Saturday, December 29, 2012

नेवाः,यःमरी पुन्हि व ज्यापु दिवस yomari


,यःमरी
                                        नेवाः,यःमरी पुन्हि व ज्यापु दिवस



झीगु स्वनिगः न्हिपौ

ने.संं. ११३३ थिंला १५(यःमरी पुन्हि) शुक्रवाः

बि.सं. २०६९ पुस १३ शुक्रवाः

प्रकाशमान शिल्पकार



            नेवाः नेपाःया छगु जातिय समुदाय जक मखु नेपाःया म्हसीका हे खः । अलय् नेवाः छगु राष्ट्रियता हे खः । नेवाः सामुदाय्या निर्माण उत्तर दीिक्षण एशियाया मनुतय्गु समिकरण नं जुगु खः धईगु बिज्ञतय्गु थन भनाई दु । अथय्जुया नेवाःतय् छगु थःगु हे बिशेष म्हसीका दुगु संस्कृति दुगु खः । गुगुकि उत्तर व दक्षिण एशियाया जात जातितय्गु स्वयाँ बिस्कं बिस्कं संस्कृति दु । च्वापुगुँया मुलय् नेपाःया मध्य पहाडी भूभाग नेपालमण्डलय् बिकसित थ्व नेवाः जाति प्राचिनकालनिसें बनेज्या(ब्यापार) व थीथी ज्याया सिलसिलाय् एशियाया मुलुक व बिश्वया थीथी देशय् फिजेजुया च्वंसा न थुमिसं थःगु मूल तजिलजि संस्कृति,रितथिति तधं बाय् चिधं कथं हना म्वाका हे वयाच्वंगु दु । थ्व खँया जानकारी थीथी ईलय् फलानागु देशय् च्वंपिं नेवाःतय्सं ई कथंया नखः चखः हनधइगु संचार माध्यमं संचार जु्गु ब्वखँ झीसं न्येना सिका हे च्वना ।

            दक्षिण एशियाया बिविध जात जाति मध्य झी नेवाः जातित अप्वः हे नखः चखः व जात्रा पर्व हनेमापिं समुदाय दुनेलाना च्वंगु दु । नेवाःत थीथी थाय्वाय् कथं व ईब्य कथं नखः चखः व जात्रा पर्व हनेगुलिं लय्पतिकं छगु न छगु नखः चख बाय् जात्रा पर्वया रुपय् हनावया च्वंगु दु । नेवाः तजिलजि व सामाजिक संरचना कथं हना वयाच्गंगु थीथी नख चखःत ताला बाय् चिकुलाया ईब्य कथं थःत अनुकुलयाना यंकेत , थःगु शरियात माःकथंया खुराक,पौष्टिकतत्व बाय् नसात्वसा नय्गु कथंया बाय् भौगोलिक व सामाजिक स्थिति कथं हनावया च्वंगु दु ।

          नेपाः छगु कृषिप्रधान देय् जुगुलिं थन कृषियात हे मू लज्गा(पेशा)यारुपय् नालाकाया वगुलिं अप्वःयाना थनःयागु संस्ककृति न कृषिनापं हे स्वापू दुगु खनेदु । दछिया झिनिगु(१२गु) पुन्हीया थःथःगु हे बिस्कं बिस्कं कथंया धार्मिक,सामजिक व सांस्कृतिक महत्व दु । थुकि मध्य यःमरी पुन्हिया न थःगुृ हे कथंया महत्व दु ।

