 |
| ससानो - सुकन्दा ठूलो - मुकुन्दा |
नेपाली मौलिकता बोकेको सुकुन्दा
– प्रकाशमान शिल्पकार
विषयप्रवेश
नेपाल उपत्यका तन्त्रागमको अभ्यास हुने शास्त्रहरूले महिमागान गरेको परमपावन स्थल हो जहाँ सदियौँदेखि अविच्छिन्नरूपमा देवीदेवतालाई तन्त्रविधिबाट रिझाएर यहाँका साधकहरूले धर्म, अर्थ, काम र मोक्ष (पुरुषार्थ चतुष्टय) सिद्ध गर्दै आएका छन् । तन्त्रको मानसोपचार र बाहृयोपचारका माध्यमबाट आत्माको कल्याण र संस्कारजन्य कृत्यहरू दुवैमा समानान्तर वैशिष्ट्यको प्रतीति महसुस गराएका छन् । यहाँनेर मानसोपचारको सम्बन्धमा चर्चा गरिएको छैन, बाहृयाचार अर्थात् संस्कारगत कृत्यमा केन्द्रित हुने प्रयास गरिएको छ । संस्कारको पनि अत्यन्त लघुतम प्रयोगमा अर्थात् तन्त्रप्रधान नेपालमण्डलका रैथाने नेवारहरूको हरेक संस्कारमा प्रयोग हुने मङ्कलताको प्रतीकका रूपमा रही धार्मिक तथा सांस्कृतिक पहिचान बोकेको सामग्री सुकुन्दाको चर्चा गरिएको छ र यससँग सम्बन्धित विभिन्न पक्षहरूको बारेमा विषय उठान गरेर यहाँ केलाउने चेष्टा गरिएको छ ।
परिचय
ॅसुकुन्दा’ तन्त्रसाधक नेवारहरूको हरेक शुभकार्य, पूजा तथा पितृकार्य समेतमा अनिवार्य प्रयोग हुने विशेष कलात्मक सामाग्री वा पूजाभाण्ड हो । मङ्कलताको प्रतीक ॅसुकुन्दा’लाई पञ्चतत्त्वको समष्टिस्वरूपमा, गणेश, भैरव, सूर्यनारायण आदिको रूपमा समेत लिने गरिएको पाइन्छ । तोरीको तेल राखेर बत्ती बालिने सुकुन्दाको कलापक्ष र यसको सांस्कृतिक महत्तालाई दर्शाउन यसको पृष्ठभूमिको तादात्म्य प्राचीन नेपालको उत्पत्तिको ऐतिहासिक किंवदन्तीसँग जोडेको पाइन्छ ।
सुकुन्दा ॅसु’ र ॅकुन्द’ को संयोजनबाट बनेको शब्द हो । शाब्दिक अर्थ हेर्ने हो भने प्राचीन नेपाल भाषामा ॅसु’ अर्थ खाने तोरीको तेल अथवा तिलको तेल हो । अहिलेको प्रचलित नेवाःभाषामा तेललाई ॅचिकं’ भन्ने प्रचलन भएता पनि प्राचीन नेपाल भाषाले चिकंलाई ॅसु’ भन्ने गरिएको पाइन्छ । अहिले पनि बौद्धधर्म अनुसार सम्यक् दानमा दान दिनका लागि तयार पारिएको तेलमा पकाएको रोटीलाई नेवारहरूले सूमढी भन्ने गर्दछन् । त्यस्तै नै खाना पकाउने प्रक्रियाअन्तर्गत तेलमा तरकारी झ्वाँईँ गरी पकाउने बेलामा तेल डढेको गन्धलाई नेवारहरूले ॅसूनवः’ भन्ने गर्दछन् । त्यस्तै नै नवजात शिशु जन्माउन सुत्केरीलाई तेल लगाउन पुगेन भने ॅबुयसुये मगाम्ह’ भन्ने भाषिक बोली छ । सुकुन्दाको गर्भमा राखिएको तेलमा डुबाईराखेको सानो डाडु, चम्चा वा आचमनी जस्तोलाई नेवाः भाषामा सुमिचा भन्ने गरिन्छ ।
