संक्रांति र पर्व समय

 संक्रांति र पर्व समय 

परिभाषा वा अर्थ

          सूर्य वा अरु कुनै ग्रहपुञ्ज एक राशिबाट अर्को राशिमा सर्ने वा स्पर्ष गर्ने अवधि नै संक्रांति हो । सूर्य एक राशिबाट अर्को राशिमा स्पर्ष हुने दिन सौर महिनाको पहिलो दिन एक गते वा संक्रांति हो । बाह्र राशिले सूर्यलाई स्पर्ष गर्दै पृथ्वीले परि्क्रमा गर्दा बाह्र राशि पुरा पार गर्नु पर्ने हुन्छ । सूर्य जुन राशिमा स्पर्श गर्छ त्यसै राशिका नामबाट संक्रांति भनिन्छ । त्यसैले बाह्र संक्रांतिको बाह्र महिना हुन्छ । सूर्यको गतिको आधारमा गणना हुने सौर वर्षको हरेक महिनाको छुट्टाटै आफ्नै राशिको संक्रांति हुन्छ  । जस अनुसार सौर वर्षको  बाह्र  राशिका संक्रांतिहरुमा :- मेष संक्रान्ति, ञवृष संक्रान्ति, मिथुन संक्रान्ति, कर्कत संक्रान्ति, सिंह संक्रान्ति, कन्या संक्रान्ति, तुला संक्रान्ति, वॄश्चिक संक्रान्ति, धनु संक्रान्ति, मकर संक्रान्ति, कुम्भ संक्रान्ति, र मीन संक्रान्ति हुन् । सौर वर्षको महिना अनुसार मेष संक्रान्ति वैशाख १,वृष संक्रान्ति जेष्ठ १,मिथुन संक्रान्ति असार १, कर्क संक्रान्ति श्रावन १,सिंह संक्रान्ति भाद्र १, कन्या संक्रान्ति असोज १, तुला संक्रान्ति कार्तिक १, वॄश्चिक संक्रान्ति मंसिर १, धनु संक्रान्ति पुष १, मकर संक्रान्ति माघ १, कुम्भ संक्रान्ति फागु १ र मीन संक्रान्ति चैत १ गते हुनै पर्छ । प्रत्येकण संक्रांतिको आफ्नै धार्मिक महत्व रह आएको छ तर पनि मेष संक्रांति र मकर संक्रांतिको विशेष  ठूलो महत्व छ ।

पर्व समय

      शास्त्रगत तोकिएको  तिथि मिति र समयमा मनाउने पर्ने पर्व समय नै पर्व समय हो ।

प्रचलित पञ्चाङ्गमा संक्रांति र पर्व समय

      सूर्यको गमनको गणितीय निति  अनुसार तयार हुने   पञ्चाङ्गमा सूर्यले  राशिलाई स्पर्श गरेकै दिन  महिनाको पहिलो दिन  १ गते  उल्लेख भई संक्रांति पर्नै पर्ने हो ।  नेपालमा सरकारी स्तरबाट प्रचलनमा चलाईरहेको सौर्य वर्षको  सम्वत विक्रम सम्वत ह‍ो । आधा शताब्दी अगाडि देखि सरकारबाट स्विकृत फञ्चाङ्गमा ६,७ गते नै सूर्य अर्को महिनामा सरेको याने सूर्यले राशि स्पर्श गरेको देखाउँदै आएको स्पष्ट नै छ । तर त्यहि पञ्चाङ्गले महिनाको पहिलो दिनमा पर्नु पर्ने सूर्यले राशि स्पर्श गरेको एक महिना अगाडि ६,७ गते नै परिसकेको देखाउदा देखाउदै पनि एक महिना पछाडि महिनाको १ गते देखाउँदै  आएको छ । जसका कारण मेष संक्रांति मनाउनु पर्ने पर्व वृष संक्रान्तिमा र मकर संक्रांतिमा मनाउनु पर्ने पर्व कुम्भ संक्रान्तिमा मनाउन बाध्यता पार्दै आएको छ । एउटा राशि संक्रांति हुनु पर्ने पृथक राशि संक्रांति  महिना परेको पञ्चाङ्गले देखाई सकेको अवस्थामा निश्चय नै चन्द्रमाको गतिको तिथिमा पनि फरक परिसकेको पक्का नै छ ।  हामी सनातनी नेपालीले ब्रम्हवाक्य सरह मान्दै आएको पञ्चाङ्गमा पर्व समयको स्थिति यस्तो छ ।

#प्रकाशमानशिल्पकार

कलंकी लामपाटीको इतिहास ...

 कलंकी लामपाटीको  इतिहास  ...

     राणाकलको अन्त्य समय सम्ममा पनि  नेपालमा आवट जावट अहिले हामीले भोगचलन गर्दै आएको जस्त‍ो सुविधायुक्त सडक बाटो र सवारी साधन थिएनन् । हुनत अहिले पनित देशका समस्त भूभागमा  समुचतित बाटोघाटो  पुल बन्न सकिरहेका छैनन् । हामी बेलाबेलामा मिडया र सामाजिक सञ्जालहरुमा दुर्गम क्षेत्रका भाइबहिनीहरु आफ्नो ज्यानको बाजि लगागर तुइनमा बसी नदी , खोला वारपार गरेर स्कुलमा जाने आउने गरेको तस्बिरहरू भाईरल हुने गरेको देख्द‌ै नैआएका छौ। हालै मात्र पनि देशको एउटा दुर्गम क्षेत्रमा त्यस्तै तुइनबाट नदि पार गर्ने क्रममा दुर्घटना भएर केही ब्यक्तीहरुले ज्यान गुमाएको सममचार बाहिर आएको थियो । राणाकालको अन्त्य सम्म पनि काठमाण्डौ बाट बाहिर जान र आउन मानिसहरु हिडेर नै जाने गर्थे । हुनेखानेहरु भने कोही घोडा, खच्चर र उलिन्नकाठमा बसेर यात्रा गर्थे । 

      उलिन्काठ भनेको त्यस समयमा मानिसले मानिसलाई बोकेर यात्रा गराउने प्राचीन प्रविधिबाट  निर्मित काठको सवारी साधन हुन्। छत नभएको कसैलाई बसाएर दुईतिरबाट दुई वा तिनजनाले बोकि लैजाने सवारी साधन हुन् ।

      तात्कालिक राणा श्री ३ प्रधानमन्त्री जुद्ध शमशेरका छोरी पुतली मैयाँसाव आफ्नो राणा रवाफ अनुसार काठमाण्डौ बाहिरको यात्रा गरि फर्कने क्रममा अस्वस्थय हुनु भई न्हेपंखाको ( हालको कलङकी क्षेत्रको) भौतिक अस्तित्व समाप्त भई सकेको लामपाटी रहेको स्थानमा  विश्राम लिने क्रममा त्यहिँ नै निधन हुनु भएको।थियोरे । स्थानीय केही व्यक्तिहरुको भनाईमा पुतली मैयासाहबकि आमा आलुव महारानी  भनिन्छन्। आलुव महारानीका बारेमा काठमाण्डौका नेवाःहरुको भनाईमा मरुटोलतिर  कतै आलुव बेचिरहेका सुन्दरीमाथि जुद्ध शमशेरको कूदृष्टि परी उठाएर लगेर  शारीरिक  सम्बन्ध राखि महारानी बनाएको रे ।

