । हाम्रो पञ्चाङ्ग र जन्मकुण्डलको गति र चन्द्रमासको र सौर्यमासको गति अनुसार चल्छ । सौर्यमण्डल र चन्द्रमासको गति अनुसार शुध्द समयमा चाड पर्व , व्रत उपासना भएन भने कुनै फल प्राप्ती हुने छैन र हाम्रो जन्मकुण्डलीको पनि कुनै अर्थ हुने छैन । त्यसैले हामी सनातनीहरुले पञ्चाङ्गमा लेखिएका तिथि, पर्व समय, योग आदिलाई ब्रम्ह वाक्य सरह नै मान्दै पालना गर्दै आएका छन् ,
नेपाली पञ्चाङ्ग(पात्रो)को ऐतिहासिक नेपाली पञ्चाङ्ग(पात्र)को ऐतिहासिक पृष्ठभूमि हेर्ने हो भने राणा शासनकालको श्री ३ चन्द्रशमसेरका शासन काल सम्म पनि चन्द्रमास अनुसार पञ्चाङ्ग(पात्र) चलनमा रहेको र उनकै शासन कालकै वि.स. १९६१ देखि तिथि लेख्ने पुरानो चलन हटाई सौरमास अनुसार गते लेख्ने चलन चलाएको हो भन्ने देखिन्छन् । त्यसै वर्षको फागुन संक्रान्ति(कुम्भ संक्रान्ति) कुनै पात्रोमा अगिल्लो दिन र कुनै पात्रोमा पछिल्लो दिन छापिएकोले अड्डाखानामा काम गर्दा असजिलो पर्न गएकोले श्री ३ चन्द्रले पण्डितको सभा गराई अवदेखि यस्तो नहोस् भनी पण्डितहरुको एक सभा गराई अवदेखि यस्तो नहोस् भनी पं. हेमराजशर्मालाई पञ्चाङ्ग संसोधन गराउने अभिभारा सुम्पियो । यसै बर्षदेखि पञ्चाङ्ग संसोधनको काम थालिएको जानकारहरु बताउने गर्छन् । जानकारहरुका अनुसार पञ्चाङ्ग(पात्र) संसोधनको आधिकारिक जिम्मेवारी १८६१ देखि २००८ साल म्मम पं. हेमराज शर्माले पाएको र २००९ साल देखि २०२४ सालसम्म आधिकारीरुपमा पञ्चाङ्ग संशोधन भएको नदेखिएको ।
छापाखाना विकास हुनु अघि सम्म परम्परादेखि चल्दैआएको धर्म, संस्कृति, संस्कार तथा चाडपर्वहरुको संक्षण तथा धर्म, संस्कृति, संस्कार तथा चाडपर्वहरु मनाउन परम्परागत रुपमा समाजले मुढे पात्रो(पञ्चाङ्ग)को निर्माण गर्दै प्रयोग गर्दै आएको देखिन्छन् । छापाखानाको विकास संगै १९४६ सालमा पं.तोयोनाथ पन्तले पहिलो पटक छापाखानाबाट मुद्रित पञ्चाङ्ग(पात्र) प्रकाशन गरि मुढे पञ्चाङ्ग(पात्र)को स्थानमा छापाखानामा मुद्रित पञ्चाङ्ग(पात्र)ले ठाउँ लिन सफल भएता पनि पञ्चाङ्गकारहरुको एक आपसमा समन्वय हुन नसकेकाले सबै पञ्चाङ्गकारहर आ-आफ्नै तरिकाले प्रकाशन गर्ने गरेकाे देखिएका जसका कारण पञ्चाङ्गहरुमा तिथि मिती चाड, पर्व आदि एकै दिन नभई फरक फरक दिनमा पर्ने गरेका थिए । पञ्चाङ्गै पिच्छे चाडपर्वका तिथि मिति फरक फरक पर्दा आम जनमानसमा पर्व समयमा अन्योलको स्थिति देखिने गरेको अवस्था भईनै रहन्थियो । पञ्चाङ्ग निर्णायक समिति उ मुढे पञ्चाङ्गबाट विकसित हुँदै छापाखानाबाट मुद्रित पञ्चाङ्ग(पात्र) सम्म आईपुग्दा सम्म पनि पञ्चाङ्गकारहरुको एकआपसमा समन्वय हुन नसेकेका कारण पञ्चाङ्ग(पात्र)मा एकरुपता नआएकाले देशभरबाट प्रकाशित हुने पञ्चाङ्ग(पात्र)लाई एकरुपता ल्याई परम्परा देखि चलि आएको धर्म संस्कृति संस्कार, सांस्कृतिक चाड, पर्व, तिथि आदि विषयमा एकरुपता ल्याई् निर्णय गरि परम्परागत धार्मिक र सांस्कृतिक चाडपर्वहरुको संरक्षण गर्ने उदेश्यका साथ आजभन्दा पाँच दशक अघि २०२५ सालमा तात्कालिन पञ्चायती श्री ५ को सरकारले स्व. प्राडा. मंगलराज जोशीका अध्यक्षतामा त्रि सदस्यीय एक समिति गठन गरि नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समिति नामकरण गरि स्थापना गरिएको थियो। सो तीन सदस्यीय समितिका २ जना सदस्यहरुको देहावसना भए पछि उहाँहरुको ठाउँमा अन्य सदस्यहरुको मनोायन हुन नसकेको र अध्यक्ष मंगलराज जोशीको एक सदस्यीय समितिले मात्र पञ्चाङ्ग निर्णायका कार्य गर्न नसकिने भएकाले पं. हरिलाल गौतम र ज्योतिषचार्य दामोदरनाथ लोहनी समेतलाई आमन्त्रित सदस्यका रुपमा नियुक्त गरि पञ्चाङ्ग निर्णय सम्बन्धि विषयमा निर्णय गर्दै आएको नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिको इतिहासले देखाएको छ । २०६१ सालमा अध्यक्ष मंगलराज जोशीको देहवसान भए पछि तात्कालीन श्री ५ को सरकार संस्कृति पर्यटन तथा नागरिक उड्डयन मन्त्रालयको मिति २०६१/१२/ १ को मन्त्रिस्तरीए निर्णयानुसार सोही मिति देखि लागू हुने गरि ५ वर्षका लागि नायब वडागुरुज्यू श्री माधव भट्टराई ज्यूका अध्यक्षतामा नेपाल राजकीय पञ्चाङ्ग निर्णायक समिति गठन गरेको देखिन्छ । वडागुरुज्यू माधव भट्टराई ज्यूको अध्यक्षतामा गठित समितिमा रहेका सदस्यहरु यश प्रकार रहेको देखिन्छन् :- समितिको गठन