          यःमरी पुन्हि नेपाल सम्वतया थिंला(ििबक्र्रम सम्वतया मंसिर महिनाये)लाय्ला । थिंलाये लागु पुन्हि जुगुलिं थ्व पुन्हियात थिंला पुन्हि न धाय्गुृया । गैहृनेवाःतय्सं थ्व पुन्हियात धान्य पुन्हि धाइगुया । थ्व थिंला पुन्हि कुन्हु थीथी गैहृ नेवाःतय् थःथःगु रितिथिति , पम्हपरा ं व संस्कृति कथं धान्य पुन्हिया रुपय् धनेश्वर माहादेवयात पुजायाना अथे हे उत्तर नेपाःया गैहृ नेवाःतयय्सं गैडपूजाया रुपय् , किराती समुदाय्तय्सं उधौली पर्वया रुपय् अथेहे छुं गैहृ नेवाःसमुदाय्तय्सं धासा कुलायेन पूजा –(कुलदेवताया पूजायाना) बिशेष दिं कथं हनावया च्वंगु दु । नेवाःतयेसं धासा थ्व थिंला पुन्हियात न्हुगु जाकिया पोचुं(जाकिचुं)या यःमरी दयेका द्यःतय्त छाया(छगु कथंया प्रकृति पूजा) पूजायाना प्रशादया रुपय् यःमरी नया यःमरी पुन्हिया नखः हनावया च्वंगु दु । थुकथं थ्व यःमरी पुन्हियादिं झी नेवाःतय्गु जक मखु सकल नेपाःमि तय्गु थःथःगु संस्कृति कथंया बिशेषि नखःया दिं खः । थ्व थिंलाया ईलय् सकसियाँ बुँइ वालय्गु,वादायेगु,वाखँलय् पाय्गु व वादुकाया थःथगु भकारी जाय्के धुंकि(बुराँज्याः सिधय्का वाखासेयाना वादुकाया भकारी जायेकेगु ज्याः धुंकि) । न्हुगु जाकिया पोचुं(जाकि चुं) क्वाःलखँ न्ह््याना हाम्वः व चाकु दाय्का पोचुंया बिशेष आकारया मरी दय्का उकियादुने दाय्कातगु हाम्व चाक ुतया हाया दयेकीगु थ्व मरी सकसितं यःगुलीिं हे थ्व बिशेष आकारया मरीया नां यःमरी जुवंगु खः धइगु भनाइ दु । न्हुगु जाकि दकले न्हापां द्यःपिन्त छाया जक थमं नयेमाुगु कथं थ्व नखः नेवाःतयृ्सं हनावया च्वंगु खनेदु । न्हुगुवाया न्हुगु जाकि द्यःतयत छाया जक नईगु थिति गैहृ नेवाःतय् न दुग खनेदुसा न इमि धासा कछलाथ्वया(कार्तिक शुल्क हरीबोधनी एकाखशी) एकादशी कुन्हुनिसें सकिमना पुन्हि(कार्तिक पुन्हि) कुन्हुतक दुने न्हुगु कचिगु जाकि,धौउ,केरा,चिनि व किसमिस मसला(नंक्या,छोरा,काजु व दाख)तया मिश्रणयाना “न्वाइ“ धइगु छगु परिकार दयेका होम इत्यादियाना थःथगु गछेकथं पूजायाना द्यःतय्त छाया जक न्हुगु जाकि थम्हं नइगु परम्परा दुगु खनेदु ।



           यःमरी न्हापा सुनां गबले गन दय्केगु सुरुयागु धईगु खँय “ हाम्रो संस्कृति पर्व र जात्राहरु ” धइगु सफुलय् भाजु लीलाभक्त मुनकर्मिजुं च्वयात कथं न्हापा न्हापा पांचाल देय् आथौकन्हेपया काभ्रे पन्ती देशय् सुचन्द्र नांया छम्ह धर्मात्मा माहाजान दुगु । व सुचन्द्र माहाजनया निम्हतिपुलिं दकलय् न्हपां थिंला पुन्हि (मार्ग शुल्क पुन्हिं कुन्हु थःगुछें सुचुपिचुयाना निसियाना थ्व बिशेष प्रकारया पोचुं(जाकिचोचु)या मरी दय्का थःगु इष्टदेवयात छाया पूजायाना प्रशादया रुपये थम्हं नया कतःयात न इनाबिया नकुगु , अनं लिपा थ्व मरी सकसिन तस्कं हे येया यःगु मरी जुया थुकियात लोकजनतय्सं निरन्तरता बिया यःमरी दय्केगु परम्परा सुरुजुगु खः धर्ईगु भनाई दु ।

           यःमरी पुन्हि छन्हु न्ह्यःह् हे नेवाःतय्गु थःथःगु छें सुचुपिचुयाना बँथिला निसियाई । पुन्हि कुन्हु सुथ न्हपांनिसें हे छें छें यःमरी छुइगु ज्याः जुई । थ्व यःमरीया छखे च्वका लुइका बिचय् भंगथे तग्वका मेखे थःथःगुइच्छा कथं आकारवय्का यःमरी पोतासी(चायागु छगु प्रकारया बिशेष थल) हाया यःमरी तयारयाना दकलय् न्हपां गणेद्यः,थःथःगु पीठ द्यःथाये यःमरी छाया पूजायाना जक प्रशादया कथं थ्व यःमरी थम्हं नई । बहनि छेंया वाभकारी यःमरी छाया कूपूजायाइ । भकारी पूजायाय्गुयात कूपूजा धाई । यःमरी पुन्हि कुन्हु व वया प्यन्हु न्ह्यः व प्यन्हु लिउने दुखँ क्यंपिंनिगु छें व दुखँ क्यंपिनिगु छेंजःपिनि यःमरी छुइमज्यू बाये यःमरी नखः हनिमजिगु न थन नेवाः परम्परा दु । थ्व यःमरी पुन्हि नखः नेवाः समुदाय्या छगु बिस्कं म्हसीकाया रुपय् हनावया च्वंगु नखः खसान नेवाः समुदाय्या दुनेया हे छुं जात जातिया बिशेष खलःतय् थ्व यःयमरी कुन्हु यःमरी छुइमज्यूगु न परम्परा थनदु । पुन्हि कुन्हु यःमरी छुइमज्यूगु परम्परा दुपिं नेवाःखलःतय् यःमरी छुतधासा बिध्न जुइफु धइगु परम्परागत धारण दु ।