       श्री ३ जुद्ध शमशेरलाई आफ्नो छोरी पुतली मैयाँ साह्रै नै मन पर्ने रहेछन्। सायद त्यसै भएर होलान् छोरीले प्राण त्यागेकै स्थानमा अनि मृतक छोरी पुतली म‌ैसाहवकै नाममा बटुवाहरुलाई विश्राम गर्न एवं वास बस्नका निम्ति आकार प्रकारमा चौडाको अनुपातमा लामो लगभग ६० - ७० फुट लम्बाई    र २५ फुट चौडाई जतिको  धर्मशाला पाटी बनाउन लगाएको भन्ने देखिन्छ ।

       पुतली मैयासाहबको स्मृतिमा बनेको त्यो  धर्मशाला पछि पुतली पाटीको नामले सबैले चिन्दै गए। पुतली पाटीमा कयौं  बटुवाहरु विश्राम गरेर गए । समय बित्दै जाँदा जनसंख्याको चाप बढ्दै गयो र धर्मशाला, पौवा, पाटीहरुमा ब्यक्ति र समुहरुको कूदृष्टि पर्दै जान थाल्यो । पुतली पाटीमा पनि समूह र संस्थागतको कूदृष्टि परेर पाटीमा कहिले "कर चेकपोष्ट"  कहिले स्काउटकाो कार्यालयत कहिले " कान्जीहाउस, नव ज्योति पुस्तकालय , कलङ्की गाउँ पंचायत भवन र गाउँ पंचायतको उपप्रधान पञ्चको निजि किनारा पसला हुँदै जनपथ स्कुल सम्मले त्यो पुतली पाटी नामको धर्मशालामा कब्जामा लिएर भोग गर्दै गए । पाटीमा गाउँ पञ्चायतको कब्जामा गए पछि स्काउटको कार्यालय, कान्जीहाउस र नव ज्योति पुस्तकालय भने श्री कलङ्की माताको मन्दिर परिसरको अहिले खाने पानाी लि.को ट्याङ्की भएको ठाउँमा रहेको पाटीघरमा  सरेको  कुरा स्थानीय कुमार अधिकारी  भन्नू हुन्छ ।

      स्थानीय शान्ताराम थापामगरज्यू, लक्ष्मण अधिकारीज्यू र श्रीपति सुवेदीज्यू लगायतले जानकारी दिनु भए अनुसार पुतली पाटीमा बसेको कान्जी हाउसले पहिला गाउँ टोलमा पशुपालकहरुले छाडा छोडेका गाई साँढेहरु नियन्त्रणमा लिएर कान्जीहाउसमा राखेर राख्ने गर्थ्यो अनि पशुधनीहरुले लिन आएमा दण्ड जरिवाना तिराएर दिएर पठाउने काम थर्थ्यो। पशुपालक धनीले खोजबिन गरि लिन नआएमा  लिलाम समेत गर्थ्यो । 

थापामगरज्यू समेतको भनाईमा त्यस पाटीमा केही वर्षसम्म बोल्न समेत नसक्ने एक असहाय बसेर जीवन निर्वाह समेत गरेका थिएरे । यो पाटीलाई सडकले मिचेर पाटी भत्काएर सडक विस्तार नगरे सम्म पाटीको ठीक अगाडि  जुद्धशमशेरले स्थापना गरेको धारा समेत रहका थिए । जुन धारा स्थापना गर्नुमा स्व. नारायण दत्त बिडारी (सुबेदार बाजे) अर्थात पुर्षोतम बिडारी काकाको पिताजीको ठुलो पहल थियो । सडक विस्तारमा परेर पाटी नभत्काए सम्म त्यही पाटीमा  जनपथ स्कुल रहेका थिए ।

       २००७ सम्म  हिलामे हुने बाटोमा जम्मा एउटा लहरी( त्योबेलाको ट्रक) चल्ने । त्यो पनि बिहान छ बजे पल्टन  लिएर थक्वाः (रथानकोट) देखि तिन्ख्यः(टुंडिखेल) जान्थ्यो , अनि साँझ पाँच बजे पल्टन फर्काएर लगिन्थ्यो, त्यति नै हो यहाँको गाडी  आउने जाने भनेको । सर्वसाधारण  मान्छेको साधन थिएन, पैदल नै हिड्नु पर्थ्यो । पछि तीन वटा बस थक्वाः(थानकोट) देखि शहिदगेट सम्म चल्न थाले पछि यश क्षेत्रबाट भएर सार्वजनिक बसहरु  बिस्तारै थप्दै गए अनि यसै पुतली पाटी अगाडि  पनि बस विसौनीले स्थान पायो । बसको सहचालकले बस विसौनीलाई  पुतली पाटीको लामो स्वरुप हेरेर यात्रुहरुलाई पुतली पाटी स्थितको बस विसौनी आयो भनेर जानकारी दिन  लामोपाटी ... लामोपाटी भन्दा भन्दै  पुतली पाटीको नाम " लामपाटी " भनेर नामकरण गर्न थाले , पछि हुँदा बसको सहचालककै भनाईलाई सबैले अनुसरण  गर्दै गए । यसरी न्हेपंखा स्थितको पुतली पाटी लामपाटीमा परिणत भएर गए । पुतली मैयाँसाहवको स्मृतिमा निर्माण भएको धर्मशाला पुतली पाटीको नाम लामपाटी नामाकरण हुनुमा बुद्ध दर्शन,  सुवर्ण,लक्ष्मी र हारती बस लगायत र त्यसका सहचालकहरुको  ठुलो भुमिका रहेको छ भन्ने शान्तराम  थापामगर ज्यूको भनाई रहेको छ ।

      कलङ्कीथानको श्री कलङ्कीमाई मन्दिर भित्र रहेको ठूलो घण्टा झुण्ड्याएको खम्बाको निदालमा लेखिएको विक्रम सम्वत १९६४ सालको शिलालेखमा लेखिए अनुसार अहिलेको कलङ्कीको नाम र कलङ्कीथानको श्री कलङ्कीमाईको नाम पनि कलङ्की र श्री कलङ्कीमाई हैनन् । कलङ्की क्षेत्रको  वास्तविक मौलिक नाम " न्हेपंखा " हुन ।

        पहिला पहिला यश क्षेत्रमा न्हायपं कच्छि( नर्कट घारी) रहेकाले नेवार भाषाबाट न्हेपंखा भनि्थ्यो  । पछि यश न्हपंखा क्षेत्रको स्वामिनि( अधिस्थात्री देवी) कल्खु बालकुमारी अजिमाको मौलिक नाम अपभ्रंश हुँदै हुँदै कलङ्की  हुन गए पछि यश क्षेत्रकै नाम कलंकी रहन गएको हो । यसरी यश क्षेत्रको मौलिक  नाम न्हेपंखा हुन् भने  श्री कलङ्कीमाईको मौलिक नाम कल्खु बालकुमारी हुन् भन्ने प्रस्त देखिन्छ । घण्टा झुण्ड्याए शिला अम्बाको निदालको शिरमा " श्री कलंषु बालकुमारी ।। श्री ३ चन्द्रकी जय  ।। लेखिएको छ भने  शिलालेखको व्यहोरमा " न्हेपंखा" बस्ने डिठ्ठा मान बहादु अधिकारीेेले घण्टा चढाएको भनेर लेखीएको छ ।

        बिकाशका नाममा  हाम्रो कयौं  सम्पदाहरुको भौतिक संरचनाहरु अतिक्रमण हुँदै नासिन्दै गइसकेका छन् । केही सम्पदाहरु ननासिए तापनि सम्पदाको मौलिकता मौलिक नामह र पहिचानहरु नासिन्दै गएका छन् । यहाँका सम्पदा र सम्पदाका पहिचान भनेको हाम्रो र देशकै पहिचान हो । अतः भएरहेका सम्पदाहरुको समुचित  संरक्षण गर्नु, मासिसकेका सम्पदाहरुको भएसम्म पुनःनिर्माण गर्ने नसके सम्पदा रहेको स्थान सम्पदाको पहिचान झल्काउने  संकेत सहित नाम सबैको दृष्टि पर्ने गरि लेखेर राख्नु पर्छ । ताकि  भविष्यका नयाँ पुस्ताले समेत त्यहाँ यस्तो विशेषताको यो सम्पदा रहेको थियो भनेर  जानकारी पाउन सकियोस् । 

#प्रकाशमानशिल्पकार

पञ्चकको परिभाषा वा अर्थ

 पञ्चक के हो ?