१. डा. श्री माधव भट्टराई , नायव बडागुरुज् --अध्यक्ष २.प्राडा. केशवराज जजोशी,खगोलविद,---------सदस्य
३. पं. हरिनाथ गौतम , धर्मशास्त्रचार्य, ज्योतिषाचार्य, ------------े-------- -- सदस्य
४. डा. श्री दीर्घराज धिमिरे , वेदान्ताचार्य, न्यायाचार्य ----------------------------- सदस्य ५. डा.श्री शाम्वराज आचार्य, सिद्धान् ज्योतिषाचार्य ---------------------------------सदस्य
६. ज्यो. श्री मंगलदास प्रधानाङ्ग, ज्योतिषाचार्य -------------------------------------- सदस्य ७. ज्यो. श्री सूर्यप्रशाद ढुङ्गेल ------------------------------=====---सदस्य सचिव ( मिति २०६२।०४।३०को निर्णयानुसार)
इतिहासले नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समिति २०२५ सालमा स्थापना भएको देखाएता पनि पञ्चाङ्ग निर्णाय समितिको लिखित अधारणना भने २०६२ सालमा मात्र ६ बुँदे सानो कार्यक्षत्र तोकिएको नेपाल राजकीय पञ्चाङ्गश निर्णायक समितिकन नामबाट समिति संचालन सम्बन्धी अवधारणा-२०६२ श्री को सरकार संस्कृति पर्यटन तथा नागरिक उड्डयन मन्त्रालयले प्रकाशित गरेको देखिन्छ। २०२५ सालमा नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिको नामले गठन भएको समिति २०६१ चैत १ सम्म आईपुग्दा नेपाल राजकीय पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिमा रुपान्तरण भएको इतिहासले देखाएको छ । नेपाल राजकीय पञ्चाङ्ग निर्णायक समिति संचालन सम्बन्धि अवधारणना-२०६२ मा उल्लेखित ६ बुँदे कार्यक्षत्र निम्न लिखित अनुसार रहेको देखिन्छ :-कार्यक्षेत्र
* वि.सं. २०२५ सालमा गठित नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिले सम्पादन गर्दै आए बमोजिम
प्रचलित नेपाली पञ्चाङ्ग तयार गर्ने गराउने एव अन्तिम स्वकृति दिने ।
* परम्परागत धार्मिक र सांस्कृतिक चाड, पर्व, तिथि आदि विषयमा निर्णय दिने ।
* सूर्यग्रहण, चन्दग्रहण लगायतका अन्य ग्रह नक्षत्रमा आधारित विषयहरुमा अन्तिम निर्णय गर्ने ।
* यश अघिको पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिले गर्ने अन्य कामहरु गर्ने ।
* समितिले आवस्यक देखेका सम्बन्धित क्षेत्रका विशेषज्ञ तथा विज्ञलाई आमन्त्रण गरि राय परामस लिने तथा आवस्यकता अनुसार धर्मसभा तथा सम्मेलन गर्न सक्ने।
* समितिले देखेका अन्य आवस्यक कार्यहरु गर्ने नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समितले प्रकाशित गरेको पञ्चाङ्ग भास्करमा प्रकाशित समितको गतिविधि अनुसार नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समितको गठनको इतिहासमा मन्त्रिस्तरिय निर्णयबाट मात्र समिति गठन हुने भई आएकोमा ०६२/६३ को जनआन्दोलनबाट देशमा आमूल परिवर्त भई राजतन्त्र समाप्त भए पछि नेपाल सरकारको मिति २०६८ जेष्ठ १३ गते बसेको मन्त्रिपरिषदको बैठकको निर्णयले नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिको पुनर्गठन भई प्रा.डा. माधव भट्टराईको अध्यक्षतामा ११ सदस्यिय नयाँ समिति गठन भएको देखिन्छ । २०६८ जेष्ठ १३ को मन्त्रिपरिषदको निर्णय अनुसार पुनर्गठित समितिमा :- १ . प्रा डा. माधव भट्टराई ----------------------अध्यक्ष २. प्रा डा. दीर्घराज धिमिरे ---------------------सदस्य ३. प्रा डा. साम्वराज आचार्य -------------------सदस्य ४. प्रा डा. राम,चन्द्र गौतम ----------------------सदस्य ५. प्रा. मंगलदास प्रधानमङ्ग ---------------------सदस्य ६. प्रा. श्रीकृष्ण अधिकारी ----------------------सदस्य ७. डा. देवमणि भट्टराई --------------------------सदस्य ८. ज्यो. तुलसीनाथ जोशी -----------------------सदस्य ९. सहायक प्रा. पूरुषोत्तम भट्टराई ---------------सदस्य १०.