" हर हर भेडा घाँस खा " र भ्याःचा द्यः
काठमाण्डौ उपत्यकाको परम्परागत वस्तीहरुको बाटो, दोबाटो चोबाटोमा लाम्चो ठेच्चो गरि विभिन्न आकार प्रकार ढुङ्गाहरु हामी देख्न सक्छौ । टोल सुधार तथा विकासको क्रममा बाटोमा आधुनिक ढुङ्गा, इँटा बिछाउने वा कालोपत्रे गरे तापनि ती पुराना ढुङ्गाहरु यथावत नै राखेका देख्न सक्छौ । कारण हुन तन्त्रबाट निर्मित नेपालमाण्डल वासीले ती ढुङ्गाहरुलाई विभिन्न भैरवनाथ( आजु)तथा अन्य देवीदेवताका रुपमा अति आस्था र विस्वासले पुज्दै आउनु हो । बाटमा भएका कतिपय त्यस्ता भुईदेवताहरु सडक विस्तार र सडक विकसले खाईसकेका अवस्था पनि छ । तर पनि कयौ त्यस्ता भूईदेवताका रुपमा रहेका विभिन्न देवताहरु आज पनि बाटो बाटो, दोबाटो चौबाटोमा देख्न सकिन्छ ।
यहाँका रैथानेहरुले भुइँ देवताका रुपमा पुज्दै मान्दै आएका ती भुई देवताहरु मध्य एक " हर हर भेडा घाँस खा "वाक्य संग सम्बन्धित एक तान्त्रिक देवता हुन् " भेडासिं देवता जसलाई रैथाने नेवाःरु भ्यांःचा द्यः भनेर पुज्ने भूईदेवता पनि एक हो ।
नेपालमण्डल कान्तिपुर नगर भित्र मध्यभाग/ काठमाण्डौ महानगरको साविक २५ को हाल २४ वडा अन्तर्गत पर्ने पूर्वमा जनबहाल( केलटोल)., पश्चिममा किलगाल(किलाघः) टोल, उत्तरमा ख्यूलँ- थायेमदू ( बाङ्गेमुढा) र दक्षिणमा इराकी मस्जिद( इराकी बजार) तथा वँघः( ईन्द्रचोक) यति चार किल्ला भित्रको भेडासिं भन्ने नामकरण रहेको स्थानको ठीक चौबाटो सडकको खाल्डो भित्र रहेको भेडाको शिर आकारमा रहेको ढुङ्गाको मूर्ति नै भेडासिं देवता अर्थात भ्पांःचा द्यः हो । यसै भूई देवताको नाम बाट नै सो स्थानको नामकरण भेडासिं भनिएको हो । आज पनि रैथाने नेवाःहरु सो ठाउँलाई भ्यांःचा त्वा भन्ने गरिन्छन्। नेपालभाषा( नेवाःभाषा)मा भ्याःचाको अर्थ हुन्छ, भेँडा र ‘द्यः’ को अर्थ देवता ।
भेडासिं देवता( भ्यांःचा द्यः) को किंवदन्ती -
यश भ्यांःचा द्यःको दुईवटा किंवदन्ती कथा रहेको देखिन्छन् -
पहिलो किंवदन्ती
। एउटा किंवदन्ती अनुसार प्राचीन कालमा कान्तिपुर नगरमा एक दुष्ट तान्त्रिकले नगरवासीलाई अति नै हैरानी गर्दै आएका रहेछन् । दुष्ट तान्त्रिकको हैरानीबाट लोकजनलाई मुक्त गराउन राजाबाट आफ्नो तन्त्र सिद्ध भएका गुरुलनई तन्त्र बाटै त्यस दुष्ट तान्त्रिकलाई दण्डित गराए । राजगुरुले पनि राजज्ञा मुताविक एउटा मरेको भेडाको शरिरमा प्रवेश गराएर राजाले उक्त मृत भेँडाको शिर छेदन गर्न लगाए । उक्त छुट्याइएको शिरभाग सहरभरि घुम्दै सहरवासीलाई त्रसित बनाए । तान्त्रिक राजगुरुले पनि त्यो धड बिहिन शिर पछ्याउँदै