      शब्दकोषमा लेखिए अनुसार  पञ्चक भन्नाले:- १. एकै प्रकारका पाँच वस्तुहरूको समुदाय। २. कार्तिक कृष्ण त्रयोदशीदेखि शुक्ल द्वितीयासम्मका पाँच दिन; यमपञ्चक। ३. कार्तिक शुक्ल एकादशीदेखि पूर्णिमासम्मका पाँच दिनको समय; भीष्मपञ्चक। र ४. धनिष्ठादेखि रेवतीसम्मका पाँच नक्षत्र भित्रको पञ्चक कालका वा समयावधि भन्ने बुझिन्छ ।  । 

     पञ्चक के हो ? भन्ने विषयमा यहाँ पञ्चक कालका बारेमा केहि प्रष्ट पार्ने प्रयत्न गर्नेछु । ज्योतिष शास्त्र तथा पञ्चाङ्ग अनुसार चन्द्र ग्रह अर्थात चन्द्रमाको मार्गमा देखिने धनिष्ठा नक्षत्रको तृतीय चरण र शतभिषा, पुर्वाभाद्रपद, उत्तराभाद्रपद तथा रेवती नक्षत्रको चार चरणमा भ्रमण काललाई पञ्चक काल भनिन्छ । यस समयमा चन्द्र ग्रहका कुम्भ र मीन राशीमा भ्रमण पन्चकको जन्म दिन्छ । धनिष्ठा, शतभिषा, पूर्वभाद्रपद, उत्तरभाद्रपद र रेवती यी नक्षत्रको मेलले बनेको विशेष योगलाई पञ्चक भनिन्छ । नक्षत्र भन्नाले चन्द्रमाको मार्गमा देखिने, सौरजगत्देखि अलग रहेका नक्षत्र वा ताराहरूको समूह (अश्विनी, भरणी, कृत्तिका, रोाहिणी, मृगशिरा, आर्द्रा, पुनर्वसु,पुष्य (तिष्य०, अश्लेषा, मघा, पूर्वाफाल्गुनी, उत्तराफाल्गुनी, हस्ता, चित्रा, स्वाती, विशाखा, अनुराधा, ज्येष्ठा, मूल, पूर्वाषाढा, उत्तराषाढा, श्रवण, धनिष्ठा, शतभिषा, पूर्वभाद्रपद, उत्तरभाद्रपद र रेवती लगायत सत्ताइस नक्षत्रहरु हुन् । मनुष्यका असलखराब अवस्थाका अधिष्ठाताहरूनै ज्योतिषशास्त्रअनुसार पञ्चक हो।

पञ्चकको प्रभाव  :

🎆पन्चकमा पराल र काठबाट अग्निभय, चोरभय, रोगभय  🎆  राजभय, धनहानी हुन सक्छ ।

🎆 धनिष्ठा नक्षत्रमा अग्नि भय रहन्छ ।

🎆 शतभिषा नक्षत्रमा कलह हुने सम्भावना रहन्छ ।

🎆 पुर्वाभाद्र पद नक्षत्रमा रोग बढ्ने सम्भावना हुन्छ ।

🎆 उतरा भाद्रपदमा धनको रुपमा दण्ड हुने सम्भावना हुन्छ 

🎆 रेवती नक्षत्रमा धन हानीको सम्भावना रहन्छ ।

पञ्चक कालमा गर्न नहुने कार्यहरु :

🎆 मरेको शरीर जलाउन 

🎆 काठ खरिन गर्न

🎆 घरमा छल राख्न

🎆 पलगं वा ओछ्यान बनाउन

🎆 दक्षिण दिशातिर यात्रा गर्न

🎆 कुनै शुभ र मांगलिक कार्य गर्न

पन्चकको समयमा कोही व्यक्ति मरेमा पञ्चक शान्ति नगरी अन्त्येष्टि गरिएमा परिवारको ५ जना व्यक्तिको मृत्यु हुन्छ भन्ने सनातनी जनविश्वास रहि आएको छ । त्यसै कारण सनातनीहरुको मृत्यु भई मृतकको अन्त्येष्टि गर्दा पञ्चक परे नपरेको एकिन गरिने गरिन्छ । यदि पञ्चक काल परेको भएमा आफ्नो कुल परम्परा अनुसार पञ्चक शान्ति विधि अपनाएर मात्र मृत्यु संस्कार गरीन्छ । सनातनीहरुमा समुदाय र ठाउँ अनुसार पञ्चक कालमा मृत्यु भएकाहरुको मृत्यु संस्कार गर्दा आ-आफ्नै तरिकाले पञ्चक शान्ति गर्ने परम्परा रहि आएको छ ।

🎆 पञ्चकमरण शाान्ति विधि :

 पञ्चाङ्गमा उल्लेखित भए अनुसारको - पञ्चकमरणे पुतलादाहविधि -

      कर्ता स्वयं भै पूर्वतर्फ फर्की कुश-तिल- जल लिने । " अद्येहेत्यादि( अमुक) गोत्रस्य ( अमुक) प्रेतस्य धनिष्ठादिपञ्चकमरणवनित अनिष्टपरिहारार्थ मृतस्य पञ्चकमरणजन्यदोषपरिहारपूर्वकोत्तमगतिप्रादयर्थञ्च पञ्चकमरणशाान्तिविधि करिष्ये ।" भनी छाडिदिने। चन्दन माला आदिले पाँच वटा प्रतिमा( पुतली)लाई सिंगारेर ऊनी धागोले बेरेर जौको पिठोले लिपेर दाह गर्ने समयमा प्रेत (लास) माथि राखि दिने । जसमध्ये १. प्रेतवाह प्रतिमा शिरमा राख्ने, २.प्रेतसव प्रतिमा आँखामा राख्ने, ३. प्रेतप प्रतिमा कोखामा राख्ने, ४. प्रेतभूमिप प्रतिमा नाभिमा राखिदिने  र ५. प्रेतहतं प्रतिमा पाउमा राख्ने । तिनिहरुलाई नाम मन्त्रले घृत आशुति र जधारादिने " यमाम सोमं मधुमत्तयेर्षा तोनोगावः स्वदन्तु हब्या । दुतं वो देवः स्वदयं मुमेषातेनोरासं तकुरुमा यमद्ययूयं पातः स्वस्तिभिः सदा नः ।  त्र्यम्बकं यजामहे सुगन्धिम्पुष्टिवर्द्धनम् । उर्वारुकमिवबन्धनान् मृत्योर्मुक्षीयमा मृतत् ।। यी मन्त्रले प्रतिमाहरुमा प्रत्येक पटक धुत आहुति गर्ने । ॐ प्रेतवाहाय स्वाहा , ॐ प्रेतसखाय स्वाहा, ॐ प्रेतपाय स्वाहा, ॐ प्रेतभूमिपाय स्वाहा, ॐ प्रेतहत्रे स्वाहा ।