डा. लोकराजपौडेल-------------------------सदस्य ११.ज्यो. सूर्यनाथ ढुङ्गेल---------------- सदस्य सचिव , मन्त्रिपरिषदको निर्णयले नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समिति गठन भई सकेको अवस्थामा पनि त्यसको ठिक दुई वर्ष उन्नान्तिस दिनमा तल झरेर २०७० असार १२ गते संस्कृति पर्यटन तथा नागरिक उड्डयन मन्त्रालयको मन्त्रिस्तरिए निर्णयले पुनः नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिको पुनर्गठन गरिएको अभिलेखले देखाउछ । २०७० असार १२ गते संस्कृति पर्यटन तथा नागरिक उड्डयन मन्त्रालयले पुनर्गठन गरिएको नयँ समितिमा यश प्रकार छन् :- १. प्राडा. रामचन्द्र गौतम -----------------------अध्यक्ष २. प्राडा. दिर्घराज धिमिरे -----------------------सदस्य ३. प्राडा. साम्बराज आचार्य --------------------सदस्य ४. प्रा. दिनेशराज पन्त --------------------------सलस्य ५. डा. जगमान गुरुङ्ग ---------------------------सदस्य ६. डा. खिलनाथ वास्ताकोटी -------------------सदस्य ७. दैबज्ञ कीर्तिमदन जोशी ----------------------सदस्य ८. श्रीमती विद्याकुमारी वज्राचार्य --------------- सदस्य ९. ज्यो.पं. सूर्यप्रशाद ढुङ्गेल ------------ सदस्य सचिव ( यस समितिले हाल सम्म नै निरन्तरता पाई रहेका छन् भने सदस्य सचिवमा रहनु भएका ज्यो. पं. सूर्प्रशाद ढुङ्गेलज्यूले २०६२ /४/३० देखि लगातार हाल सम्म अतुत रुपमा सदस्य सचिवको जिम्मेवारी पाउदै आउनु भएको छ। वहाँ व्यसायिक पञ्चाङ्गकार समेत हुनु हुन्छ वहाँको सम्पादक तथा प्रकाशकमा सूर्य पञ्चाङ्ग हरेक वर्ष नियमित रुपमा प्रकाशित भईरहेको छ। ) पञ्चाङ्ग(पात्र) संसोधन( सुधार)को इतिहास् :- नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समिति स्थापना(गठन) हुनु अघि देखि नै पञ्चाङ्गमा समय सापेक्ष संसोधित हुँदै आएको पञ्चाङ्गको इतिहासले देखाएको छ । नेपाल पञचाङ्ग निर्णायक समिति गठन पछि पनि पञचाङ्ग(पात्र)हरुमा फरक फरक रहि एकरुपता नदेखिएको पञ्चाङ्ग(पात्र)को ईतिहासले देखाएको छ । पूर्णिमा, इतिहास-प्रधान त्रेमासिक पत्रिका ३८ पूर्णङ्कमा रामजी तिवारी समेतले लेखिएको लेख अनुसार नेपाल पञचाङ्ग निर्णायक समिति गठन पछि पनि पञचाङ्ग(पात्र)हरुमा चाडपर्वहरु फरक फरक तिथि मितिमा परेको देखाएको देखिएको थियो । नेपालमा पर्व समय सुधारका प्रयासहरु पञ्चाङ्गमा पर्व समय सुधार गरि गर्न लगाई अशुद्ध समयमा कर्म गर्न बाध्य भएका सनातनीलाई फलदात्मक शास्त्रवत् शुद्ध समयमा गर्न पाउने व्यवस्था सरकारको तर्फबाट पहल हुनु पर्छ भन्ने विषयमा विज्ञहरुबाट आज भन्दा ५ दशक आगादी अर्थात २०२० सालामा ईतिहास शिरोमणी श्री बाबुराम आचार्यजीको अध्यक्षतामा पञ्चाङ्ग सुधार समिती बनेको ईतिहास हामी संग छ ।
यसरी छ दशक अघिदेखि सनातनीहरुले बहसमा ल्याईरहेको जनसरोका विषयलाई दृष्टिगत गर्दै २०२५ सालमा स्थापित नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिका तात्कालिन अध्यक्ष्य प्रा. डा.मंगलराज जोशीज्यू समेतको सल्लाहमा बि.सं. २०६१ साल पौष महिनामा तीन उपसमिति सहित स्थायी अयन वर्षारम्भ तथा पर्व सुधार गर्न अभियान प्रारम्भ भएको थियो । फलस्वरुप वि. सं. २०६२ आषाढ १६ गते महेन्द्र संस्कृत बिश्वबिद्यालयको सहयोगमा राष्ट्रिय गोष्ठी प्रज्ञाभवन काठमाण्डौमा सम्पन्न भयो र तत्पश्चात वि.सं. २०६२ पौष ४ गते ज्योतिष गोष्ठी ।४० ज्योतिषी सहभागी जुद्धोदय मा. बि. परिसरमा सम्पन्न भई पर्व सुधार गर्ने सम्बन्धमा निर्णय गरिएको थियो ।