गएर जहाँ अहिले भ्यांःचा द्यः(ढुङ्गाको भेडाकोसिं)रहेको स्थानमा पुगे पछि अभिमन्त्रित अक्षताले हानी त्यहीं जमिनमा स्थिर गराए छन् । अभिमन्त्रित अक्षताले हानेका कारण दुष्ट तान्त्रिकको शक्ति छिन्न भएर आत्मा पोले छन् र कायल भएर तान्त्रिक गुरु संग अभिमन्त्रित अक्षताको शक्तिबाट मुक्त गराईदिनु , आइन्दा कसेैलाई कष्ट दिने छैन भन्दै अनुनय गर्दै बिलाप गरे । दुष्ट तान्त्रिकको अनुनय सहित बिलाप देखेर दया लागि अबउपरान्त दुनियाँलाई दुःख नदिनु तिमीलाई लोकजनले देवता सरह पुज्ने छन् भन्दै अभिमन्त्रि अक्षताको प्रभावलाई केही कम गरि दिए ।
दोस्रो किंवदन्ती कथा
माथी उल्लेखित चार किल्ला भित्र अति जिर्ण अवस्थामा रहेको पुरानो गुम्बज शैलीमा शिव पञ्चायन माहाद्यःया देगः(श्री भवानी शंकर महादेव मन्दिर) छ । यस मन्दिर भित्र मन्दिरको ढोका भित्र दायाँ पश्चिम लक्षिण(नैऋत्य) कुनामा श्री गणेश,भित्र जानेबेलामा बायाँ उत्तर पश्चिम( वायव्य) कुनामा श्री महालक्ष्मी, उत्तर पूर्व(ईशान) कुनामा श्री नारायण त्यस्तै षट्कोण र पूर्व दक्षिण( आग्ने) कुनामा श्री सूर्य भगवान त्यसको मध्य भागमा श्री श्री शिव पञ्चायन महादेव विराजमान रहेको छ । यश मन्दिरको पुजारी दर्शनधाराी(कपाली) रहने परम्पर रहि आएको छ ।
यश श्री भवानी शंकर महादेव मन्दिरको खुट्किलो अन्तिम तिर विराजमान रहेको ढुङ्गाको बसाहा मूर्तिका विषयमा संकृतिबिद तथा पर्व समय सुधार समाजका पूर्व अध्यक्ष श्री महेश्वर जुजुं ज्यूले सुनाउनु भएको सानो किंवदन्ती कथा अनुसार परापूर्वकालमा पुजारीले शिव पञ्चायन महादेवको नित्य पूजा पछि त्यो ढुङ्गाको बसाहालाई तन्त्र शक्तिले जुरुक्क उचालेर माथि मन्दिर भित्र लगेर महादेवलाई ढोगाएर पुनः यथास्थानमा राख्ने गर्दथ्यो । पुजारी सहयोग गर्ने सेवक पनि सधै पुजारीको पछि पछि लाग्ने गरेको । त्यत्रो ठूलो ढुङगाको बसाहहालाई पुजारीले सधै जुरुक्क उचालेर लग्ने गरेको देखेर अचम्म मान्दै आफुले पनि बसाहा चाल्ने धेरै पटक प्रयास गर्ने गर्थ्यो तर सधै नै असफल भएकाले एक दिन आफ्नो गुरु पुजारी संग गरुले कसरी उचाल्नु भयो भनेर सोध्नु भए छ । पुजारीले तन्त्र शक्तिबाट उचालेको हो भनेर जवाफ दिए पछि हैन गुरु त्यो तन्त्रमन्त्र मलाई सीकाई दिनेहोस् म पनि बसाहा उचाल्छु भनेर गुरु संग जिद्दी नै गरे।। आफ्नो चेलाले जिद्दी गरेको देखेर आफ्नो चेलालाई झुठो मन्त्र दिने विचार गरेर " हर हर भेडा घाँस खा " ल यो मन्त्र हो भनेर भने सुनाए । चेलाले पनि गुरु बचनलाई शिरोपरा गरि हरेक दिन बिहान बेलुका मन्त्रको रुपमा " हर हर भेडा घाँस खा " भन्दै जप्दै गए छ । त्यसरी दैनिक रुपमा " हर हर भेडा घाँस खा "भन्दै जप्दै जाँदा केही दिन पछि चेला मन्दिर परिसरमा पुग्ना साथ एउट भेडा चेलाको अगाडि आउन थाले।छन् । योक्रम दिन बित्दै गए पछि।सो कुराको जानकारी आफ्नोे गुरबरलाई दिएछ।