            नेवाःदुनेया छुं जात जाति खलतय्सं यःमरी पुन्हिं यःमरी छुइमज्यू धईगु खँय् भाजु राजपुतसिंह बामन शाहीजुया भनाईधासा थुकथं बिस्कं दुगु खनेदु ः– नेवाः समुदाय्या छगु हे जाती व खलःदुनेया छगु हे परम्मपरागत सीगठीदुने च्वनावपिं व छम्ह हे देगुद्यः(कुलदेबत)या पुजायाना वयाच्वपिं छुं खलःतय् हे न यःमरी छुइमज्यूगु परम्परा दुगु व थुकिया हुनि (कारण) न्हापाया छुं ईलय् राज्यंलिना च्वंपिं, राज्यं सर्वस्व हरणयानातपिं बाय् राजनितिक पिदित जुपिं खलः बाय् समुहतय् वापिगु बुँ दइमखु । बुँ वगु न्हुगु वाया न्हुगु जाकि नय् न्ह्यः न्हुगु जाकिया पोचुं(जाकिचुं)या यःममरी दय्का द्यःतय्त छाया जक न्हुगु जाकि नय्गु परम्परागत थितिकथं हे थ्व यःमरी पुन्हि नखः नेवाःतयेसं कःघाना हनावया च्वंगु अवस्थाय् वापिइगु बुँ हे मदुपिनि बुंंँ न्हुगु वा बाय् न्हुगु जाकि वइगुला जुइहे मखत । थ्व अवस्थाय् नेवाः थितिकथं पुन्हि कुन्हु यःमरी छुना यःमरी छाया कूपूजा न याय्मागु मदुगुलिं हे उकुन्हु यःमरी मछुइगु बाय् यःमरी छुइगु ज्यामयागु खः । अलय् बुँ दुपिनि खलःतय् यःमरी दय्का भकारी यःमरी छाया कूपूजायाना न्हुगु जाकिया यःमरी नइगु अथेजुसां थःपिनि धासा भकारी हे मदुगु हुनिं यःमरी दय्का पुज्याय् म्वागुलिं थःमस्तेत संन्तोस याय्गु लाग्रि झीसं यःममरी छुइमज्यू धया, यःमरी छुतधासा बिघ्न(छेंजःपिंत हानि नोक्सान)जुइफु धया मस्तेत हेका वया च्वंगुलिं लिपा लिपावना थ्व हे परम्मपरा काय्म जुजुं वगु खः धईगु भनाइ दु । भाजु राजपुतसिहं बामन शाहीजुं थ्व खँयात पुस्तियाय्त थुकथं धयादिई – येँ माहानगरपालिकां हृदयचन्द्रसिहं मार्ग धया नां छुनातगु १९ वडाया प्याफः बन्जाहिटि त्वाःया मल्लकालीन अवस्थांनिसें राणाकालतकया नां जागु छें राजपुतसिंह भाजुमान शाहीजु( वय्क भाजु बामनजुया बाज्या)या तःखाछेंया छेंजःतय् वावइगु बुँ छकुचा हे मदु । त्वाःलय् सकिसां स्वया न तखागू छें धया नां जागु तःखाछेंया बुँ यक्व हे दय्मागु खः अथेसां बुँ धासा छकु हे मदुगु व यःमरी पुन्हिु कुन्हु न यःमरी छुइमज्यु धइगु परम्मपरागत थितिदया वयाच्वंगु दु । अथेसां वहे तःखाछेंया सीगुठी तोखाया जयसिंहं तयातकगु तःधंगुठीया मेमेपिं गुठीयार मध्यया छम्ह हे देगुद्यः(कुलदेवता) पुजायाना वयाच्वंपिं राणकालय् स्विनिम्ह माहाजनतय् नां धललय् नां दुपिं येँ यटखा दमाई त्वाःया राजपुतसिंह भाजुनाराण शाहीजु व जयबहादरु शाहीजुपिनि थाय् थासय् सलँसः पि बुँ दुगु अलय् यःमरी न छुइ ज्यूगु अथेसां तःखाछेंया भाजुमानया खलःतय् धासा गनं बुँ न मदुगु यःमरी न छुइ मज्यूगु हुनि थ्वहे जुइमा धईगु भनाई दु । तःखाछेंया खलःतय् बुँ मदुगु हुनि न्हापा न्हापा छुं ईलय् राज्यं छुं हुनि सर्वस्व हरणयागु बाय् सर्वस्व हरणयानातगु जुइमा अथेजुया हे तःखाछेंया खलःतय् बुँ छकुचा हे मदुगु जुइमा धइगु वयेक भाजु बामनजुया भनाई दु ।



