नक्षत्र

 

नक्षत्र
परिभाषा र अर्थ
     ज्योतिषशास्त्र अनुसार चन्द्रमाको बाटोमा पर्ने र मानिसका स्वभाव, चरित्र आदिमा प्रभाव पार्ने ताराहरूको समूह हो नक्षत्र  । आकाशमा रहेको ताराहरुको समुह नै नक्षत्र हो । ज्योतिष शास्त्रमा नक्षत्रलाई महत्वपूर्ण अङ्ग मानिएको छ । यसले मानिसको जन्ममास, तिथि, वार, नक्षत्र फरक हुनाले व्यक्तिको  स्वभाव आदिमा पनि यसले फरक पार्ने काम गर्छ । नक्षत्रले आफ्नो प्रभावबाट मानिसको जीवनमा  मात्र हैन देशकै  अवस्था समेत उथलपुथल गरी परिवर्तन ल्याउने क्षमता राख्दछ । त्यसैले हाम्रो सनातनी परम्परा नक्षत्रको अवस्था हेरी प्रतिकूल अवस्थलाई  अनुकूल बनाउन नक्षत्र सम्बन्धित ग्रहको  शान्ति पाठ, पूजा, जप, यज्ञ अनुसन्धान तथा साधना व्रत उपासना आदि गर्ने विधि विधान सहितको परम्परा।रहेको छ । विभिन्न  ताराहरुको समुह  मिलेर सामान्यतः   २७ नक्षत्र र थप अभिजित नक्षत्र समेत  २८ नक्षत्र हुन्छ । उत्तराषाढा नक्षत्रको पछिल्लो पन्ध्र घडी र श्रवन नक्षत्रको पहिलेको चार घडीको अवधिलाई अभिजित नक्षत्र भनिन्छ ।
२७ नक्षत्र  क्रमशः यस प्रकार छन् -
        १.  अश्विनी, २. भरणी, ३. कृत्तिका, ४. रोहिणी, ५. मृगशिरा, ६. आर्द्रा, ७. पुनर्वसु, ८. पुष्य(तिष्य), ९. अश्लेषा, १०. मघा, ११. पूर्वाफाल्गुनी, १२. उत्तराफाल्गुनी, १३. हस्त, १४. चित्रा, १५. स्वाती, १६. विशाखा, १७. अनुराधा, १८. ज्येष्ठा, १९. मुल , २०. पुर्वाषाढा, २१. उत्तरषाढा, २२. श्रवण, २३. धनिष्ठा प्रवेश, २४. शतभिषा, २५. पूर्वभाद्रपद र २६.  उत्तरभाद्रपद र २७ . रेवती नक्षत्र समेत हुन् । हरेक नक्षत्रको  नौ ग्रहहरु मध्य क‌ै एउटा आफ्नै स्वामी ग्रह हुन्छ ।
ग्रह
       सूर्य र सूर्यका वरिपरि घुम्ने सौर्य परिवारका आकाश पिण्डहरु नै ग्रह हुन् । सौर्य परिवारका ९ आकाश पिण्डहरु हुन्छ जसलाई ज्योतिषिय शास्त्रमा प्रयोग हुने ९ ग्रह भनिन्छ । ९ ग्रहहरुको नाम क्रमशः यस प्रकार रहेका छन् :- १. सूर्य, २. चन्द्र, ३. मङ्गल, ४.  बुध, ५. गरु बृशस्पति, ६. शुक्र, ७. शनि, ८. राहु र ९. केतु ग्रहरु हुन् । यि नौ ग्रहहरु मध्यमा चन्द्रमा, बुध, गुरू एंव शुक्र ग्रहलाई शुभ ग्रह  सूर्य, मङ्गल, शनि, राहु एवं केतु ग्रहलाई अशुभ ग्रहका रुपका लिने गरिन्छन् ।धर्म शास्त्रीय मान्यतामा राहु , केतु दुई ग्रहको अन्य ग्रह झै वास्तविक रूप वा आकार हुँदैन । यी दुवै छाँया ग्रह हुन् । यी मध्ये राहु शीर हो भने केतु शरीर हो ।
नक्षत्रको स्वामी ग्रहहरु
      ज्योतिष शास्त्रमा प्रयोग हुने नक्षत्रका स्वामी ग्रहहरुक्रमशः  यस प्रकार रहेका छन् :- १. अश्विनीको स्वामी केतु, २. भरणीको स्वामी शुक्र, ३. कृत्तिकाको स्वामी सूर्य, ४. रोहिणीको स्वामी चन्द्र, ५. मृगशिराको स्वामी मङ्गल, ६. आर्द्राको स्वामी राहु, ७. पुनर्वसुको स्वामी गुर बृहस्पति, ८. पुष्य(तिष्य)को स्वामी शनि, ९. अश्लेषाको स्वामी केतु, १०. मघाको स्वामी केतु, ११.