तेल राख्ने भाँडोलाई चिकंथल र पूजा सामाग्री राखेर पूजा गर्ने थालीलाई नेपालभाषामा पुजाभू भने जस्तै यसलाई पनि त सुथल वा मतच्याःथल भन्नु पर्ने हो तर त्यसो नभनिकन सुकुन्दा नै भन्नुको ठूलो महत्त्वपूर्ण अर्थ रहेको छ । ॅसु’ अर्थ प्राचीन नेवाःभाषाको तेलबाट आएजस्तै ॅकुन्द’ संस्कृत भाषाको कुण्ड (गोँसाईकुण्ड, सरस्वतीकुण्ड, यज्ञकुण्ड आदि) बाट आएको शब्द हो । ॅकुन्द’ शब्द संस्कृतको ॅकुण्ड’ शब्द अपभ्रंश भइ निर्माण भएको प्रतीत हुन्छ । तेलको पवित्र कुण्डको रूपमा सुकुन्दा रहेको छ । हुनतः सुकुन्दामा अङ्गित इतिहास एवं कला र दर्शनले सुसम्पन्न सुकुन्दा सनातनी धर्म, संस्कृत एवं नेवाः दर्शन आदिले सम्पन्न पवित्र सुकुन्दालाई पवित्र तीर्थका रूपका आत्मसात् गरेरै हाम्रा पुर्खा, गुरु वा आचार्यहरूले सामाजिक, सांस्कृतिकरूपमा अति सुहाउँदो शुभ नामकरण गरिदिए ।
कुण्डको रूपमा सृजना गरिएको सुकुन्दा प्राचीन नेपालको उत्पत्तिस्थल कालीदहको रूपमा सर्जकहरूले परिकल्पना गरिए अनुसार यसमा राखिने तेललाई कालीदहको जलाशय रूपमा लिएको देखिन्छ । प्रतीकात्मक रूपमा नेपालमण्डलको स्वरूपमा यसलाई तयार पारिएको प्रतीत हुनजान्छ । यसरी हेर्ने हो भने यसलाई पूर्णकलशको रूपमा पनि मान्न सकिन्छ । सुकुन्दा पूर्ण कलशकै रूपमा मान्य भएतापनि यसमा पानी राख्न आवश्यक छैन, आवश्यक मात्र हैन यसमा पानी हाल्नै हुँदैन । सुकुन्दामा बत्ती बालिने भएकाले यसमा पानीको प्रयोग गरिदैँन । पानी र आगो विपरित शक्ति हुन्, यी दुई शक्ति कुनै पनि अवस्थामा सँगै बस्दैनन् ।
सुकुन्दाको पृष्ठभागमा नागको छत्र रहेको हुन्छ । कलात्मकता देखाउनको लागि सुकुन्दामा छत्रको प्रयोग गरिएको पाइन्छ । नागहरूको संख्या पाँचदेखि एघारवटासम्म हुने गर्दछ, संख्यामा त्यो भन्दा माथि पनि हुन सक्दछ । नागलाई जलस्रोतको रक्षकको रूपमा पूजा गर्ने चलन नेपाल उपत्यकामा प्रचुर मात्रामा चलिआएको पाइन्छ । सुकुन्दामा नागहरू हुनुको अर्थ पानी हो । कलशमा पानीको प्रतीकका रूपमा नै छत्रको रूपमा नाग राखेर सुकुन्दाको सृजनाकारले सुकुन्दाको शोभा बढाएको हो ।
नेपालमण्डलको भूगोल प्रतीक
सुकुन्दाको कलात्मक स्वरूपको गुहृयतालाई सूक्ष्मरूपमा गहिरिएर हेरिएमा सुकुन्दाको प्रतीकात्मक अर्थ धार्मिकदृष्टिले नेपालमण्डलको भूगोल हो भन्ने आशय दर्शाउँछ । यस विषयमा अध्ययन गर्नुहुनुे अध्ययनकर्ताहरूको भनाइमा अझ यसको संक्षिप्त रूपमा भनेको स्वयम्भूपूराण अनुरूप मानिएको छ ।
नेपाल उत्पत्ति किंवदन्ती विषयको परिचायक