ती गोष्ठीमा पारित भएका निर्णयबमोजिम पञ्चाङ्ग निर्णयाक समितिले मात्र आवस्यक कदम उठाउन नसकेको देखिएकाले २०६३/३/८ मा संस्कृति पर्यटन तगा नागरिक उड्यया मन्त्रालयमा एक राष्ट्रिय आयोग गठन गरि उपयुक्त निर्णयमा पुग्न आग्रह गरिएबमोजिम नेपाल सरकार, संस्कृति पर्यटन तथा नागरिक उड्ययन मन्त्रालय बाट मन्त्रिस्तरको मिति २०६३/८/२६ को निर्णय अनुसार प्रा. श्री कृष्ण आचार्य , पूर्व उपकुलपति,म.स.वि.वि.को अध्यक्ष्यतामा ई. श्री हरिनारायण मल्ल सदस्य सचिव रहने गरि पर्व सुधार राष्ट्रि कार्यदल तथा सो अन्तर्गत कार्य गर्न धार्मिक, ज्यौतिष, बैज्ञानिक र वैदेशिक समिति समेत गरि चारवटा उपसमिति समेत गठन गर्ने गरीगठन गरिएका थिए । पर्व सुधार राष्ट्रीय कार्यदल " नै गठन गरि सर्व साधरण जनमानसमा कुनै अन्यौल नहुने र अन्यौल नगरी प्रचलित सिद्धान्त र ज्योतिष शास्त्र र सनातनी धर्म शास्त्रलाई यथावटै राखी ऋतु बिग्रीयको अयन विषुवत् संक्रान्ती दिन तथा पर्वलाईबिग्रीयको हद सम्म परिवर्तन गर्न गराउनु पर्ने सुझाब सहितको प्रतिबेदन पर्व सुधार राष्ट्रीय कार्यदलले ०६४ सालमा नै नेपाल सरकारलाई बुझायको प्रतिबेदनलाई बैज्ञानिक निश्कर्ष मानेअनुसार बि.सं. २०६५ पौष १६ मा बि. सं. २०६७ बैशाखमा परेको अधिकमासको सहायतता लिई बि. सं. २०६६ चैत्बाट एक महिना वर देखी लागुहुने गरि प्रचलित पञ्चाङ्ग प्रणालीमा आवश्यक सुधार गर्ने भन्ने तातकालिन नेपाल सरकारले गरेका थिए । परन्तु त्यसबेला त्यो निर्णय विविध कारणहरु बाट कार्यरुप लिन सकेन र पर्व सुधार कार्यान्वन्नको त्यो निर्णय मन्त्रीपरिषदको कार्यालयको दराजमा नै आज सम्म थन्किएर थातीमा नै रहेका छन् ।
पर्व सुधार राष्ट्रीय कार्यदलले पेस गरिएको प्रतिबेदन अनुसार प्रचलित पञ्चाङ्गमा आवश्यक सुधार गर्ने निर्णय नेपाल सरकारले कार्यान्वयन गर्न नसकी निर्णय नै थनकी रहेको अवस्थामा पर्वसुधारका अभियन्ताहरुले अहिले प्रचलनमा रहेको पञ्चाङ्ग( पात्र) मा प्रतिबेदन मुताबिक समयानुकुल परिमार्जन गरि पर्वहरु सुधार गर्नु पर्ने भन्दै सरकार, पञ्चाङ्ग निर्णायक समिती लगायत सरोकारवाला सवैलाई नैतिक दवाबब दिन प्रचलित पात्रमा तोकिएको तिथिमितीको भन्दा ठिक एक महिना अगादी नै पर्वहरु मनाउने अभियान एक दशक देखि चलाउँदै आएका छन् । पर्व सुधारको अभियान " पर्व सुधार राष्ट्रीय कार्यान्वञ समिती, नेपाल" र पर्व समय सुधार समाजले संस्थागत रुपमै नेत्रुत्व गर्दै आएका छन । समयममा पञ्चाङ्गमा समय साक्षेप संशोधन हुँदै आएको देखिए तापनि पर्व समय सुधार गरेको भने कुनै लिखित प्रमाण भने देखिन्दैनन् पञचाङगमा पर्व समय सुधार गरिएको नेपालमा कुनै लिखित प्रमाणहरु आज सम्म नभेताए पनि नेवाः समाजले आफ्नो संस्कृति पर्वहरु मध्य यःमरी पुन्हि र ज्याः पुन्हि पर्वहरुको समय सुधार गरि पर्व मान्दै आएमा आधारहरु भने छन् । चन्दमास गतिको गणनामा चल्ने नेपाल सम्बतको तछला महिनामा पर्ने ज्याःपुन्हि( सौर्यमासको गणनामा चल्ने बिक्रम सम्बतको जेष्ठशुक्ल पूर्णिमा)लाई बिहान देखि बेलुका सम्म काम गर्न नहुने परम्परागत मान्यता लिई आएको पूर्णिमा हो । जेष्ठहरुले " यःमरि पुन्हिका दिन रातभरी सुतेर र ज्याःपुन्हिका दिन दिनभरि काम गरेर पनि नपुग्ने मानिसको कहिले पनि चित्त सुखः हुँदैनन् " भन्ने गर्दै आएका छन् ।
ज्याःपुन्हिका दिन वर्षको सवैभन्दा लामो दिन भएकै कारण नेवाः समाजले आज भन्दा चार शताब्दी अघि देखि नै नेपाल सम्बतको तछला महिनामा पर्ने ज्याःपुन्हि (जेष्ठशुक्ल पूर्णिमा) का दिन पाटनको दरवारक्षेत्रमा मेघ मल्हार गायन पर्व संस्कृति संचालन तथा राजा श्रीनिवास मल्लको सिंहासन समेत प्रदर्शन गर्ने सांसकृति पर्व मनाउदै आएको आज सम्मको इतिहास छ । सो मेघ मल्हार गायनमा राजा श्रीनिवासले रचेका ३१ वटा रागसहितका दाफा गितहरु वाद्यवादक तथा गायकहरु द्वारा दाफा भजन गरि गायन गरिने गरिन्छ । मेघ मल्हार गायनले वर्षा शुभारम्भ भयो भन्ने जनाउछ ।
वर्षदिन भरिको सवैभन्दा छोटो दिन सम्बद्ध थिलापुन्हि / यःमरीपुन्हिको( मार्गशुक्ल पूर्णिमा) दिन बाट क्रमशः यःमरीको टुप्पो जति दिन लामो हुने त्यस्तै निकै जाडो हुने समय मीन पचास समाप्त भई घ्यःचाकुसल्हुया( माघे संक्रान्ति)को हाम्वः(तिल)को गेरा जति दिन क्रमशः दिन लामो हुँदै वसन्त(श्रीपञ्चमी) पञ्चमी बाट घाम कडा हुन गई गरमयाम सुरु हुने भन्ने नेवाः समाजको परम्परागत कथन र मान्यता समेत नेवाः समाजमा रहि आएका छन् । नेवाः समाजको यो कथन र मान्यता आजसम्म पनि सवैले प्राकृतिकरुपमा अनुभुती गर्दै नै आएकै छन् ।