          यःमरी पुन्हि कुन्हु यःमरीया नापं पोचुं(जाकिचुं)या ग्वारायात पतीचिंका(थेप्चोयाना) ल्वंचामारी(मुतुमरी)या नाप नापं मायो(दुने निनातगु माय्तया), बायो(दुने लाचुंतया) व चाःकुद्यः(हाम्वःव चाकुया मिश्रणतया) मरी न दय्केगुयाई । अथे हे पोचुंया हे सिन्हःमू,ज्वाला न्हाय्कं,गणेद्यः,लक्ष्मी द्यः, कुबेरद्यः,सकुन्दा,त्वारुवा इत्यादि न दय्का पाथीइतया न्हुगु वा बाय् जाकि दुगु भकारी बाय् त्यपय् दय्नेतया गणेद्यः,लक्ष्मिी द्यः व धनसम्पतिया रक्षक कुबेर द्यःयात आराधनायाना यःमरी छाया पूजायाई । थ्व पूजायात कूपूजायाय्गु धाई । थ्व कूपूजाया स्वाँ प्यन्हु लिपाजक क्वकाया बियाच्छोय् धुकुपिं म्ह्यामचातय्त सता प्रशादया रुपये यःमरी नकीगु नेवाःथिति दु । यःमरी पुिन्हुं यःमरी दय्का कूपूजायाना यःमरी मेपिन्त दानयासा बाय् इनाबिलसा छेंया धनसम्पति व अन्नभन्दार स्थिरजुया च्वनी धइगु थन परम्परागत व धारमिक जनबिश्वास दु ।



            नेवाः संस्कृतिलय् यःमरी पुन्हियाजक मखुकि यःमरीया न उतिकं हे तसकं हे महत्व दु । नेवाः समाजय् मस्तय्गु बुँदिं हनिबलय् झिदँ तक ज्वरदँपतिकं दँ कथंया यःमरीतया मालादय्का क्वखाय्किगु परम्परा दु । मचातेगु बुँदिंबलय् क्वखाकेत दय्किगु यःमरीदुने हाम्व व चाकुया पलिसा पंचतत्वया प्रतिक कथं न्यागः किगः(जाकि) तय्गु चलन दु । अथे हे मचा प्वाथय् दयाः मचा बुइ छुं न्हि न्ह्यः थःछेंपाखें प्वाथय् दृुम्ह म्ह्याय् मचायत नेवाः संस्कार कथं धौबजि नक यंकि बलय् बाय् धौबजि नक हइगु बखतय् न यःमरीतया यंकेमागु नेवाः थितिदु । अथे हे न्हुगु छें दय्का पलिंचिना पूजा(धूरीपूजा)याइबलय् पलिं यःमरी क्वफाय् मागु चलन दु । अथे हे यलया बुंग द्यः व येँया जनबहा द्यःया ख सालीबलय् न गजुच्वकां यःमरी क्वफ्वाय् मागु बाय् कुतुंके मागु थन धामिृक चलन व परम्परा दु । थुकथं नेपाःया व नेवाः समुदाय्या संस्कृतिलय् यःमरी सांस्कृतिक व धार्मिक बिशेषत्तां जागु खने दु ।



           यःमरीलय् जाकिचुं जक मखु चाकु दुगुलिं थुकिं पौष्टिकतत्व प्राप्त जु । थुकि कार्बोहाइड्रेत थजागु झीगु शरियात मागु पैष्टिक तत्व दइगु व हाया दय्किगुलिं स्वास्थ्य बर्दक न जु । यःमरी चिकुलां नइगु जुगुलिं थुकिं चिकुलाया मौसमय् शरिरय् गर्मि उत्पन्नयाना तागत बिइगु ज्याःया । अथेसां थ्व यःमरी अमलपित्त(ग्याष्टिक)या ल्वगित, चिनिल्वय्(मधुमेह)या ल्वगित व कब्जिय्तया समस्या दुपिंसंधासा यःमरी मनसां ज्यू धइगु स्वास्थ्य बिज्ञतय्गु भनाई दु ।