{दृष्टव्य - 

🎆 १. पच्चक लाग्नु अगाडि मरेका व्यक्तिहरुको दाह गर्नु

           परे पुतलादाह मात्र गर्न, शान्ति गर्नु पर्दैन ।

🎆 २. पञ्चकमा मरेका व्यक्तिको पञ्चकमा समाप्त भए

          पछि दाह गरे शान्ति मात्र गर्ने पुतलादाह गर्नु पर्दैन ।

🎆 ३. पञ्चक भित्र मरेका र पञ्चक भित्रै दाह गर्नु परेमा

          शान्ति र पुतलादाह दुबै गर्नु पर्छ ।

(उपरोक्त पञ्चक मरण विधि नेवाः बाहेकको हो )

🎆 नेवाः समुदाय भित्र गरिने पञ्चकमरण शान्ति विधि :

      पञ्चक लागेको दिन परे - जोशी समाज भक्तपुरले प्रकशित जोशी गोजी पात्रोमा उल्लेखित भए अनुसार -

      

     कुशको पाँच वटा पुतली वा हाँसको पाँच वटा फुल

     सवदाह गर्दा निम्न अनुसार राख्ने -

      १.  लासको शिरमा एक वटा,२. आँखामा एक वटा ३. काखीमा एक वटा , ४.नाभिमा एक वटा र ५. पाइतालामा एक वटा राख्ने ।

   

पञ्चक परेको विवरण तालिका स्रोत :  जोशी गोजी पात्र २०८७  जोशी समाज ख्वप

#प्रकाशमानशिल्पकार

#पञ्चक

विष्णुमती र बागमती ढलमतीमा परिणत संगै यहाँको संस्कार र संस्कृति पनि लोपमती हुँदै ..

 विष्णुमती र बागमती ढलमतीमा परिणत संगै यहाँको संस्कार र संस्कृति पनि लोपमती हुँदै ..

        नेपालमण्डलवासीको संस्कार र संस्कृति नदीनाला संग जन्म देखि मृत्यु सम्म नै जोडिएको देखिन्छ । कान्तिपुर शहरका विभिन्न टोलका वासिन्दा, भक्तजन, प्रभातकालीन बाग्मती विष्णुमती तथा अन्य नजिक नदीनाला वा कुण्ड लगायतमा गएर  हर हर गंगे भन्दै स्नान गरी पशुपतिनाथ, चैत्यतथ मठ मन्दिरहरु दर्शनका लागि पुग्थे ।

  नवजात शिशु जन्मे पछि परिवार तथा तेह्रदिने नातागोता सब‌ैलाई सुतक लाग्छ । सुतक घर परिवारमा नवशिशु जन्मेपछि अथवा कुनै परिवार सदस्य मरेपछि  बारिने आशौच हो । जन्मदा वा मर्दा नजिककाा नातेदारहरुलरलाई लाग्ने खास अवधिसम्म लाग्ने अशुद्धिलाई नदीनालामा गएर नुहाईधुवाई गरि शुद्धीकरण गर्ने यहाँको परम्परा रहि आएको छ । बस्ती बिकाश र शहरीकरण संगै घर घरमा कलधारो मात्र हैन शौचालय (पाइखाना)को पनि व्यवस्था हुँदै गयो। नुहाईधुवाई गर्न नदीनालाहरुमा धाउन परेन । अनित: अनित नदीनालाहरुमा घरघरका पाइखानाबाट बग्ने मलमूत्रहरुको धल विभिन्न नदीनालामा मिसाउँदै बागमती नदीको माध्यबाट क्वदुवा न्हसिकाप (कटुवाल दह) मार्गबाट नेपाल बाहिर पठाउँदै नेपालमण्डल वासी नयाँ जमानामा चुर्लुम दुब्दै गंगालाई  प्रदूषित बनाउँदै लगिए । बिकाशका नाममा अौद्योगिक कलकारखाना स्थापना हुँदै गए पछि त्यसबाट निस्कने हानिकारक  रसायनहरु समेत सिधै नदीहरुमा मिसाउँदै गए फल स्वरुप विस्तारै  विस्तारै  नदीहरुमा कलकल बग्ने गंगा यति सम्म प्रदूषित हुँदै गएकी नदी तर्फबाट  आएको हावाको क्षोका हाम्रो नाकमा ठोकिँदा नाक खुम्चाउन पर्ने गरी दूर्गन्धीत हुँदै एएको अवस्था छ । पापीहरुको पाप पखाल्ने नदीको गंगा आफै छिछि गर्नु पर्ने गरी दूर्गन्ध हुन गईसकेको छ । हानिकारक रसायन मिस्रीत नदिको पानी दुर्गन्धित मात्र रहिएन जसका कारण पवित्र मानिने गंगा मानव र अन्य जनावारलाई मात्र हैन पानीमा बस्ने माछा लगायत प्राणीका लागि समेत घातक सिद्ध हुँदै गए ।

      नदीहरुमा गएर गंगा स्नान गरी अनिवार्य गरिनुपर्ने संस्कारहरु पनि अब  घरबाट  बोकेर लगेको पानीले स्नान गरेर हामीले कति समय सम्म संस्कार  धान्न रकिन्छ र  । विष्णुमती र बागमती किनारमा रहेभएका कयन घाटहरु अतिक्रमण गरेर सुकुम्बासीका नाममा बस्ती खडा गर्दै घाट र घाटमा रहेका तिर्थरुको अस्तित्व  समाप्त पार्दैछन् । यावत् कारणले नदीको गंगामा सेलाउनु पर्ने हाम्रो सनातनी पूजापाठका फुलपाटीहरु एवं पितृलाई श्रद्धाले तर्पण गरीएका पिण्डहरु अब गंगामा सेलाउन सक्ने अवस्थामा कुनै नदिहरु नरहेकाले गंगाका सेलाउनुको सट्टामा जथाभावी फ्याक्ने गरेका यत्रतत्र देख्न थालिसकेको छ ।  विष्णुमती र बागमती लगायत नदीहरुको दुर्गतीलाई सुधार गर्न सरकारले अधिकार सम्पन्न वागमती सभ्यता एकीकृत विकास समिति खडा गरे तापनि  नदी किनारमा खडा हुँदै गए अनियन्त्रित कथित सुकुम्बासी बस्तीहरु हटान र नदिहरुमा हुने प्रदुषणलाई नियन्त्र गर्न सकिरहेको अवस्था छैन । जसका कारण नेपाली संस्कार र संस्कृतिमा नकारात्मक असर पर्दै लोपमती तर्फ लम्कने गतिमा छ ।

श्रद्धालु भक्तजनहरु मठ मन्दिरहरुमा अछुत बन्दै ... ?

 श्रद्धालु भक्तजनहरु  मठ मन्दिरहरुमा  अछुत  बन्दै ... ?