ललितपुरका मध्यकालिन मल्लराजा सिध्दिनरसिंह ने. सं. ७४० मा राजा राजगद्दीमा बसेपछि उनले आफ्नो दरवार अगादि विस्वप्रसिध्द ढुंगै ढुंगाको २१ वटा सूनको गजूर भएको श्रीकृष्ण मन्दिर बनाउन लगााएर मन्दिरमा रुक्मणी, सत्यभामा सहित श्रीकृष्णको मूर्ति स्थाना गरि ने.सं. ७६१( वि.सं. १६९८) मा देश र जनताको सुख, स्मृध्दि एवं कल्याण हेतु प्रत्येक वर्ष कार्तिक महिनामा नचाउने गरि लोक प्रसिध्द कार्तिक नाच बनाएर कार्तिक नाचको शुभारम्भ गरि ज्याःपुन्हिका दिन मेघ मल्हार गाउन लगायर दाफा भजन सांस्कृतिक पर्व शुभारम्भ गरेका थिए । यसरि चारसय वर्ष अघि देखि ज्याःपुन्हिका दिन वर्षको लामो दिन मानेर मेघ मल्हार गायन महोत्सव गरि सांस्कृति पर्व मान्दै आएको पर्व समय सुधार गरि संस्कृति पर्व मान्दै आएको मूल मान्यता नेवाः समाजमा रहि आएको छ । पञ्चाङ्गकारहरुबाट नेवाः संस्कृतिमाथि धावा
सनातनी नेपाली धर्म संस्कृतिमाथि परचक्री शक्तिबाट दिनदिनै धावा गर्दै आएको तः छँदै छ साथै आन्तरिक शक्तिहरु बाट पनि यहाँका सनातनी माथि धावा बोल्ने काम हुँदैछ । बाहिरिया शक्तिका आडमा संसदमा समेत स्वस्थानी ब्रतकथाका पाना च्यात्ने आवाज उथाउदै यहाँ धर्म संस्कृति तथा सनातनी नेपालीको आस्थामा प्रहार गर्न समेत थालेका छन् । त्यति मात्र पनि हैन आन्तरिक धर्मबाट विकशित हुँदै आएका नयाँ नयाँ सम्प्रदाय समुहमा विभाजन हुँदे संगठित हुने समुहले यहाँका आ-आफ्नै जातीय परम्परा र संस्कृति भएका जनजातिहरलाई आकर्षित गर्दै आफ्नो कुलपम्परा देखि अंगाल्दै आएका संस्कृतिबाट पर पर लग्दै घरपरीवार र समाजमा अमिल्दो विधि व्यवहार गर्नलगाउदै छन् भने यहाँका धर्म संस्कृतिमाथि आक्रमण गरिदै छन् ।
यसरी बाहिरीय तथा आन्तरिक शक्तिको अतिक्रमणमा परिरहेको हाम्रो सनातनी धर्म संस्कारमा नेपाली जनमानसले ब्रम्हवाक्य सरह नै ठान्नेगरेको पञ्चाङ्ग समेतले बेला बेलामा नेवाः समाजको पर्व संस्कृतिमा धावा बोल्ने गरेको तितोसत्यता पनि यसै वर्षको गएको स्वन्ति पर्वमा विवादित स्थिति उत्पन्न हुने स्थिति गरेको सम्झना विलाउन नपाउदै आगामि वर्षको स्वन्ति पर्वमा समेत त्यस्तै विवाद उत्पन्न हुनसक्ने स्थितिमा खिचा पुजा( कुकुरतिहार) र लक्ष्मीपूजा एकैदिन तथा न्हुदँ नेपाल सम्वतको पारुका दिन किजा पुजा ( भाइटीका ) देखाएको देखिन्छन् ।
त्यस्तै नै विगतका पञ्चाङ्गमा ज्याःपुन्हि(जेष्ठशुक्ल पूर्णिमा)का दिनलाई लामो दिन सम्बद्ध पूर्णिमा र यःमरीपुन्हि( मार्गशुक्ल पूर्णिमा)का दिन छोटो दिन सम्बद्ध पूर्णिमा भनी उल्लेखित गर्दै आएकोमा आउने नयाँ वर्ष २०७७ सालको पञ्चाङ्गमा १३ जना पञ्चाङ्गकारहरुको संयुक्त बैठकले ज्याःपुन्हिमा लामो दिनको पूर्णिमा र यःमरीपुन्हिमा छोटो दिनको पूर्णिमा हुन नसक्ने भएकाले लामोदिन सम्बद्ध पूर्णिमा छोटोदिन सम्बद्ध पूर्णिमा भनी उल्लेख गर्नु सर्वथा शास्त्र विरुध्द हुने ठहर निर्णयमा नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समिति किनारा साक्षि बसेर सोही अनुसारको पञ्चाङ्गलाई प्रकाशन गर्न स्वीकृति प्रदान गरि् पञचाङ्गलाई बजारमा ल्याएका छन् । चारसय वर्ष अघि देखि ज्याःपुन्हिका दिन वर्षको लामो दिन मानेर मेघ मल्हार गायन महोत्सव गरि सांस्कृति पर्व मान्दै आएको पर्वको मूल मान्यतामा प्रतिकुल असर पर्ने गरि चारय वर्ष अघि देखिको सांसकृति पर्वमा नै पञ्चाङ्गकर्ताहरु बाट धावा बोलेको छ र नेपाल पञचाङ्ग निर्णायक समितिले त्यसलाई स्वीकृत समेत गरेका छन् ।
२०७७ सालको पञ्चाङ्गमा १३ जना पञ्चाङ्गकारहरुको संयुक्त बैठकले ज्याःपुन्हिमा लामो दिनको पूर्णिमा र यःमरीपुन्हिमा छोटो दिनको पूर्णिमा हुन नसक्ने भएकाले लामोदिन सम्बद्ध पूर्णिमा र छोटोदिन सम्बद्ध पूर्णिमा भनी उल्लेख गर्नु सर्वथा शास्त्र विरुध्द हुने ठहर निर्णयमा नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समिति किनारा साक्षि बसेको भन्ने यथार्थता नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिले मिति २०७६/९/२१मा राष्ट्रिय सूचना आयोगलाई लामो दिन र छोटो दिन सम्बध्द पूर्णिमाको सम्बन्धमा पठाएको पत्रबाट बुझिन आएको छ ।
नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिले राष्ट्रिय सूचना आयोगलाई पठाएको सो पत्रमा उल्लेखित बि.सं.२०७७ सालमा घडी पलाको आधारमा जेष्ठशुक्ल पूर्णिमा (ज्याःपुन्हि) को दिन लामो भएको भन्ने यःमरीपुन्हि (मार्गशुक्ल पूर्णि)मा छोटो दिनको पूर्णिमा हुन नसक्ने भन्ने लिएको जिकिर तथा आधार नेवाः समाजको परम्परा र सांस्कृतिक पर्व संग विरोधाभाषपूर्ण रहेको छ र यसले नेवाः पर्व तथा सांस्कृतिमा नै धावा बोलेको प्रस्त देखिन्छ ।
नेपाल पञचाङ्ग निर्णायक समिति बाट स्विकृत प्रचलित पञ्चाङ्गमा माघ १ गते बाट सूर्य दक्षिणायनबाट उत्तरायण लाग्ने देखाए तापनि प्रकृतिले सूर्य माघ १ गते भन्दा २३ दिन अघि नै लागिसकेको देखाएको अवस्थामा तथा "सायन" पध्दति अनुसार पुष ७ गते नै सूर्य उत्तरायण लागसको अवस्था समेतमा पनि प्रकृति विपरितको सूर्यको गतिको गणितिय गणनामा निकालिए घडी पलाले देखाएको आधार लिएर र ज्याःपुन्हि लामो लिन सम्बद्ध पूर्णिमा र यःमरिपुन्हि छोटो दिन सम्बद्ध पूर्णिमा हुननसक्ने भन्ने १३ जना पञ्चाङ्गकारहरुको तथा नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिको ठशर निर्णय ज्योतिषशास्त्रसमत छ भन्न सकिने अवस्था समेत नभएकाले पनि पञ्चाङ्कारहरुको र नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिको सो ठहर निर्णयले नेवाः समाजको पर्व सांस्कृति माथि धावा बोलेक प्रस्त नै देखिन्छ ।
२०६८ श्रावन २३ मा सुधारिएको पञ्चाङ्ग प्रयोग गर्ने विषयमा मन्त्रालयबाट निर्देशन :- वि.सं. २०६८ श्रावण २३ मा संस्कृति मन्त्रालयबाट पर्व समय सुधारिएको पञ्चाङ्ग प्रयोगमा ल्याउन नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिलाई पत्र पठाएकोमा सो विषयमा खगोलीय सपद्धान्तसँग नमिल्ने भएकाले सुधार गर्ने विषयमा गहण विमर्श गर्न भन्दै २०६८ श्रावण ३० र भाद्, ९ गतेको समितिको बैठक निर्णय समेत अनुसार समिततलाई सहज बनाउन गणित समिति, साइत समिति र प्रशक्षण लगायत तीन उपिमितिहरु गठन गरि पञ्चाङ्गमा पर्व समय लगायत सुधार गर्ने विषयमा झारो तार्दै पञ्चाङ्ग निर्णायक समिति आज सम्म पन्छिन्दै आएको देखिन्छन् ।
================================ पञ्चाङ्गकीय बिज्ञहरुले नै वर्तमानको प्रचलित पञ्चाङ्गमा पर्व समय सुधार हुन नसक्दा सनातनीहरुले शास्त्रसमत शुद्ध समयमा चाडपर्वहरु मनाउन पाईरहेको छैन भनिरहेको अवस्था नेपाल सरकार, संस्कृति पर्यटन तथा नागरिक उड्ययन मन्त्रालय बाट मन्त्रिस्तरको मिति २०६३/८/२६ को निर्णय अनुसार प्रा. श्री कृष्ण आचार्य , पूर्व उपकुलपति,म.स.वि.वि.को अध्यक्ष्यतामा ई. श्री हरिनारायण मल्ल सदस्य सचिव रहने गरि पर्व सुधार राष्ट्रि कार्यदल तथा सो अन्तर्गत कार्य गर्न धार्मिक, ज्यौतिष, बैज्ञानिक र वैदेशिक समिति समेत गरि चारवटा उपसमिति समेत गठन गर्ने गरीगठन भई सो गठीत पर्वसमय सुधार राष्ट्रिय कार्यदलमा नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिका हालका बहालवाला अध्यक्ष्य प्रा. डा. श्री रामचन्द्र गौत्तम सदस्य तथा नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिका हालका बहालवाला सदस्य सचिव श्री सूर्य प्रशाद ढङ्गेल समेत ज्योतिष उप-समितिका सदस्य हुनु हुन्छन्। तर पनि आजका मिति सम्म पनि हामी सनातानीले फलदात्मक शास्त्रवत् शुद्ध समयमा चाड, पर्व तथा सनातनी धर्म संस्कारहरु गर्न पाईरहेका छैनौं।