          यःमरी पुन्हि कुन्हुया दिंयात नेपाःया म्हसीकाया रुपय् न्ह््यःने वयाच्वगु नेवाः समुदाय्या छगु जाति व नेवाः संस्कृतिया धनि अलय् नेवाः समुदाय्या बहुसंँख््यक जातिलय् लानाच्वंगु ज््यापु समुदाय्या समाजं “ज््यापु दिवस“या रुपय्कया गुदँ न्ह््यःनिसें हनावया नेवाः समाज व नेवाः संस्कृतिया स्वान्ह त्जाथःलय् छगु त्वाथ तंग दु । नेवाःतय्गु परम्परागत छेंया स्वान्ह त्वाथलय् न्हेत्वाथजक दई । थ्व झीगु छेंया परम्परागत स्वान्ह त्वाथ नं झी नेवाः संस्कृतिया हे छगु त्वाथ हे खः । झीगु थ्व परम्परागत स्वान्ह त्वाथलय् छगुजक त्वाथ तंसान(थपेजुसा न) बाय् त्वाथ म्ह्वजुसा न(कम जुसान) परम्परागत स्वान्हया रुप बिरुप न जुइफु बाय् झीगु नेवाः संस्कृतिलय् बिरुप मवइ न धाय ्मफु । नेवाः नेवाः छवाः जुइमा धइगु चिन्तनमनन् व संघिय् नेवाःराज्यया मागजुया च्जंगु थौंया ईलय् नेवाःतय् थीथी नखःचखःयात नेवाःदुनेया छगु नेवाः जातया थुकथं बिशेष दिवस कथं हनेगु परम्परा थन गुदँया दुने बिकसित जुयावगुया नापं उकथंया मानसिकक्ता ब्वलना वयात्वंगु खनेदु । दकलय् न्हापां गुदँ न्ह््यः ज््यापु समाजं “यःमरी पुन्हि“कुन्हुया दिंयात “ज््यापु दिवस“ कथं हनेगु सुरुजुलसा अनंलिपा वहे संस्कृतिया नक्लयायां नायः समुदाय्तय्सं न मेगु छगु नेवाः नखः पाहाँचहृेया दिँ कुन्हुयात “नायः दिवस“ कथं हनेगुयात । थथे हे मेमेगु जात जातितय्सं न थुकथं थःथःगु जातिय् दिवस हनेगु मानसिकक्ता ब्वलना च्वंगु थन खनेदु । कन्हे थीथी नेवाः नखः चखःयादिंयात थुकथं थीथी नेवाः जात जातितय्सं थःथःगु समुदाय्या बिस्क बिस्कं दिवसयारुपय् हनेगु परम्परा काय्म याना मवइ धाएमफइमखु । यःमरी पुन्हि सकल नेवाःतय् नं नखः खः । थ्व यःमरी पुन्हिया दिँयात “ज््यापु दिवस“ कथं हनेबलय् मेपिं थीथी नेवाःतेसं नेवाःदुने फुटया बिजारोपण बिकशित जुजुं वयाच्वंगु आशंकायाना वगु थन खनेदु । अथेजुया सकल नेवाःतय्त चिना तयेफइगु व सकmल नेवाःतय्गु म्हसीका बिइफुगु कथं “ज््यापु समाजं हनावया च्वंगु यःमरी पुन्हियादिंया ज््यापु दिवसयात “नेवाः दिवस“यारुपय् हिकायंकेमागु नेवाः नेवाः छवाः जुइमा धइगु चिन्तनमनन्या लिच्व व नेवाः नुगःखँ हे खः ।“



त्यःछिं त्यः , बकीछं त्यः ,

लातापाता कुलिंचां जुसीं त्यः !

यःमरी च्वामु उकीया दुने हामु ,

ब्यूम्ह ल्यासे मब्यूम्ह बुरी...कुती

त्यःछिं तियः , बोकछिं तियः थुुगुसिया सामा वल,

यःमरी निगः तियः !



यःमरी तुयू , उकिया दुने चाकु ,नयेबले माकु ,दुरुमरी ताकु



बिउसा ल्यासे मविउसा सिति....कुति बुढि !!!

Wednesday, November 14, 2012

Mhapooja म्हपूजा

                                                        म्हपूजा



झीगु स्वनिगः न्हिपौ विषेश आंक ने.सं.११३३
न्हूदँ व हिउपाः सन्दर्भ
✍️ प्रकाशमान शिल्पकार


          नेवाःतय्सं नेवाः थिथिति कथं व परम्परा कथं हना वयाच्वंगु तजिगु मोहनी नखः लिपाया तजिगु नखः स्वन्ति नखः खः । चन्द्रमास कथं नेपाल संम्बतया कौलागा त्रयोदशि –कार्तिक कृष्ण त्रयोदशी ) कुन्हु निसें कछलाथ्व द्वितिया(कार्तिक शल्क द्वितिया) कुन्हुतक न्यान्हुयंक यमपंचक पूजाया कथं पूजायाना हनीगु सुन्तिनखः दक्षिण एसियाया थीथी देशय् यमपंचक पूजाया रुपय् बिषेश महत्वतया हना वयाच्गंगु दु । स्वन्ँित नखः बाय् यमपंचक पूजा न्यान्हुतक थुगु कथं हनावयाच्वगु दु । गथेकी – १. कौलागा त्रयोदशी कुन्हु जमराज(यमराज)या सन्देशबाहक क्वःपूजा ,२. कौलागा चःहृे कुन्हु जमराज(यमराज)या ध्वाका पाले बाय् रक्षक खिचा पूजा , ३. कौलागा आमाइ कुन्हु सापूजा व लक्ष्मीपूजा , ४. कछलाथ्व पारु(न्हूदँ)कुन्हु आत्मपूजाया रुपय् म्हपूजा व ५. कछलाथ्व द्वितिया कुन्हु किजापूजायाना नेवाःतेसं नेवाः थितिकथं सुन्ति नखः हनाववयाच्वंगु दु ।
झी नेवाःतेसं स्वन्तिनखःया दुनेया न्यान्हु मध्यया म्हपूजाकुन्हुया दिँ बिषेश महन्वविया हर्षउलासयाना हनेगुयाना वयाच्वंगु दु । थुकुन्हु सूद्यर्ः भूमध्यरेखाय्लाना न्हिं व चाः बराबरजुइगु शरदचन्द्र न्हिं खः । उकुन्हु हे नेपाले संअधर साख्वां दुनियाँया ऋण पुलाबिया दुनियाँयात ऋण मुक्तयाना बिगुया लुमन्ति नेपाःदेय्या नामं स्थापनायानातगु नेपाल संम्बत पलिस्थायाना न्हुदँ सुरुजुगु दिँ खः । थुकुन्हु हे नेवाः म्हसिकाया छगु तःधंगु बिस्कंगु नखः म्हपूजायाना ख्यँसगँ यिबा व ख्यँसगँ कया न्हूदँया लसकुुुसयाना हनीगु नेवाःतेगु मैलिक नखः खः ।