      हाम्रो दृष्टिले देखिने वा नदेखिने अलौकि वा लौकिक शक्तिबाट प्रभावित भई त्यसप्रति तनमनले आदरपूर्ण भाव वा सद्भाव र श्रद्धा भक्तीबाट आएक‍ो शब्द हो श्रद्धालु । धार्मिक कार्य वा धर्ममा आस्था अनि विस्वास गर्नेलाई श्रद्धालु भनिन्छ । धार्मिक अर्थमा देवीदवताहरुको वास रहेको स्थल मठ मन्दिरमा आस्था विस्वास राख्ने भक्तलाई श्रद्धालु भनिन्छ । यसरी हेर्ने हो भने देवीदेवता र श्रद्धालु भक्तजनको निकटम सम्वन्ध रहेको हुन्छ । त्यसैकारण पनि प्राचीन काल देखि नै देवीदेवतामा आस्था राख्ने श्रद्भालु भक्तजनहरुले मठ मन्दिरहरुमा स्थापना गरीएका वा अलोकि रुपमा उत्पत्ति भएका भनि किम्बदन्ति संग जोडिएका विभिन्न मूर्त अमूर्त मूर्तिहरुमा अति आस्था र विस्वासले मूर्ति छोएर पूजा अर्चना गरी भक्तिभावका साथ दर्शन गर्ने गरिन्दै आएका छन् । अपवादका रुपमा केहि धर्मुभीरुले र शासक वर्गले मनुष्यजातीमा चार श्रेणी  वर्ण विभजान गरि मनुष्यजातीभित्र अछुत समुदाय परिकल्पना गरी लादिएर अछुत भित्र परेका समुदायलाई भने मठ मन्दिर भन्दा पर नै राखि  मनुष्यजातीमा असमान व्यवहार गर्दै अन्याए गर्दै आएको सनातनी धर्म समाजको इतिहास छ ।

      अछुत भन्नाले सनातनी वर्ण व्यवस्था अनुसार नेपालको हकमा  नयाँ मुलुकी ऐन लागु हुनुभन्दा पहिले छुन नहुने वा पानी नचल्ने ; छोइछिटो हाल्नु पर्ने जातिय समुदाय भन्ने रहि आएको छ । सनातनी वर्ण व्यवस्था प्राचीन कालका आदिपुरुष मनु द्वारा रचिएको मानव - धर्म- शास्त्र  मनुस्मृति ग्रन्थ विभिन्न कालखण्डमा सम्म आईपुग्दा धर्मुभीरुले आफ्नु अनुकूलता अनुसार परिमार्जन गर्दै मानव मनुष्यजातीमा चार श्रेणी  ब्राम्हण, क्षेत्री, वैश्य र शूद्र समेत गरी श्रेणीवर्ण विभजान गरि मनुष्यजातीमा अछुत समुदाय परिकल्पना गरेर लादिएको एक कलंक हो " अछुत"  शब्द ।

      वर्ण व्यवस्थाले उपल्लो जाती मानिएका श्रद्धालु भक्तजनहरुले  भक्तिभावका बहानामा मूर्ति पूजामा लापरबाही गरी आधुनिक केमिकल युक्त अबिर केसरीले मूर्त अमूर्त मूर्तिहरुमा जथाभावी तिलक लगाउने गर्दा मूर्तिहरु छिया छिया पर्द‌ कयौं मूर्तिहरु कुरुप भईसकेको अवस्था छ । त्यस्तै नै भक्तजनले भक्तिभावका बहानामा देवीदेवताको निधारको तिलक लिने क्रममा मूर्तिको निधारमा हातको औँलाको घस्रनबाट निधार प्वाल परिसकेको अवस्था छ ।   हाम्रो भक्तिभाव यति महान छकि  मूर्तिको पाउको तिलक लिएर भक्ति भावले दर्शन गर्नुको सत्ता देवीदेवताको शिरमा रहेको फूल प्रसाद र निधारको तिलक लिएर श्रद्धा भक्ति देखाउछौं । पूजा अर्चा गरी धुप बत्ती बालेर आरति गरी  भाव अर्पण गर्नेक्रममा पनि मूर्तिलाई नै छुने गरी  आरति गर्ने गर्छौ र बलेको धुप बत्ती जथाभावी  राख्ने गर्छौ पनि । कति भक्तजनलेतः मूर्तिकै शिरमा समेत बलेको धूप बत्ती राख्ने गरेको देखिन्छन् । कतिपय भक्तजनहरुत जुत्ता लगाएरै मन्दिर प्रवेश गरी पूजा तथा दर्शन गर्ने गर्छन् । सायद  भक्तजनहरुको श्रद्धाभावको मनोवृत्ति बुझेर नै यहाँका  श्री पशुपतिनाथमा, भक्तपुरको दत्तात्रि, ईचंगु तथा चाङ्गु नारायण एवं बिजयश्वरी( विज्यास) देवी, बज्रजोगिनि लगायत केहि योगिनि मन्दिरहरुमा पहिला देखि नै पूजारी बाहेक सर्वसाभारण भक्तजनहरुले मूर्ति छोयेर पूजा गर्नमा बन्देज लगाए हुनु पर्छ ।

        यहाँका अधिकांश  मन्दिरहरुको देवीदेवताको मूर्तिहरु श्रद्धालु भक्तजाहरुकै कारण कुरुप हुँदै गएको यथार्थलाई अब सबैले बुझ्न थालेको छ । यसमा जाग्रुक भक्तजनहरुको चेतना आएर भनौ अथवा स्वयं देवीदेवता स्वयंले नै आफ्नो मुर्ति र मन्दिरको सुरक्षाका लागि आफ्ना श्रद्धालु भक्तजनहरुलाई अब अछुतको दृष्टिले हेर्न थालेर हो, सबै  सर्वसाधारण श्रद्धालु भक्तजनलाई मन्दिर प्रवेश प्रवेश गरेर मूर्ति पूजा गर्नमा बन्देज लगाउने क्रम विभिन्न मन्दिरहरुमा धमाधम बढ्दै गएको छ । अब हामीले  मन्दिर प्रवेश प्रवेश गरेर मूर्ति पूजा गर्नमा बन्देज लगाएका मन्दिरहरुमा पूजा अर्चना गर्दा मन्दिरको ढोका बाहिरै राखिएको देवीदेवताको प्रतिबिम्ब मूर्ति अथवा  मन्दिरको ढोका अगाडि राखिएको गोलाकार भूईदेवता( पिखालाखी) अथा पाउमा  आफ्नो श्रद्धाभक्तिले पूजा अर्चना गर्नु पर्ने छ। 

       साविक देखि मूर्ति छोएर पूजा अर्चना तथा दर्शन गर्दै आईरहेको मन्दिरहरुमा अहिले पूजारी बाहेक अन्य सर्वसाधारण  भक्तजनहरुले छोएर पूजा अर्चना तथा दर्शन गर्न बन्देज गरिएका मन्दिरहरुमा क्रमशः श्री अशोक विणायक(मरु गणेश) मरु, श्री गुह्यकाली(गुह्यश्वरी), श्री दक्षिणकाली फर्पिङ, श्री अन्नपूर्ण( असंभुलु अजिमा) असन, श्री हारती अजिमा स्वयम्भू तथा श्री बुढानिलकण्ठ नारायण बुढानिलकण्ठ  आदि हुन् ।

                     ~ ० ~

काठमाण्डौ उपत्यकामा गोरु नजोत्नुको कारण गाईगोरु सम्मानित जनावर भएकाले नै हो....