अध्ययनकर्ताहरूको मतअनुसार सुकुन्दाले प्राचीन नेपाल उत्पत्ति किंवदन्ती विषयको प्रतिनिधित्व गर्छ । नेपालमण्डल उत्पत्तिबारे स्वयम्भूपुुराणमा लेखिएको विषयवस्तुलाई आत्मसात् गरेर कुशल एवं भावुक कलाकारले सुकुन्दा सृजना गरेको देखिन्छ । पुराणकथामा तथागत गौतम बुद्धले यस धर्तीमा अवतरण गर्नुभन्दा धेरै कालअघिका बुद्धहरूमध्ये विपश्वी बुद्धले रोप्नुभएको कमलको बिउबाट दिव्य कमलको फूल हालको स्वयम्भूमा फुलेको खबर सुनेपछि ल्हासामा विराजमान रहनु भएका बोधिसत्व महामञ्जुश्री (प्राचीन नेपाल निर्माता) आफ्ना अनुयायी र पत्नीहरू मोक्षदा र वरदाका साथमा अलौकिक ज्योति दर्शन गर्न गोप्य मार्ग हुँदै ल्हासाबाट प्राचीन नेपालमा आगमन भएको प्रस· छ । भक्तपुरस्थित थाकलमठ अर्थात् महामण्डप गिरि (ल्हासा पाक्व/निस्यांङ गुरथाङ) हालको चाँगुनारायण नगरपालिका वडा नं ८ सुडालस्थित सुरुङ्कको द्वार गुफामार्गबाट नेपालमा आगमन भएको कुरा पौराणिक साहित्यका जानकारहरूले बताउँछन् ।
ज्योतिरूप श्रीस्वयम्भूको दर्शन गरि कालीदहको पानी क्वयना न्हसिकाप चोभार गल्छीको दायाँबायाँ रहेको पहाडमा वरदा र मोक्षदालाई राखी चोभार गल्छीलाई महामञ्जुश्रीले आफ्नो अस्त्र चन्द्रहाँस खड्गले प्रहार गरी पानी बाहिर जाने मार्ग खोलेको कुरा विभिन्न वंशावली र अनुश्रुतिमा समेत अत्यन्त व्यापक रहेको छ । यस अगाडि यहाँको विशाल दहको बिचमा सहस्रदलको कमलको फूल माथि अखण्ड बलिरहेको अलौकिक दिव्य ज्योतिरूपमा श्रीस्वयम्भू भगवान र नवनागराजाहरू समेतको वासस्थान रहेको भन्ने जुन पौराणिक घटनाको यथास्थिति यसै सुकुन्दाभित्रको गुᳮतामा देखिन्छ ।
कालीदहको र चन्द्रहाँस खड्ग प्रहारबाट दहको पानी जाने निकास खोलेको कथा विषयलाई आकर्षित गर्दै कलाकारहरूले सुकुन्दाको तलको भाग सहस्रदलको प्रतीकमा कमलपत्रको बुट्टा अङ्गित गरे अनि यसको अग्रभागमा रहेको दलुपा अर्थात् दीयो राखिदिएको पाइन्छ । यो हो सहस्रदलपद्मको माथि अलौकिक ज्योतिरूप तेज छरिरहेको भन्ने अर्थ हो । यसै सुकुन्दामाथि नवनागराजहरूको मूर्ति अङ्गित गरी छत्रको रूपमा सुकुन्दाको शोभा वृद्धि गराइयो । हुन त यी नवनागहरूको मूर्ति सुकुन्दा भित्रै राख्नु पर्ने हो, तर पनि कलाशिल्पीहरूले व्यावहारिक रूपमा समाएर हिँड्न सहजता होस् भन्ने हेतुले दलुपाको पछाडि छत्र ओढाएर सुकुन्दाको शोभावृद्धि गरिदिएको हुनसक्दछ । सुकुन्दाभित्र रहेको तेल निकालेर दलुपा राख्न एउटा सानो आचमनीजस्तो सुमिचा सुुकुन्दाको गर्भमा रहेको तेलमा डुबाई राखेको हुन्छ । सुकुन्दाको अभिन्न अङ्कको रूपमा रहेको यो सुमिचालाई वासुकीनागका रूपमा लिएको देखिन्छ ।
सुकुन्दा चन्द्रसूर्यको प्रतीक
