"गुंला पर्व " को संक्षिप्त परिचय
नेपाल सम्वत अनुसारको दशौ महिना ( श्राष्णकृष्ण पक्ष) मा काठमाण्डौ उपत्यका भित्रका बौद्ध धर्मालम्बीहरुले महिनादिन भरी चैत्य दर्शन गर्न नामसंगिित पाठ गर्दै पदयात्रा गर्ने पर्वलाई " गुंला पर्व" भनिन्छ । विक्रम सम्वत अनुसार हेर्ने हो भने यो पर्व श्रावण शुक्ल प्रतिपदाको दिनबाट सुरु भइ भाद्र शुक्ल प्रतिपदाको दिन समापन हुने नेवाः समुदायको एक प्राचिन विशेष पर्व हो ।
गुंलाको शाब्दिक अर्थ
चान्द्रमास अनुसारको नेपाल सम्वतको १० अौं महिनाको नामनै गुंला हो । नेपाल भाषा( नेवाः भाषा)मा "गुं"को शाब्दिक अर्थ नवौं तथा जङ्गल हो भने " ला" को अर्थ महिना हो । यसरी "गुं" शब्द र " ला" शब्द मिलेर "गुंला" बनेको हो । यश गुंला महिना भरी बौद्ध धर्मावलम्बीहरुले भगवान बुद्धको विहार, चैत्य, वहिहरुमा पुजा, स्तुति गरी मनाउने पर्व भएर नै यश पर्वको नाम नै " गुंला पर्व " रहन गएको हो भन्ने प्रष्ट नै देखिन्छ ।
गुंला पर्व सुरुवाट
यो गुंला पर्व राजा बिक्रम देवले शुरु गरेका थिए भन्ने मान्यता रहेको छ ।
इतिहास तथा सांस्कृतिक पक्ष
परापुर्वकालमा नेपाल मण्डल एक दह थियो । जसको नाम "नागदह" थियो । यस दहमा बिपासु बुद्ध आउनु भएर कमलको फूलको बीउ छर्नु भएको थियो । यस दहको बिचमा एक सुन्दर कमलको फूल फुले जुन एकदम सुन्दर तथा बिचित्रका थिए । यस कमलको फूलबाट धर्मधटु ज्योति निस्केको थियो । यो दृश्य हेर्नेहरुको घुइचो नै लाग्ने गर्थ्यो । यो एक त्रेतायुग मै सृष्टि भएको स्वयम्भूनाथको(सिंगु महाचैत्यको) अलौकिक शक्ति थियो । तथागत बिश्वभू आएपछि महामञ्जुश्री तिब्बतको ल्हासाबाट करिब ५००० जना शिष्य सहित सुरुङ्ग मार्ग भै नेपाल आएका थिए । त्यहाँबाट आफ्नो दुई श्रीमतीहरु बरदा र मोक्षदासंग हालको चोभारमा गई उहाँले आफ्नो चन्द्रहाँस खड्कले चोभारको डाँडो काटेर सम्पुर्ण पानी बाहिर पठाए । जुन कमलको फूल बिस्तारै पश्चिम तिर सर्दै हालको स्वयम्भूमा गै स्थापित भए । तसर्थ स्वयम्भू सिंगु)नै नेपाल मण्डलको पहिलो भू स्थान हो । स्वयम्भू भन्नाले "स्वयम" र "भू" मिलेर स्वयम्भू भएको हो जस्को अर्थ स्वयम् सृष्टि भएको भूमी हो । यसरी सृष्टि भएको भूमिको नाम मञ्जुपाटन रहन गयो भने धर्माकर भन्ने ब्यक्तिलाई पहिलो राजा बनाए । यसरी बनेको मञ्जुपाटनमा अवस्थित ज्योतिरुप स्वयम्भूमा आफ्नो धर्म "धम्म"को शुरुवात गर्नु भयो । जसलाई "चैत्य सेवा" भनिन्छ । यसै चैत्य सेवालाई नै गुंला धर्म भनिए ।
भक्तपुरमा रहेको १७ वटा विहारहरुमा गुंला पर्वका दिन एक महिना गुंला बाजा बजाइ प्रार्थना गर्ने गर्दछ भने महिनाको चार बुधबार चार बुद्ध चिन्ने भनेर चार बुद्ध भूमी (नम बुद्ध, बज्रयोगिनी, स्वयम्भू र रातो मच्छिन्द्रनाथ) को समेत दर्शन गर्ने गर्दछ । यो महिना पानी पर्ने भएकोले यस झरीलाई गुंला झरी भनिन्छ । GR Ranjit
गुँला अविधिमा विशेष गरि स्वयम्भू महाचैत्यमा १ महिना मेला लाग्ने गर्दछ। गुँला धर्म भरी काठमाडौका मुख्यत ३२ टोलबाट विभिन्न बाजागाजा सहित हरेक दिन स्वयम्भू महाचैत्यको दर्शन गर्न आउने प्रचलन रहेको छ। यस बखत विशेष गरि गुँला बाजा बजाइन्छ, अर्थात् धाँ बाजा बजाइन्छ।यस महिनामा पर्ने विभिन्न तिथीहरुमा काठमाडौबाट मात्र नभइ उपत्यकाको विभिन्न ठाउँबाट पनि बाजा सहित स्वयम्भू दर्शन गर्न आउने प्रचलन रहेको पाइन्छ।पाटनबाट स्वयम्भूमा नौबाजा सहित दर्शन गर्न अझैपनी आउने गर्दछन् भने गुँला बेला धाँ बाजा सहित मुहाली, न्यकु ( सिङ्गबाट बजाइने एक किसिमको बाजा) आदि पनि बजाउने गरिन्छ।यसै गरि ज्यापू समुदायले भने धिमे बाजा र दाफा बजाउने गर्दछन्। यसरी स्वयम्भूको दर्शन गरिसकेपछी, सेतो मछिन्द्रनाथको पनि दर्शन गर्नपर्ने मान्यता रहेको पाइन्छ।