 

काठमाण्डौ उपत्यकामा गोरु नजोत्नुको कारण गाईगोरु  सम्मानित जनावर भएकाले नै हो....

      कृषिप्रधान संघिय गणतान्त्रिक नेपालको केन्द्रीय राजधानी काठमाण्डौ उपत्यकाका रैथाने नेवार समाजले( नेपालमण्डलवासीले) आज सम्म पनि गोरु नारेर गोरुजोती  कृषि गरेको इतिहास छैनन् । कृषकका लागि खेत खनजोत गर्णे सरल उपकरण भनेको घरमा रहे भएका वस्तुभाउ लगायत साधनहरु नै हुन् । घरमा रहेका मूलतः गोरूलाई प्रयोग गरेर अर्थात गोरु नारेर खेतीपाती गर्ने परम्परा काठमाण्डौ उपत्यरका बाहेक नेपालको पहाडी तथा तराई मध्यस एवं छिमेकि मुलुक  भारत समेतका कृषकहरुले युगौयुग देखि  नै आजसम्म   गोरु नारेर खेत जोतेर कृषि गर्दै आएको छ । तर नेपालमण्डलवासीले भने आज सम्म पनि  गोरु जोतेर खेती गरेको छैन ।
      अन्यत्र अधिकांश  कृषकहरुले गोरु जोतेर कृषि गर्ने गर्दै आएकोे भए तापनि नेपालमण्डल वासीले भने गाईगोरुलाई धार्मिक आस्थाका रुपमा मान्दै आएका कारणले नै गोरु जोत्ने नगरेको यथार्थ यहाँको धर्म संस्कृतिले देखाएको छ । परापूर्वकालदेखि नै नेपालमण्यलका समुदायमा कुटो, कोदालो वा अन्य कुनै औजार प्रयोग गरी खेतीपाती गरिँदै आएको देखिन्छ ।
        बौद्ध धर्म सम्प्रदायको मान्यता अनुसार आदिमकालमा यहाँको कालीदहको पानी महामञ्जुश्रीले आफ्नो चनद्रह्रास खड्गले उपत्यकाको चारठाउँका पर्वतहरुको न्हसिकापलाई काटेर पानी बाहिर जाने निकास  खोलेर यहाँ  महामञ्जुश्रीले मञ्जुपत शहर बसालेर मानव वस्ति वसाले पछि । याहाँका बासिन्दाका लागि उपयुक्त खेति योग्य जमिनको खोजि गर्दा । गल्कोपाखा, मनमैजु, तोखा, बसुन्धरा, फुसिंख्यः, महादेवतार र तिलिङ्तार लगायत उच्चभूभागको तल परेको बेसि भूभाग अति उपयुकत भएको देखिएकाले मञ्जुश्रीले आफ्ना दुई स्त्रि शक्ति मध्य एक स्त्रि शक्ति तथा एक जोडि हलगोरु सहित हालको सामाखुसीको चिलद्रेन पार्क( थुसाख्यः) रहेको स्थानमा आई  सावाःय् ( हलो जोतेर) गरेर बेसिमा जमेर रहेको पानी बिष्णुमती नदीमा जाने मार्ग याने खोलो तयारगर्ने कार्य थालेको ऐतिहासिक किम्बदन्ति रहेको छ । महामञ्जुश्रीले सावाःय् गरी( गोरू जोती) निर्माण गरेको सावाः खुसी नै हालको सामाखुसी हो ।
        महामञ्जुश्रीका दुई स्त्रि शक्ति मध्य एक असन्तुष्ट  स्त्रि,शक्तिले एक गोरु( द्वहँसा/ थुसा) हालको नक्शाल  लाजिम्पाट स्थित साकुना माजु( निल सरस्वती) विराजमान रहेको स्थामा लगेर थुनेर लुकाएको । त्यस पछि महाँमञ्जुश्रीले  यसै सावाःखुसी क्षेत्रमा आफैंले खेत खनी काम सिकाइ, पशुलाई जोताइ दु:ख नदिनु भनी आज्ञा दिएको मानिन्छ । त्यसैले महामञ्जुश्रीको आज्ञा अनुसार हालसम्म पनि उपत्यकाको नेवा: समुदायमा गोरु नारेर हलो जोत्ने गरिँदैन।
      तन्त्र साधनाका शक्ति पूजक  शासक्त शैव सम्प्रदाय समेतको रहेको नेपालमण्डल वासीहरुले गोरुलाई देवादीदेव महादेवको सवार वाहन समेत रहेको र गाईको मलमूत्र समेत पवित्र मानेर धार्मिक तथा पितृकार्यमा प्रयोग गरिन्दै आएको कारण गाईगाोरुलाई सम्मानित रुपमा पुज्दै आएको छ । यस कारणले पनि नेपामण्डलवासीले गोरु जोतिँदैन । यद्यपि धर्मशास्त्रहरु कोट्याउँदै जाने क्रममा सनातनीहरुमा गोवध गरी सम्पन्न गरिने प्राचीन कालमा गोमेध यज्ञ समेत हुने गरेको थियो भन्ने पाईन्छ नै ।
       तन्त्र साधनाका शक्ति पूजक  शासक्त शैव सम्प्रदायले अष्टमातृका देवी मध्यकी एक दैवी वाराही मातृकाको सवार वाहन राँगोलाई समेत वाराही मातृकालाई नै भोग दिने तान्त्रिक पूजा परम्परा रहेको समुदायमा गोरु जोतेर खेत खनजोत गर्ने परम्परा नहुनुमा अचम्मको परम्परा नै मान्नु पर्छ ।

 
       

द्वादश तीर्थ

 

द्वादश तीर्थ

 तिर्थ

      तीर्थ भन्नाले श्रद्धालु भक्तजनहरु आ-आफ्ना आस्थार विस्वासले पूजा आराधना र दर्शन गर्न जाने कुनै नदि, दोभान, त्रिवेणी, कुण्ड, तलाउ, मन्दिर वा कुनै पवित्र आत्माहरुको जन्मस्थ तथा वास स्थललाई तीर्थका रुपमा लिने गरेको पाइन्छन् । नदीहरुको समागम हुने स्थलहरुमा  सकारात्मक उर्जाहरु समेत हुने भएकाले  दुई अथवा दुईभन्दा बदी नदीको समागम हुने सकारात्मक उर्जाशील क्षेत्रलाई तीर्थ भनिन्छ ।

नदी

      कुनै पर्वत,ताल तथा कुण्ड आदि  उद्गम स्थल वा मुहान भई निश्चितरुपमा बग्द‌ै अन्य कुनै ठूला नदींसंग मिसिएर अथवा एक्लै बग्दै समुन्द्रमा मिसिन जाने जलप्रवाह नै नदी अथवा खोला हुन् ।

     नेपालमण्डलको सभ्यताको स्रोत नै नदिलाई मानिएको छ । नदिहरुमा पनि मूलतः बागमती नदिलाई लिने गरेको छ । भागीरथी(गङ्गा) भन्दा सयौं गुणा पवित्र  मानिने बागमती नदिको उत्पादनको उत्पत्ति शिवपुरी डाँडाको मृगेन्द्र शिखर मानिन्छन् । पौराणिक पुराणका ज्ञाताहरुको भनाइ अनुसार नृसिंहले हिरण्यकश्यपलाई बध गरे पछि यसै पर्वतका आएर  मृगकोको इन्द्रसमान ( सिंह) रुपको शिर धारण गरी विचरण गरेकाले यस पर्वतको नाम मृगेन्द्र शिखर रहन गएको हो । पुराणका ज्ञाताहरुका अनुसार यस स्थलमा भक्त प्रह्लादले एकहजार वर्ष सम्म शिवजीको तपस्या गर्दा प्रसन्न शिव अट्टहास हाँस्नु भयो र अट्टहासले गर्दा शिवको मुखबाट थुकका छिटा निस्कँदा बागमती नदिका रुपमा प्रकट भएको भन्ने रहेको छ । 