तन्त्रमा सुकुन्दालाई चन्द्रमा र सूर्यको प्रतीकको रूपमा पनि लिने गरिएको पाइन्छ । शैवतन्त्र र बौद्धतन्त्रको समन्वय रहिआएको नेपालमा धार्मिक सांस्कृतिक परम्पराअनुसार बच्चा जन्मेको सुतक चोख्याउने, इहि राख्ने, बाह्रा (सूर्यदर्श गराउने) राख्ने, चुडाकर्म, इहिपा (विवाह) संस्कार तथा यज्ञयागादि कर्म (यज्ञकर्म) एवं दीक्षाकर्म, पितृकार्यकर्म धर्मोत्सव कार्य लगायत विविध उत्सव कार्यमा समेत पूजा संकल्प गर्न सर्वप्रथम यहि सुकुन्दालाई अघि राखेर हाम्रो कृत्य सम्पादन हुँदै आएका छन् । चन्द्र र सूर्यको प्रतीक मानिने सुकुन्दामा बालिने अग्निलाई सूर्यको अंशका रूपमा लिइन्छ भने तेललाई सोमको अंशका रूपमा लिने गरिएको पाइन्छ ।
गणितशास्त्रको प्रमाणअनुसार अग्नि तीन प्रकारको देखाएको छ, यही तीन प्रकारको अग्निको संकेतरूपमा बत्ती बाल्ने दलुपाको आकार त्रिकोणकार गरिएको पाइन्छ । तन्त्रमा त्रिकोण भनेको योनिको प्रतीक हो । त्यसकारण कुनै पनि पूजा गर्नु अगाडि सुकुन्दालाई प्रतिष्ठापन गरि पूजा गरिएको हुन्छ । पोताय् (रेखी)ले त्रिकोण आसन बनाई सुकुन्दालाई राखिने गरेको पाइन्छ । यसरी त्रिकोणात्मक रेखाचित्रले र दलुपाले सुकुन्दाको प्रत्यक्ष सम्बन्ध तन्त्रसँग राख्दछ । यही त्रिविन्दुले इच्छाशक्ति, ज्ञानशक्ति र क्रियाशक्तिको प्रतिबिम्बन, सृष्टि–स्थिति–संहारको समेत प्रतिबिम्बन गर्दछ ।
अर्धनारीश्वरको प्रतीक
सुकुन्दाको दलुपासँगै श्रीगणेशको मूर्ति रहेका कारणले वज्रयानको मतानुसार प्रज्ञा र उपायको (वज्रपद्मसमायोग) र शिववशक्तिस्वरूप अर्धनारीश्वरको प्रकृति र पुरुषको चिहृनका रूपमा राखेको हो । यसरी श्रीगणेश पुरुषको प्रतीक हो भने त्रिकोणाकार दलुपा (दियो) स्त्रीरूप हो । अगाडि त्रिकोणयन्त्राकृत दलुपा(दियो) र पछाडि नवनागमूर्ति रहेको सुकुन्दा कलशकै रूप हो । अर्को अर्थमा कलशाकृतिको अगाडि त्रिकोणायन्त्राकृति दलुपा नै श्रीगुᳮेश्वरी र त्यसको अगाडि आदिबुद्ध ज्योतिरूपको तेज जाज्वल्य भइरहेको प्रतीक स्वरूप दलुपामा बलेको दीप हो भन्ने मान्यता बौद्ध विद्वान्हरूले अगाडि सारेका छन् ।
पञ्चतत्त्वको परिचायक
सुकुन्दाको भित्री भागले जल, बाहिरी फूलेको भागले पृथ्वी, दियोले अग्नि, नागले वायु र गणेश स्वयंले आकाशको प्रतिनिधित्व गरिरहेको हुन्छ । जल, पृथ्वी, वायु, अग्नि र आकाशलाई पञ्चतत्त्व मानिन्छ ।
श्रीगणेशको अग्रपूजा
सुकुन्दामा रहेको श्रीगणेशको मूर्तिले सबैलाई कुनै पनि कार्य थालनी गर्दा श्रीगणेशलाई अनिवार्य अग्रपूजा गर्नु पर्ने सन्देश प्रवाह गरिरहेको छ । श्रीगणेशलाई अग्रपूजा नगर्दा एक धुरन्धर तान्त्रिकलाई विघ्नबाधा आएर आपत् परेको आख्यान यहाँ वर्णन गर्नु उपयुक्त भएकाले यहाँ स्मरण गराउँदैछु –