हाम्रो नेपाली चाडपर्वहरु मध्य विवाह पञ्चमी र महाशिवरात्रि पर्व छिमेकी राष्ट्र भारत संगको पर्व समेत संग जोडिएकाले पनि हामी नेपालीले एकतर्फीरुपमा मात्र पञ्चाङ्गमा पर्व समय सुधार गर्दा पक्कै पनि भारत र नेपालको संयुक्तरुपमा मान्दै आएको उक्त विवाह पञ्चमी र महाशिवरात्रि पर्वको समय बाझिने निश्चि नै भएकाले पनि हाम्रो पञ्चाङ्गमा पर्व समय सधार गर्न त्यति सहजता भने पक्कै पनि छैनन् । तर धार्मिक र सांस्कृतिक चाडपर्वहरुको संरक्षण गर्ने उदेश्यका साथ स्थापना भएको पञचाङ्ग निर्णायक समितिले पर्व समय सुधार तर्फ कुनै पहल नगर्नु भनेको समितिको गठन अवधारना तथा कार्यक्षेत्रबाट अलग रहि कार्य गर्दै आएको भन्ने सन्देश जनमानसमा जान थालेको देखिन थालेका छन् । पर्व समय सुधार कार्यदल भित्रका तथा त्यस अन्तर्गतका उपसमिति सदस्यहरु अहिलेको पञ्चाङ् निर्णायक समितिका अध्यक्ष, सदस्य सचिव तथा सदस्यहर बहालवाला रहँदा रहँदै पनि पञ्चाङ्गमा पर्व समय सुधारको कुनै पहल नगरी पञ्चाङ्गलाई ब्रम्ह वाक्य सरहनै मान्दै आएका सनातनी नेपालीलाई फलदात्मक शास्त्रवत् शुद्ध समयमा गर्न पाउने अधिकारबाट बंचित गरि ठगिरहेक छन्।
पर्व समय सुधार गर्नु आवस्यकता छ भन्ने सदस्यहरुको बहुमत रहेको छ भन्ने सन्देश जनमानसमा भएको पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिका अध्यक्ष स्वयमबाट बेलाबेलामा पर्व समय सुधार गरि सनातनीलाई फलदात्मक शास्त्रवत् शुद्ध समयमा चाडपर्व मनाउन पाउनु पर्छ र पञ्चाङ्गमा पर्व समय सुधार गर्न गर्न गराउनु पर्दछ भनी लागि परेका अभियानमा लागेका अभियन्ताहरुलाई हतोत्साहित पार्ने उद्देशका साठ " युरोपियनको इशारामा हाल एक तत्व लागिपरेर ज्योतिषी सिद्धान्त विपरीत कार्य गर्दै धर्म–संस्कृतिमाथि प्रहार गरिरहेको छ " भनी गलत अभिव्यक्ति दिने गरेको देख्दा नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिका प्रबुद्ध बर्गको नियतमाथि सङ्का गर्नु पर्ने अवस्था देखिन थालेका छन ।
समितबाट स्वीकृति प्राप्त पात्रहरुले बेलाबेलामा नेपाली चाडपर्वको समयमा अलमल पारेर जातिय समुदायको मौलिक चाड, पर्वमा धावा बोल्ने कार्य समेत पटक पटक गर्दै आएकाले पनि नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णयक समिति आफ्नो अवधारना र कार्यक्षेत्र समेतबाट बिपरित दिशा तर्फ लागेको आभास सनातनी नेपालीले आभासको अनुभूति गर्न थालेका छन् । पञ्चाङ्गमा पर्वसमय सुधारको आवस्यक्ता किन छ ?
सनातनी धर्म संस्कृति अनुसार हामीले वर्षदिन भित्रको विभिन्न तिथि मितिमा पर्ने साना ठूला चाडपर्व, जात्रा, तथा जन्मदिनको शुभकार्य, विवाहको लगन, अन्नप्रासन, हवनका लागि शुभ साइत एवं मृतक परिवारजनउका नाममा गरिने पूण्यतिथिका श्रद्धा र सद्भावका पितृकार्य लगायत समस्त सनातनी आस्था र विस्वासका बिबिध सबै कार्यहरु चन्द्रमासको गतिका गणितीय आधारमा तोकिएका तिथिमा नै गर्नुपर्ने र सोही अाधारमा तोकिएकै दिनमा गर्नु पर्ने अन्यथा त्यस्ता शुभकार्य तथा पितृकार्य कुनै फलदायी नहुने शास्त्रीय मानेता रहेको पाईन्छ ।
वर्ष दिनको गणना सूर्यको गति र चन्द्रमाको गतिका आधारमा कायम हुने संसारभरको मान्यता रहिआएको छ । सूर्यको गतिको आधारमा कायम हुने वर्षलाई सौर्यवर्ष तथा चन्द्रमाको गतिको आधारमा कायम हुने वर्षलाई चन्द्रवर्ष भन्ने गरेको छ । सौर्य वर्षमा ३६५ दिन हुन्छ भने चन्द्र वर्षमा ३५४ दिन हुन्छन् । सौर्य वर्षको मास( महिना ) पूरा एक मास हुन्छ तर चन्द्र वर्षको मास अर्थात चन्द्रमासको प्रतिपदादेखि अौंसी तथा पूर्णिमासम्मका कृ्ष्णपक्ष र शुक्लपक्ष समेत गरि पन्द्र पन्द्र दिनको गरि दुई पक्षको एक मास हुन्छ ।
हामी सनातनी नेपालीले मान्दै आएका वर्षदिन भित्रका विभिन्न चाड पर्वहरु मध्यका भक्तपुरको विस्का जात्रा पर्व बैशाख संक्रन्ति (खाइसन्हु) र माघे संक्रान्ति( हाम्वसन्हु) चाड बाहेक अन्य अधिकांस चाड पर्वहरु चन्द्रमासको कृष्णपक्ष र शुक्लपक्ष भित्रका तिथिमा मनाउने सनातनी संस्कार रहि आएको छ । सौर्यमासको दिनलाई सूर्य एक राशिबाट अर्को राशिमा सरेको दिनलाई एक गते मानी त्यस राशिमा सूर्य रहुन्जेल बढ्दै जाने प्रत्येक दिनलाई गते, दिनाङ्क वा मिति भन्न्छ भने चन्द्रमास भित्रको चन्द्रमानका गणना अनुसार आउने तथा घटबढ हुने शुक्लपक्ष र कृष्णपक्षका दिन परेवा(पारु)देखि अौंसी वा पूर्णिमासम्मका दिनदाई तिथि भनिन्छन् । चन्द्रमा र सूर्यबिचको देशान्तरिय कोणको १२ डिग्रीको वृद्धी हुने समय मापलाई तिथी भनिन्छ, सामान्यतया १९ देखि २६ घण्टासम्मको एउटा तिथी हुन्छ ।