गुँला दान धर्म गर्ने महिना पनि
गुँला धर्मको अविधिमा मनाइने एक मुख्य पर्व भनेको पञ्जरा हो। पञ्चदानको नामले पनि चिनिने यस पर्वमा बज्राचार्य तथा शाक्य समुदायका व्यक्तिहरुले दान लिने गर्दछन्।यस पर्वमा धान, चामल, गहुँ, केराउ, मकै, नुन, पैसा, फलफूल आदि दान गरिन्छ। उपत्यकाको तीनै सहरमा यो पर्व मनाइएता पनि ठाउँ अनुसार फरक दिनमा मनाइने गरिन्छ।
स्वयम्भू महाचैत्यको छायाँ हेर्ने रात गुँलामा पर्छ
काठमाडौमा स्वयम्भूमा छायाँ हेर्ने रात पनि यहि गुँलाकै अविधिमा हुने गर्दछ। पञ्जराको ठिक अगाडि भाद्रकृष्णपक्ष द्वादशिको रात विशेष गरि दक्षिण ललितपुरका मानिसहरु आफ्नो घरमा सो वर्ष कसैको मृत्यु भएको छ भने स्वयम्भूमा बत्ति बाल्न आउने प्रचलन छ, र रातभरी त्यहिँ बस्ने चलन छ। यश रातलाई जुगः चाः भनिन्छ । यश दिन युग पल्टने दिन भएकाले नेवाः समाजले जुगःचाः भनिन्छ । यश रात मौसमले साथ दिएमा आकाशमा स्वयम्भू महाचैत्यको छायाँ दर्शन गर्न सक्ने छ ।
गुँला महिनामा मनाउने अन्य पर्व
गुँला धर्मकै अविधिमा मनाइने अर्को पर्व भनेको ` बहि द्य: ब्वयेगु´ हो। यो पर्व गुँलाथ्व पुन्हीको (जनै पुर्णिमा/ क्वाती पुन्ही) भोलिपल्टबाट ३ देखि ८ दिन सम्म मनाइन्छ। यस अवसरमा विभिन्न बहालमा अरु बेला नदेखिने गरि राखिने दिपंकर बुद्धका ठूला मुर्तिहरु, विभिन्न देवी देवताका मुर्तिहरु, पौभा तथा थाङ्का चित्रहरु र हस्तलिखित ग्रन्थहरु सर्वसाधारणलाई अवलोकन र दर्शन गर्नका लागि राखिन्छ। यसरी राखिएको मुर्तिहरु दर्शन गर्न विभिन्न समुदायबाट बाजागाजा सहित जाने गरिन्छ भने यसको दर्शन गर्न प्रत्यक्ष देवी श्री कुमारी माजुलाई पनि लाने गरिन्छ। यस बेलामा विशेषतः काठमाडौको भग्वानबहालमा सुनको अक्षरले लेखिएको सतसहस्रिका प्रज्ञापारमिता र इतुमबहालमा सुनको अक्षरले लेखिएको अष्टसहस्रिका प्रज्ञापारमिता पनि दर्शनको लागि राखिन्छ। जनश्रुती अनुसार यी पुस्तकको दर्शन गरेमा स्वर्ग जाने बाटो खुल्ने विश्वास गरिन्छ।
गुँला पर्व प्राचीन पर्व
गुँला धर्म नेपाल मण्डलमा मनाइने प्राचीन पर्व मानिन्छ भने यसलाई विशुद्ध नेवा: पर्व मानिन्छ। नेपालभाषामा गु को अर्थ नौ, हुने भएकोले प्राय: मानिसहरु गुँला नवौं महिना हो भनेर झुक्किने गर्दछन्। यस पर्वलाई गुँला किन भनियो भन्ने बारेमा धेरै मतभेद तथा अख्यानहरु रहेको पाइन्छ। विभिन्न इतिहासकारका अनुसार गुँ भनेको नेपालभाषामा डाँडा हो, र ला भनेको महिना हो। यस समयमा भारी वर्षाका कारण बाढी, पहिरो आउने भएकोले त्यसो नहोस् भनी प्रकृतिको पूजा गरिने भएकोले गुँला भनिएको बताउँछन्। यसै कुरामा संस्कृतविदहरुका अनुसार श्री स्वयम्भू महाचैत्यको सेवा गर्ने प्रचलन आदिकाल देखि नै चल्दै आएकोले यस्तो तर्क नमिल्ने बताउँछन्।
गुँला धर्मको अर्थ जे जस्तो भएता पनि गुँला धर्म नेवा: समुदायमा मनाइने विभिन्न पर्वहरु मध्ये एक अति नै महत्वपूर्ण रहेको छ। यसलाई बौद्ध नेवा:हरुले मात्र नभइ सबैले मनाउने गर्दछन् र यो धार्मिक सहिष्णुताको एक अनुपम नमुना पनि हो ! Frannkey Franz
गुँला धर्मको मर्म नबुझ्ने , मर्म बुझ्न नचाहने र बुझेर पनि नबुझे झै गर्नेहरुले गुँलाको अर्थमा अन्यथा अर्थ लगाउदै नेवाः धर्म र पर्वमा खीसी गर्नु सामाजिक अपराध हो ।
@ लेखन स्रोत सामाग्री GR Ranjit र Frannkey Franz को फेशबुक वाल।