७ औँ शताब्दीतिरका मानिने ओट्ठियानचार्य नामक एक धुरन्धर तान्त्रिक कहीँकतैबाट हिमवत्खण्डको तपोभूमि नेपालमण्डलमा तीर्थयात्रा भ्रमणमा आएका रहेछन् । त्यस बेला उहाँले सूर्यासनविहार सन्निकर्षस्थल कच्छपालगिरि चोभार क्वयना चखुंतीबखुंति गुफाभित्र बसेर हेवज्रनैरात्माको पुरश्चरण गर्नुभएको रहेछ । उहाँले अनुष्ठान गर्दैगर्दा उहाँलाई भयङ्गर विघ्नबाधा वा मार आइरहृयो । आफू स्वयं निपुण तान्त्रिक हुँदाहँुदै पनि आएका विघ्न मारलाई निराकरण गर्न असमर्थ सिद्ध भएपछि तान्त्रिक ओट्ठियानाचार्यले विघ्नविघ्नान्तभैरवको आराधना गर्नुभएछ । तान्त्रिक आचार्यको प्रार्थनानुसार भैरव प्रसन्न हुनुभई प्रकट भएर ओट्ठियानाचार्यसँग आफूलाई आराधना गर्नुको कारणको सोध्नुभएछ । प्रसन्न भएका भैरवनाथले विघ्नबाधा आउनुको मूल कारण ओट्ठियानचार्यले आफ्नो अनुष्ठान सिद्धिका लागि समस्त देवदेवीलाई अनुष्ठान स्थलमा आहृवान गरेको तर त्यहीँ रहेका स्थान गणेश जलविनायकलाई भने आहृवान गर्न छुट्टाएको कुरा बताएछन् । त्यसकारण जलविनायक रिसाउनु भएर कोप हुनुभई आफ्ना गणहरू द्वारा गुफाभित्रको अनुष्ठान स्थलमा भयङ्गर विघ्नबाधा उत्पन्न गराउनु भएको हो भन्ने पत्तो लागेपछि विघ्नविघ्नान्तक भैरवले जलविनायकलाई आफ्नो पिठ्यूँमा आसन गरेर मालिकका रूपमा बोक्नुभएछ । आफ्ना नायक गणेशलाई सो अवस्थामा देखेपछि भैरवले सवार गरेको अवस्था अनुष्ठानमा विघ्नबाधा गर्न आएका जलविनायकका सबै गणहरू त्राहित्राहि भई भागेछन् । ओट्ठियानचार्यलाई विध्नबाधा गर्नहरूको स्वरूप अहिले पनि गुफाभित्रको भित्ताहरूमा देखिन्छ भन्ने भनाई रहेको छ । विघ्नविघ्नान्तक भैरवको आसनमा बसेको भएर जलविनायकलाई क्वइना गणेश हुन गएको भन्ने भनाइ छ । त्यस घटनाको उपरान्तदेखि आजसम्म पनि सबैले आफ्नो कार्यसिद्धिका प्राप्तिकालागि सर्वप्रथम श्रीगणेशलाई अग्रपूजा गर्नुपर्ने परम्परा र संस्कृति कायम भइ चल्दै आयो । यसै घटनाक्रम वा आख्यानकै कारण कलाकारले सुकुन्दामा श्रीगणेशको मूर्ति राखेर जनमानसलाई कुनै कार्य शुभारम्भ गर्दा गणेश पूजन गर्न अनिवार्य छ भन्ने सन्देश प्रदान गरेको हुनसक्छ ।
संस्कार र संस्कृतिमा प्रयोग हुँदै आएको सुकुन्दाको प्राचीनस्वरूप अलि फरक रहेको बुझिन्छ । नेपालमण्डलमा महामञ्जुश्रीको आगमन भएपश्चात् नेपालको प्रतीकका रूपमा सुकुन्दाको विकास भएको भन्ने संस्कृति अध्येताहरूको भनाइ रहेको पाइन्छ । अहिले प्रयोग हुँदै आएको कलशमा सुमिचासहित भएको सुकुन्दा भने जयस्थितिमल्लले बनाएको प्रारूप हो भन्ने पनि यदाकदा सुनिन्छ । सुमिचा विशेष गरेर टुप्पोमा एउटा मानव शिर आकारमा बनाइएको हुन्छ त्यसैकारण यो सुमिचालाई जयस्थितिमल्लको प्रतीक भन्ने मान्यता रहेको भन्ने भनाइ समेत छ ।
उग्रगणेश
सुकुन्दामा दुई सिंहसहित रहेका गणेश प्राचीन पौराणिक कालमा अनेकौँ युद्ध लडाइँ लडेका उग्रगणेश हुन् । युद्ध लड्ने सुँड बायाँतिर घुमेको वा फर्केको अवस्थामा रहेको सुकुन्दाको यो गणेश नेपालमण्डलवासी नेवाःहरूले पूज्दै आएको अलिबलि पूजा ग्रहण गर्ने तान्त्रिक गणेश हुन् ।