       शिवको मुखबाट उत्पत्ति भएकाले वाग्मतीलाई शिवगङ्गा र ब्रह्म सरस्वती पनि भनिन्छ । शिवपुरीको उत्तर मुखबाट वाग्मती र दक्षिण मुखबाट विष्णुमती(केशमती) प्रकट भइन् । यही शिखरको पूर्व दक्षिणतिरबाट रुद्रमती (धोबीखोला) को उत्पत्ति भएको  । मणिचुड पर्वत (वज्रयोगिनीको डाँडो) बाट मणिमति (मनोहरा) उत्पन्न भएको छ । साथै, उपत्यकाको विभिन्न स्थानबाट इक्षुमती (टुकुचा), हनुमती (हनुमन्ते), भद्रमती (भचाखुशी) र प्रभावती (नख्खुखोला) वाग्मतीमा मिसिन्छन् । वाग्मतीमा मिसिने यी सात नदीको समूहलाई सप्तमती पनि भन्ने गरिएको ‘वाग्मती काठमाडौँ सभ्यताको मुहान’ पुस्तकका लेखक एवं पूर्व सचिव विष्णुगोपाल रिसालको भनाई रहेको देखिन्छ ।

     नेपालमण्डलको समाजले काठमाडौं उपत्यकाहुँदै बग्ने बागमती र बिष्णुमती नदीहरुलाई नै सबैभन्दा बढी महत्व दिएको पाइन्छ । यी नदीहरुको किनारा एवम संगम स्थलहरुमा विभिन्न काल खण्डमा निर्मित मठ मन्दिर पाटि पौवा तथा घाटहरुमा मानव जीवन सँग सम्बन्धित जन्म देखि मृत्यु सम्मका कृयाकलापहरु वर्षै भरि भइरहने हुँदा धार्मिक एवम साँस्कृतिक क्षेत्रमा चासो राख्ने ब्यक्तिहरुका लागि महत्वपूर्ण गन्तव्य हुन सक्छ ।

नदिको संगम स्थल

      नेपालमा रहेका विभिन्न नदिहरुको एक गन्तव्यमा आएर हुने संगम स्थलहरुलाई दोभान वा त्रिवेणी नामकरण गरीएको छ ।

दोभान

    दुईतिरबाट बग्दै आएको  नदिहरु मिसिएको अथवा दुई नदीको संगम स्थललाई दोभान भनिन्छ ।

 त्रिवेणी 

        तिनतिरबाट बग्दै आएको नदीहरु एक आपसमा मिसिएको स्थानलाई त्रिवेणी भनिन्छ । सनातनी धर्म शास्त्र वा  सनातनी धार्मिक आस्था र विस्वासमा भौतिक रुपमा तिन नदीहरु संगम भएको प्रत्येक्ष नदेखिए तापनि धार्मिक लोकमान्यतामा  अदृश्य पाताल गंगा बगेर आई मिसिएको धार्मिक विस्वासका आधारमा पनि कुनै  प्रत्येक्ष दुई नदीहरुको दोभान देखिए तापनि कुनै कुनै दोभानलाई त्रिवेणी मान्यता दिएको समेत पाइन्छन्  । जस्तै - भक्तपुर हनुमान घाटको(खोह्रेको) त्रिवेणी, भक्तपुर बागेश्वर महादेवको विरा भद्राघाटको त्रिवेण र काठमाण्डौ शंखमूल शंकर( रुद्रधारा) तीर्थको त्रिवेणी । यि त्रिवेणीहरुमा भौतिकरुपमा दुई नदीहरु मात्र संगम भएको देखिन्छन् । तर धार्मिक आस्था  विस्वामा भने क्रमशः भक्तपुरको दुई त्रिवेणीमा तमसा र  काठमाण्डौको शंखर तिर्थको त्रिवेणीमा पाताल गंगा अदृश्यरुपमा बगेर आई संगभ भएको विस्वास गरिन्छन्।

नदीहरुको संगम स्थल धार्मिक, सांस्कृतिक दृष्टिकोणले मात्र हैन आयुर्विज्ञानको दृष्टिकोणले पनि अति महत्वपूर्ण

       एक नदी विभिन्न स्थानबाट बग्दै आउँदा उसले बग्ने बाटोमा रहेका त्यहाँका रसायनहरु पनि सँगै बगाएर ल्याउँछ । जब दुई नदीको संगम हुन्छ त्यहाँ दुई नदीका पानीमा मिसिएका रसायनहरुको रसायनिक प्रतिक्रिया हुन्छ यसरी हुने रसायनिक प्रतिक्रियापछि उत्पन्न हुने नयाँ रसायनले मानव शरीरमा रहेका विभिन्न विकार हटाउने कार्य गर्ने कुरा प्राचिन आचार्यहरुले अध्ययन गरेर सोधगरेपछि प्रयोगमा ल्याएका तथ्यहरु छन् । यस्ता तीर्थस्थलमा स्नान गर्दा शरीरका विभिन्न विकारहरु नाश हुने तथा मानिसको शरीरमा कमी रहेका तत्वहरु पूर्ति हुने गर्दछ । यसले मानिस शारीरिक तथा मानसिक रुपले स्वस्थ्य हुन्छ । नदीको समागमस्थलमा सकारात्मक उर्जाशील हुन्छन्   त्यसैले पनि यस्तो क्षेत्रलाई तीर्थ भनिन्छ ।

बज्रयान बुद्ध धर्ममा द्वादश तीर्थको महत्व

     नेपालमण्डलभित्र रहेका र त्यसको बाहिर रहेका हरेक तीर्थहरुको आ–आफ्नै विशेषता अनि महत्त्व  रहेका हुन्छन्  नै तर पनि यहाँका बौद्ध मार्गि नेवाः समुदायमा द्वादश तीर्थको आफ्नै पृथक विशेषता रहेको पाईन्छ  । द्वादश तीर्थ र बज्रयान बुद्ध धर्मका ज्ञाताहरुको  भनाई अनुसार स्वयम्भू पूराणमा प्राचिन नेपालमण्डलको केन्द्रको रुपमा रहेको कान्तिपुर महानगर र यसको वरिपरि पवित्र १२ तीर्थ रहेको उल्लेख गरिएको छ । ‘यसलाई द्वादस तीर्थ ’नाम दिइएको छ । द्वादस तीर्थको महिमा र यसको धार्मिक ऐतिहासिक महत्व बारे विकास रत्न बज्राचार्य द्वारा सम्पादित द्वादस तीर्थ महात्म्य ग्रन्थमा पनि उल्लेख गरिएको छ । ‘द्वादस तीर्थ मदात्म्य’ ग्रन्थका सम्पादक बौद्ध विद्धान विकाश रत्न बज्राचार्यका अनुसार नेपाल मण्डलको द्वादस तीर्थ धार्मिक, सांस्कृतिक दृष्टिकोणले मात्र हैन आयुर्विज्ञानको दृष्टिकोणले पनि अति महत्वपूर्ण रहेको उल्लेख गरेको छ भन्ने रहेको छ  ।