म्हपूजा मानव चेतनाया बिम्ब प्रतिबिम्ब व प्रतिक(चिं) खः धइगु स्पष्ट जुगु व नेपाल संम्बतया न्हूदँ प्रारम्भयाय्त चेतनातत्व(आत्मातत्व) बोधयायेत प्रतिक्रिया अन्तर्गतये म्हयात चर्यामूलक पूजा पद्घतिं देवगणपिंन्त पूजायायेत थ्व परम्मपरा ११३० दँ बाय् व स्वयां न्हापानिसें हे चलेजुया वयाच्वंगु अनुमान दुगु संस्कृतबिद सत्यमोहन भाजुया धापु दु । मानव शरीरया मस्तष्कया भाग दकले महत्वपूर्ण जु अले थ्व लुंयागु पौ खः । स्वय्,खनय्,न्यने,न्यंके,नतुने,सवाकाय्गुया नापं सोचय्यागु दक्वं इन्द्रियतः मस्तिष्क भाग याने छ्यने स्थापित जुपयाच्वंगु दु । म्ह,छ्यँ,इन्द्रिय्,अले नसा(साँ) खशीया तरल तरङ्गं थे थःगु हे म्हयात देय्गःयारुपय् स्थापित याना याइगु म्हपूजा खः । नेपाल आखःया ” जि” दुने दुवाला स्व स्वँ वनधानसा थन ब्रम्हा,बिष्णु व महेश्वर आदि चेतनातत्व निहित दु धइगु नं भाजु सत्यमोहन जुया बिश्लेषण दु । अथे हे लिच्छविकालय् नेपाःयाा पुलाँगु राजधानी बिशालनगर मिंनया बिशालगर ध्वस्तजुया बचेजुपिं नेवाःतय्सं थःगु म्हयात हे पूजायाना खुशियाली मानेयागु व अनंलिपा दँय् दँसं उकियात हे निरन्तरता विविवगु थ्व म्हपूजा खः धइगु न थन नेवाःतय्गु भनाई दु । म्हपूजायात न्ह्याम्हेस्यां न्ह्यागु हे कथं पूजायाना वगु बाय् न्ह्याम्हेस्यां न्ह्यागु हे बिश्लषण यासांन थ्व म्हपूजा नेवाःतय्गु मौलिक नखः खः अलय् नेवाःतय्गु मौलिक म्हसिकाया बिशेष नखः खः । नेवाःतः विश्वया न्ह्पयागु हे कुने च्वंसां न नेवाःतय्गु संस्ककृति म्वाका हे वयाच्वंगु दु ।अले झीसं थःगु तजिलजि व नेवाः म्हसिका म्वाका थःगु अस्तित्व काय्म हे यानतय्मागु थौया आवश्यक्ता खः ।


Sunday, October 28, 2012

मोहनि नखः व पचली भैलद्यःखलःया कनाः स्वाँ mohni naha wa



कना स्वाँ िपाः राजपुतसिंह बामन शाही

श्री पचली भैरब(भैलद्यः)