सुकुन्दा र मुकुन्दा
सुकुन्दा विभिन्न ठूलासाना आकारको पाइन्छ तर सामान्य आकारभन्दा धेरै ठूलो आकारको अनि एउटा हातले समान गाह्रो हुने, दुवै हातले समाउनु पर्ने ठूलो सुकुन्दा जुन केही मानन्धर, उदाय समुदायको विवाहमा जन्तीको जाने बेलामा अग्रपंक्तिमा बोकेर लाने प्रज्वलित ठूलो सुकुन्दालाई ॅमूसुकुन्दा’ भनिन्छन् ।
अहिलेको जस्तो पहिले विद्युत्को झल्मल्ल बत्तीको व्यवस्था नभएको समयमा नेवाः समाजमा नयाँ ज्वाईँलाई बत्ती देखाएर भित्र्याउने संस्कारमा प्रयोग गरिने सुकुन्दा आकार प्रकारकै तर अष्टनाग रहने स्थानमा कुनै सिंहकार मूर्ति भएको सुकुन्दालाई ॅमुकुन्दा’ भनिने गरेको रहेछ । अहिले धेरैलाई मुकुन्दाका विषयमा थाहा नभएको मात्र हैन मुकुन्दाको नामनै नसुन्ने धेरै नेवाःहरू पनि पाइन थालेका छन् । सुकुन्दा र मुकुन्दा अलकापुरीका राजा देवराज इन्द्रको ढुकुटीमा रहेको, धनका स्वामी कुबेर महराजको अमूल्य नौ निधिमध्यको एक निधि मुकुन्दा रहेको अनुश्रुति पाइन्छ ।
सुकुन्दाको प्रयोजन र संस्कारसँग सम्बन्ध
नेपालमण्डलवासीहरूको विविध पूजाआजामा अनिवार्य भइरहेको सुकुन्दा† जन्म, मृत्यु तथा विवाह आदि विभिन्न संस्कार र यज्ञ आदि धार्मिकोत्सवमा अनिवार्य रहेको छ । एवम्प्रकारले यहाँ संस्कृतिको अस्तित्वको रूपमा यसले आफ्नो दिगो स्थान ओगटेर आएको छ, यसैले विविध संस्कारसँग सुकुन्दाको घनिष्ठतम सम्बन्ध रहेको छ । सांस्कृतिक तथा सामाजिक प्रयोजन दुवैमा समानान्तर महत्त्व रहेको सुकुन्दाको विशेष स्थान रहिआएको छ । शाक्तोपासक नेवाःहरूको हरेक शुभकार्य, पूजा तथा पितृकार्य समेतमा अनिवार्यताका साथ नभई नहुने यो सकुन्दा सामाजिक कार्य र सांस्कृतिक र्यालीदेखि अहिले विभिन्न मञ्चहरूमा समेत देख्न थालेका छन् । छोरी चली विवाह गरी पठाउँदा दाइजोमा सुकुन्दा दिने परम्परा छ यहाँ । आजभोलि उत्सवपर्वहरूका सुकुन्दा र्यालि गर्ने चलन चल्दै गएको छ । कुनै पनि किसिमको कार्यक्रममा कार्यक्रमको उद्घाटनमा पानसमा बत्ती बाल्न कलात्मक सुकुन्दा बालेर गर्ने परम्परा चलेको छ ।
उपसंहार
तन्त्रप्रधान नेपालमण्डलको नेवाः सभ्यताको मौलिक पहिचान तथा सभ्यताको अन्वेषण सुकुन्दाको मौलिकतालाई कहिँकतैबाट असर पर्न दिनुहुन्न र यसको मौलिकतालाई कालान्तरसम्म यथास्थितिमा राख्नुपर्छ । यसतर्फ नेपाली संस्कृतिप्रेमी समग्रले सचेत रहनुपर्ने देखिन्छ । अस्तु ।
सन्दर्भ सामग्रीसूची
१. हेमराज शाक्य, नेपाल – संस्कृतिया मूलुखा
२. विभिन्न पत्रपत्रिकामा प्रकाशित लेखरचनाहरू