आफ्नो चेलाले दिएको जानकारी सुने पछि अचम्म मान्दे गरुले आफ्नो चेलोलाई भने छ , त्यसो भने भोलि त्यसरि नै भेडा आयो भने दुबै हातले भेडाको दुईटै सिं समाएर तन्त्र शक्ति देउ।भनेर जिद्दी गर । यदि भेडाले तिमिलाई तन्त्र शक्ति दिएमा तिमी।पनि म जस्तै बलवान् भै त्यो ढुङ्गाको बसाहा उचाल्न सक्नेछ भनेछन् । साँचङ नै भोलि पल्ट आफ्नो अगाडि भेडा देखा पर्ना साथ दुबै हातल दुईटै सिं समाए मलाई तन्त्र शक्ति देउ भन्दै भेडालाई लछारपछार गर्दै कराउन थालेछन् । सिं समाएर आफुलाई लछारपछार गरेको देखेर सिं सहितको शिर त्यहिं छाडेर शरीर भने लोप हुनेगरी भागेछन् । यसरी भेडालाई लछारपछार गर्दा सिं सहितको शिर मात्र बाकि हुने गरि शरीर अलप भएको स्थान नै अहिले ढुङ्गाको भेडाको टाउको भएको ठाउँ हो भने महेश्वर जुजु ज्यूले भन्नू भयको थियो। वहाँले यो कथा शनिवार १३ असार २०७७ / ११४० दिल्लाथ्वका दिन हामी शिव पञ्चायन माहाद्यःया देगः(श्री भवानी शंकर महादेव) मन्दिर अवलोकन गर्न जाने क्रममा भन्नू भएको हो ।
पर्व समय सुधार राष्ट्रिय कार्यदलका सदस्य सचिव ई. भाजु हरीनारायण मल्ल ज्यूको भनाईमा भने यो भेडासिं(भ्याँचा द्यः) देवता मेष संक्रान्ति संग अन्तरसम्बन्ध रहेको छ भन्ने छ । मेष संक्रान्ति भन्नाले विसुवत्त दिन संग सम्बन्धित छ । विसुवत्त दिन भनेको दिन र रात बराबर हुने दिन हो । जुन प्रकृति ले अहिलेको अवस्थामा चैतको ६ वा ७ गते पर्न आउछन् तर प्रचलित पात्रमा भने प्रकृतिले देखाउदै आएको दिन भन्दा २४-२५ दिन पछि मात्र बैशाख १ गतेलाई मेष संक्रान्ति भन्दै सनातनीहरुलाई मेष संक्रान्ति विसुवत्त( विस्का जात्रा) पर्व मनाउन लगाउदै आएको छ । भेडासिं( भ्यांःचा द्यः) देवता मेष संक्रान्ति संग के कसरी अन्तरसम्बन्ध छ त्यो भने अझै बुझ्न सकिरहेको छैन । यी विषमा ई. हरीनारायण मल्ल ज्यूले निश्चय नै प्रष्ट पार्नु हुनेनैछन् ।
मेलम्ची आयोजनाले खन्ने क्रममा उक्त ऐतिहासिक तथा धार्मिक ढुङ्गाको भेडासिं( भ्याँचा द्यः) देवतालाई माटो संगै उठाएर लगिसकेको अवस्थामा स्थानीयहरुको प्रायसले गाडीमा।राखि सकेकोलाई निकालेर पुन: विधिवत यथास्थानमा स्थापना गरिएको छ । फोटो स्रोत - सामाजिक सञ्जाल
ने.सं. ११४४ चिल्लागाः द्वितीया, बुधबार
१४ चैत २०८०