मोहनि नखः व पचली भैलद्यःखलःया कनाः स्वाँ



नेवाःसन्देश वाःपौ
ने.संं. ११३२ कालाथ्व षष्ठी(२०६९ कार्तिक ५)आइतबाः


           नेवाः तजिलजि कथं दच्छियंक हे छुं कि छुं नखः चखः,जात्रा,पर्व आदि इत्यादि झ्वःलाकाः हे वयाच्वनी अलय् झीसं थःगु थाय्बाय् ज रितिथिति कथं हना हे वयाच्वना । दच्छियंक थुकथं वयाच्वनीगु नखः चखः झी नेवाःतयेगु बासस्थानया भौगोलिक स्थििति,सामाजिक स्थिति व ताला बाय् चिकुलाया ई कथंया परिस्थिति नापं सामनायायेत बाय् ईब्यः कथं(परिस्थिति कथं) थःत अनुकुलयाना यंकेत बाय् अनुकुलयाय्त ल्वयेक थःगु शरिरयात माकथंया खुराक बाय् नसाः त्वसाः नयेगु कथंया नखः चखः झी नेवाःतयेसं हनावयाच्वंगु खनेदु । अथे हे झीगु सामाजिक जिवनय् झीसं चाय्क मचाय्कं बाय् प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष थीथी कथंया झीतः ग्वाहालीयाना वयाच्वंपिं बस्तुभाउ(पसुपन्छि)तयेत दँय् छकसां इमिगु गुणयात लुमंका इमिगु ग्वाहालीयात कदरयाना सुभाय् देछायेगु कथंया पर्व हनेग,अथे हे झी अजा अजाजुपिनिगु गुण लुमंका इमित दँय् छक पूजायाना पर्वयारुपय् हनेगु, अथेहे तसकं हे बामलागु दैबिक भयावहस्थितिनापं सामनायाना वयात पराजितयाना थःगु अस्तित्व कायमयाना वगुया लुमन्ति पर्वयारुपय् हनेगु आदि इत्यादि नखः चखः,जात्रा,पर्व हनावया च्वंगु खनेदु । थःथःगु थाय्बाय् कथंया बिशेष नखःबाय् जात्रा,पर्वया रुपय् न थन झी नेवाःतयेसं हनावयाच्वंगु दु । गथेकि येँया नेवाःतयेसं पाहाँचहृे नखः, ख्वपया नेवाः तयेसं बिस्का नखः व बिस्का जात्रा अथे हे यलया नेवाः तयेसं बुङ्गद्यःया जात्रायात स्थानीय थायेबाये कथंया नखः चखः व जात्रा पर्वया कथं हनावयाच्वंगु दु ।
          नेवाः तयेसं कघाना हनावयाच्वंगु नखः चखः भध्ये नेपाःदुनेया व नेपाःंपिनेपया दक्व नेवाः तयेसं छगु हे ईलय् छगु हे रितिथिति कथं बिशेषरुपं हनायाच्वंगु तःधंगु तखः मोहनि नखः खः । नेपाल संम्वतया चन्द्रमास कथंया ला कौलाथ्व पारु –(बि.सं. आश्विण शुक्ल पक्ष प्रतिपदा) कुन्हुनिसें सुरुजुया कौलाथ्व कतिं पून्हिकुन्हु क्वचाई । कौलाथ्वा पारुकुन्हु नसंचा ईलय् खुसीवना म्वल्हुया निसियाना खुसिच्वंगु पंचाः÷फिइ कया थःथःगु छें व आगंछें येंका नलःस्वाँ पिइगु चाः भ्यःगते बाय् छन्हू न्ह्यः सुचुपिचुयाना बँथिलातगु बँय् पंचाः प्वंका गणेद्यःया आकार देका तच्छो व कःनि व्हला अष्टमात्रृका व दुर्गा भवानीयात आराधनायाना नलःस्वाँपिई । नलःस्वाँ पिइधुंका सप्तमितक सामान्य पूजा बाहेक झी नेवाःतये भेगु छुं न ं यायेम्वाः । गैर नेवाःतये सप्तमि कुन्हु नलःस्वाँ क्वथाये फुलपाटि दुकायेमागु परम्परा दु । तर झी नेवाःतये फुलपाटी दुकाये म्वाः ।
          अष्टमि कुन्हु निसियाना अष्टमात्रृका व दुर्गा भवानी आराधनायाना मोहनिया बिशेष पूजा सूरुयाई । नलःस्वाँ क्वथाय् थापैचा(थापैचाय् अय्ला बाय् थ्वँ तया द्यःने केरालप्तेखे म्येया ला छपाय्तया )स्वनि नापं झीसं थःथःगु जिवने छेबलायाना वयाच्वनागु ज्याःभःत न स्वना पूजायाई । बहनि कुलछिमुना कलश पूजायाना कूलिं बजिदानातया ख्येसगँ कया कुछि भ्वये नई । अष्टमि कुन्हुनिसें आगं दूपिनिं थःथःगु थिति कथं आगमये न ं पूजा आजायाई
         नवःमि कुन्हु मोहनि फया थःथःगु परम्पराकथं नलःस्वाँ क्वथी हँय्, ग्वङ्ग खा प्वसःबिया पूजायाना नवमिया स्याक्वत्याक्व हनि । नेवाः खँग्वलये स्याक्वत्याक्वया खँग्वयात वालास्वयेबले थ्व नवमि कुन्हु नलःस्वाँ क्वथी व पीथ पीथये न्ह्याक्व पशु पन्छि प्वसः यिबा स्यासां ज्यू बाय् न्हा्क्व स्यासां ज्यू अथे जुया स्याक्वत्याक्व धागुला खला धईथें च्वं ।
        दशमि कुन्हु नलःस्वाँ क्वथी पूजायाना स्वाँ क्वकाय्गु ज्याः ज्वीइ । नलःस्वाँ क्वकायेगु ज्याःयात झी नेवाः तयेसं चालंयायेगु धया वगु दु । चालंयाईबाले नलःस्वाँ क्वथी स्वनातगु ज्याःभःत छेँया थकाली कथं छेँजःतयेसं ज्याःभः क्वकाया पायाः न्ह्याका ज्याःभः छेलेगु कथं ज्याःभः नं भ्वय्फसि पाला ज्याःभःछेलेगु ज्याः सुथांलाकि । अथे हे स्वनातगु थापैचा छेँया नकीं नं लल्हानाकया पायः न्ह्याकेगु ज्याःज्वीई । थुकथं ज्याःभः व थापैचा क्वकाया पायः न्ह्याके धुंका छेंया थकालीं छसिकथं क्वकालिपिं छें जःपिंन्त सिन्ह,स्वगँ व मोहनि तिका नलःस्वाँ, ह्याँगु तुलावाला व सिसावुसा लल्हानान बिया सुस्वास्थ व जीवन सुथां लायेमा धया भिंतुना बिइगु ज्याः ज्वीइ । स्वाँ सिन्ह बिइगु ज्याः क्वचाये धुंका थापैचाय् द्यनेतयातगु लापाय् छुया हाकु च्छोय्ला दयेका कुलछिमुना समये नया मोहनिया भ्वये नई । चर्तुदशी कुन्हु तक नेवाःतये थःथितितयेथाये मोहनिया नखःत्याः ब्वनेगु व वनेगु ज्याः जुया च्वनी अले चर्तुदशी कुन्हु तकया दुने नलःस्वाँ पिनागु पँचाः व पूजायानाः मुनाच्वंगु स्वाँ किगः दक्वं मुना पिखालुखी वाये येंकि थ्व चर्तुदशीयात सिघःपुन्हि धाइसा थ्वयाँ कन्हय् कुन्हुयात कतिपुन्हिं धाई । थुकुन्हु छें छें आालःमतः (आकाशदिप)े खाया गौरीनायरायणयात लच्छि यैक मतव्यूईगु व्यवस्थायाना मोहनी नखः क्वचाई ।