पूर्वाफाल्गुनीको स्वामी शुक्र, १२. उत्तराफाल्गुनीको स्वामी सूर्य, १३. हस्तको स्वामी चन्द्र १४. चित्राको स्वामी मङ्गल, १५. स्वातीको स्वामी राहु, १६. विशाखाको स्वामी गुरु बृहस्पति, १७. अनुराधाको स्वामी शनि, १८. ज्येष्ठाको स्वामी बुध, १९. मुलको स्वामी केतु, २०. पुर्वाषाढाको स्वामी शुक्र, २१. उत्तरषाढाको स्वामी सूर्य, २२. श्रवणको स्वामी चन्द्र, २३. धनिष्ठाको स्वामी मङ्गल, २४. शतभिषाको स्वामी राहु, २५. पूर्वभाद्रपदको स्वामी गुरु बृहस्पति, २६. उत्तरभाद्रपदको स्वामी शनि र २७. रेवतीको स्वामी बुध ग्रह हुन्।
नक्षत्र अनुसार सौर वर्षको महिनाको नाम
      ज्योतिष शास्त्रका ज्ञाताहरुको मत अनुसार महिनाको पूर्णिमाको चन्द्रमा जुन नक्षत्रमा रहेको वा परेको हुन्छ त्यस महिनाको नाम त्यसै नक्षत्र अनुसार, हुन्छन् , जस्तोकि कार्तिक पूर्णिमा( कार्तिक महिनाको शुक्लपक्षको त्रिपुरोत्सवपुर्णे/ सकिमना पून्हि   ) चन्द्रमा कृत्तिका वा रोहिणी नक्षत्रबाट हुन्छ । त्यस्तै नै मंसिर पूर्णिमाको मृगशिरा वा आर्दा यसरी रहन गएको हुन्छ । वैदिक पञ्चाङ्गमा २७ वटा नक्षत्रहरु मध्य १२ वटा नक्षत्रको नामबाट १२ वटा महिनाको रहन गएको छ ।
जस्तोकि -
१. विशाखा नक्षत्रबाट वैशाख महिना, २. जेष्ठा नक्षत्रबाट जेठ महिना, ३. पूर्वषाढा या उत्तरषाढा नक्षत्रबाट असार महिना, ४. श्रवन नक्षत्रबाट श्रावन महिना, ५. पूरेवभाद्रपद या उत्तरभाद्रपद नक्षतरत्रबाट भाद्र महिना, ६. आश्विनी नक्षत्रबाट असोज महिना, ७. कृत्तिका नक्षत्रबाट कार्तिक मशिना, ८. मृगसिरा नक्षत्रबाट मंसिर महिना, ९. पुष्य(तिष्य) नक्षत्रबाट पुष महिना, १०. मघा नक्षत्रबाट माघ महिना, ११. पूर्वफाल्गुनी वा उत्तरफाल्गुनी नक्षत्रबाट फागुन महिना र १२. चित्रा नक्षत्रबाट चैत महिना नाम रहा गएको हो ।
       प्रचलित पात्रमा उल्लेखित महिना कुन नक्षत्रको थाहा पाउन पात्रको महिनाको पेजको तिथि महलमा १५ अङ्क लेखिएको पूर्णिमा( पूर्णचन्द्रमा)मा र त्यसै लहरको नक्षत्र महलमा  नक्षत्रको सुरु अक्षर जुन लेखिएको छ त्यसै अक्षर बाट हुने नक्षत्र नै त्यो महिनाको नक्षत्र हो ।
                             ~ ० ~