पक्ष भन्नाले १५ वटा तिथीहरु हुन र कृष्ण र शुक्ल पक्ष गरि दुईवटा पक्षहरु हुन्छन् ।दुईवटा पक्षहरु मिलेर लगभग २९ दशमलव ५ तिथीको एउटा मास हुन्छ । नयाँ चन्द्र उदाएपछी कृष्ण पक्षको अध्यारो निष्पट्ट समय सम्म पक्ष एक मास हो । यी नै तिथिहरुमा सनातनीहरुको चाड पर्वसमय दिन परेका हुन्छन् । त्यस्तै नै सोही तिथि गणना अनुसार नै विभिन्न धर्म, कर्म कार्यको शुभ साइतहरु पनि देखाइन्छ ।
सनातनि नेपालीले पञ्चाङ्गमा उल्लेखित वाक्य र निर्देशित कुराहरुलाई नै ब्रम्हबाक्य सरह मन्ने परम्परागत संस्कार रहिआएको छ । नेपालीले ब्रम्ह वाक्य सरह नै मान्दै आएको प्रचलित बिक्रम सम्बतको पात्र बिगत २ हजार बर्ष देखि सुधार नगरिएको र अयन चयनको प्रभाव बाट ६४० बर्ष देखि नै पञ्चाङ्ग(पात्र)को तिथिमिती बिग्रदै आएको र हरेक ७२ बर्ष पछि १ दिन घट्ने भन्ने खगोलिय शास्त्रीय गणना अनुसार अहिले सम्म २४ दिन पछि पर्न गै एक पूर्णिमा पर सरि पञ्चाङ्गमा उल्लेखित पर्वहरुको तिथिमिती फरक परिरहेको छ भन्ने यथार्थता बारे खगोलिय शात्रबिद लगायत सबै ज्योतिषिहरु एवं नेपालको पञ्चाङ्ग निर्णायक समिती तथा राज्यले समेत स्विकार गरि प्रचलित पञ्चाङ्गमा पर्वका तिथिमिती सुधार गर्नु पर्ने खड्किरहेको आजको अवस्थामा सुधार गर्दा हुन सक्ने संभावित समस्याहरु बाट डराएर पञ्चाङ्गमा सुधार नगरि अशुद्ध तिथि समयमा चाड पर्व, धर्म कर्म, जन्म कर्म तथा पितृकार्य कर्म गर्न सनातनी नेपालीलाई बाध्यता पार्नु भनेको पञ्चाङ्ग निर्माण कर्ताहरु, पञ्चाङ्ग निर्णायक समिति र नेपाल सरकारले सर्वसाधारण जनतालाई झुक्याउनु नै हो ।
तीन तीन वर्षमा ( २ वर्ष ८ महिना १६ दिन ४ घडीमा ) आउने मलमासका कारणले सयन संक्रान्ती र विषुवत् संक्रान्ती याने प्रचलित संक्रान्तीका दिन र समयहरु परक पर्दै गएको यथार्थतालाई चारसय वर्ष अघिका नेवा: बिज्ञहरुले महसुस गर्दै पुस पूर्णेमाका दिन मनाउने य:मह्री चाडलाई एक महिना आगादी याने मङ्गसिरको पूर्णेमा सारी पर्व सुधार गरि मनाउँदै आएको भन्ने यहाँ कुनै लिखित दस्ताबेज हाल सम्म फेला नपरे तापनि यहाँ जनस्रुती भने रहेको पाइन्छन् त्यसैले य:मह्री पुन्हिंका दिन देखि दिन लामो हुने भन्ने नेवा: समुदायमा कथन रहेको पाईन्छ जबकी प्रचलित पञ्चाङ्ग अनुसार माघ १ गतेतिर मात्र दिन लामो हुने गर्छन् ।
य:मह्री पुन्हिं देखि दिन क्रमश: लामो हुँदै जाने भने नेवा: समुदायको कथन लाई पर्व सुधारको मूल आधार मानेर सवैले मनन् गरेर अगादी बद्ने हो भने पञ्चाङ्कमा पर्व संग सम्बधित तिथिमितिहरु सुधार गर्न सकिने निश्चितत्ता छ ।
यसर्थ सौरमान र चन्द्रमान अनुसारको गणितीय गणनाको वास्तविक समयमा गर्नु पर्ने सनातनी धर्म,कर्म, जन्म कर्म तथा मृत्यु कर्म संस्कार र चाडपर्वहरु न मनाउँदा त्यसबाट पाउनु पर्ने फल नपाउनेे मात्र नभै कर्ता, कर्ताका घर परिवार तथा देश र जनतामा नकारात्मक प्रभाव पर्ने नै हुँदा पर्व सुधार राष्ट्रीय कार्यदलले ०६४ सालमा नै नेपाल सरकारलाई बुझायको प्रतिबेदनलाई कार्यान्वयन गरि पञ्चाङ्गमा पर्वसमय सुधारको आवस्यक छ ।
{ लेखन सामाग्री सोत :-नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समिति संचालन सम्बन्धी अवधारणा - २०६२, नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समितबाट प्रकाशित पञ्चाङ्ग भास्कर, पर्वसुधार राष्ट्रिय कार्यदलको प्रतिवेदन-२०६४, प्रा. डा. श्री रामचन्द्र गौत्तमको " पर्वसुधार- शास्त्रीय चिन्तन लेख( पर्वसुधारका आधारहरु पुस्तक- पर्वसुधार राष्ट्रिय कार्यान्वयन समितिबाट प्रकाशित ) ,पूर्णिमा, इतिहास-प्रधान त्रेमासिक पत्रिका ३८ पूर्णङ्क, मिति २५ पुस २०७६ नेपाली समाचार पत्र ) तथा पर्व समय सुधार समाजबाट प्रकाशित सूभमूहुर्तको दोस्रो अङ्क समेत } ~ प्रकाशमान शिल्पकार
~~~ ० ~~~