      बुद्ध धर्म अनुसार जगतसत्व प्राणीको प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष रुपमा प्रतिपालन गरि आएको देवताको रुपमा  मान्दै आएकका  १२ लोकेश्वरहरुको गुणानुस्मरण सहित कथा वाचन श्रवण सहित द्वादश तिर्थ व्रत (धलं दनेगु)  पूजा गर्ने चलन समेत  रहेको छ । 

द्वादश तीर्थ रहेको स्थान

       नेपालमण्डल  कान्तिपुर क्षेत्रको पूर्वतिर गोकर्णदेखि राजतीर्र्थ–सानेपासम्म ४ वटा तीर्थ बागमती किनारमा रहेका छन् । पश्चिमपट्टि विष्णुमति किनारमा टोखा दोभान मनोरथ तीर्थदेखि ज्ञानतीर्थ करखुशी दोभान सम्म ४ बटा तीर्थ रहेका छन् भने दक्षिणतिर टेकुदेखि ङेखुसम्म सम्म ४ वटा तीर्थहरु रहेका छन् । क्रमबद्ध रुपमा भन्नुपर्दा पवित्र द्वादस तीर्थ अर्थात् १२ तीर्थहरु यस प्रकार रहेका छन् ।

१. पूण्य तीर्थ–गोकर्ण- चन्द्रमती(चन्द्रभागा), सूर्यमती सूर्यभागा)र बागमतीको संगम त्रिवेणी

२. शान्त तीर्थ– गुहेश्वरी( गौरीघाट पुल पारी गुह्श्वरी तर्फ )- बागमती

३. शंकर(रुद्रधारा) तीर्थ– शंखमोल- मणिमती (मनोहरा), बागमती र पाताल गंगाको संगम त्रिवेणी 

४. राजतीर्थ– सानेपा - राजकु्ण्डको जल प्रवाह  र बागमतीको संगम  

५. मनोरथ तीर्थ–  गोङ्गबुँ - विष्णुमती (केशमती) र केशुमती( साङ्गलाखोला)को संगम टोखा दोभान

६. निर्मल तीर्थ– शोभा(स्वाहा)भगवती - भद्रमती (भचाखुसी)को संगम दोभान

७.निधान (लखु) तीर्थ - डल्लू चागल- सूर्णमती र विष्णुमती(केशमती)को संगम दोभान

८. ज्ञान तीर्थ– टेकु कालीमाटी - मनमती(कह्रखुसि) र विष्णुमतीको संगम दोभान

९. चिन्तामणि तीर्थ – टेकु - विष्णुमती र बागमतीको सगम दोभान

१०. प्रमोद तीर्थ – दानगा - बागमती र इन्द्रमती( बल्खु)को संगम दोभान

११. सुलक्षण तीर्थ–भाजंगाःचोभार - बागमती र .... तथा

१२. जय तीर्थ–ङेखु – बागमती र प्रभामती( नख्खु)को संगम दोभान । चैत शुक्लअष्गमीका दिन नेखुइ ख्वाः सिलेगु( आदिनाथ स्नान मेला)

द्वादश तीर्थ संकटमा 

       नेपालमण्डलको सभ्यताको स्रोत नै मानिएको अनि नेपालमण्डल वासीहरुको संस्कार र धर्म संस्कृति संग जोडिएको नदीनालाहरुको अवस्था र त्यसको पवित्रता वस्तिविस्तार र जनघनत्वको बृद्धि तथा परम्परागत मानव सभ्यताबाट आधुनिक सभ्यतामा हुँदै गएको विकसित संगै बागमती, विषणणुमती लगायत विभिन्न नदीनालाहरु धमिलिन्दै  फोहरमतीमा रुपान्तरण हुँदै गएको प्रष्टै देखिएका छन् । सनातनी श्रद्धालु भक्तहरुको पाप पखाल्ने नदी आफै दुर्गन्धित हुँदै गएको मात्र हैन नदिनालाहरुमा भएका पवित्र तीर्थहरुको  अस्तित्व समेत हराउँदै गएको प्रष्टनै देख्न सकिन्छ । 

अस्तित्व हराउँदै गएका द्वादश तीर्थ लगायत सवै तिर्थहरुको संरक्षण गर्नु अपरिहार्य 

      सनातनी धर्मालम्बीहरुले अति आस्था विस्वासका साथ मान्दै आएका विभिन्न तीर्थहरु धमाधम  धर्मशास्त्र र धर्मग्रन्थहरुमा मात्र सिमि हुँदै गएको अवस्था छ । कयन पवित्र तिर्थ स्थलहरुको अस्तित्वनै समाप्त भई सकेको अवस्था छ। द्वादश तीर्थ लगायत तीर्थहरुको वास्तविक यथास्थितका बारेमा ज्ञान नहुनेले तिर्थको दर्शन गर्न चाहेमा  तीर्थ रहेको भनिएको क्षेत्रमा गएर हेरीएमा पनि तीर्थ रहेको स्थानमा तिर्थको नामकरण गरेको संकेत वा सूचनाप्रद लेखिएको संकेत जनाएको अथवा तिर्थ जनाउने कुनै संरचना समेत नदेखिएको अवस्थामा द्वादश तीर्थ लगायत विभिन्न अन्य कयौं  तीर्थहरुसमेतको अवस्थाका कारण चाहेर पनि तिर्थहरुको दर्शन गर्न सकिने अवस्था अहिले छैनन् ।

      अतः  हामीले आफ्नो सभ्यता र धर्म संस्कृति बचाउने हो भने सभ्यताको स्रोत मानिएको नदीनालाहरुलाई फोहर मुक्त गर्दै  द्वादश तीर्थ लगायत अन्य तिर्थ स्थलहरुमा कुन तीर्थ हो प्रष्ट देखिने र बुझिने गरी सूचनाप्रद संकेत  राखेर तीर्थहरुको संरक्षण गर्नु अपरिहार्य छ ।

१. जयतीर्थ https://youtu.be/0P89Ug2QYoM

२. लख्खुतीर्थ https://youtu.be/EoZKAKIudKQ

३. ज्ञानतीर्थ https://youtu.be/Q1bwS1yeQDg

४. प्रमोदतीर्थ https://youtu.be/BpAkY_eVRXI

५. सुलक्षण तीर्थ 

https://youtu.be/mXNVmKOtIvU

६. राजतीर्थ https://youtu.be/4zgIISZWf78

७. शान्ततीर्थ https://youtu.be/fEOmUA-yS_E

८. पूण्यतीर्थ https://youtu.be/FK1fphH22qo

९. चिन्तामणितीर्थ https://youtu.be/ofzOU3XpYCk

१०. शंकरतीर्थ https://youtu.be/i6BUf-_tjbU

११. मनोर्थतीर्थ https://youtu.be/IDkmp6vNGEQ

१२. निर्मलतीर्थ https://youtu.be/pf9Sx3wCYIQ

( लेखन सामाग्री स्रोत - पूण्यभूमि नेपालमण्डलको पवित्र द्वादस तीर्थका कुराहरू- हिसी ज्यापु र अन्य अनलाइन लेख काठमाडौं बागमती सम्पदा तथा बागमती नदी, सभ्यताको स्रोतको उत्पत्ति र महत्त्व  लेखहरु समेत )

                             ~० ~