          येँ असं त्वाःया लागये दुने लापिं नेवाःनये मोहनिबलय् दशमि कुन्हु छुं यायेम्वाः उकुन्हु छन्हु सुलं च्वना एकादशि कुन्हु तिनि चालंयाई । अथे हे यें क्वःनेलागाये च्वंपिंनि तःधंगु मोहनि नखः पंचमि कुन्हुयााई । उकुन्हु पचिमः जात्रा धका पचलि आजु (भैलद्य)या जात्राःयाई ।ं अले उकुन्हु हे क्वःनेया लागाय् च्वंपिं सकसिया मोहनिया मुख्येगु भ्वये जुई ।

          नेपाःया सनातन शैव मार्गी , बैश्णवी मार्गी (हिन्दू) व बुद्घिष्त दक्वः नेवाःतयेसं कौलाथ्व पारु क्ुन्हु नलस्वाँ पिना मोहनि नखः हँ सां येँ पचली आजु (भैलद्यः) या द्यः खलःतये व क्वनेत्वाःया नेवाःतय् धासा नःलस्वाँ पिना मोहनि नखः हनि मखु बाय् नःलस्वाँ पिइ मज्यूक्वनेत्वाःया अधिस्थात्रि द्यः पचली आजु जुगु व पचली आजु द्यःखलःते नःलस्वाँ पीइ मज्यूुगुलिं हे क्वनेया त्वाःखलःते नं नःलस्वाँ पीमज्युगु खः । पचली आजु द्यः खलःतये छाये नःलस्वाँ पिइमज्यू धइगुया यथार्थ गुहे खँ सु नां न थथे हे खः धाये फुपि ंधासा सुं हे दुगु खने मदु । थ्ज छगु दुवाला स्वयेमागु बिषये जुया च्वंगु दु । थ्व द्यः खलःतये मोहनि बलये नःलस्वाँया पलिसा द्यःयात कनाथस्वाँ छायेमागु परम्परा दु । कनाथस्वाँ पिइत पचलि पीठ क्षेत्रेहे करिब छपित्या बुँया व्यवस्था पचली भैलद्यःया गुठीं यानातगु दु । मोहनि बलयेलागिं द्यः खलःतयेत मागु कनाथस्वाँया लागिं श्रावण महीनया सःन्ह कुन्हु (ु १ गत)े पचलि भैलद्यः खलःत येँया.टूपे तुसाल(आया चुनिखेल गा.बि.स.) धागु गामे दलदलथे हे दुगु छगु पुखुलि बुया वयाच्व)गु कनाथस्वाँया पुसा कावना अन पूजयाना समयेनया अन नं कनास्वाँया पूसा हया कनय् कुन्हु पचली क्षेत्रे बुई पिइ । थ्व कनास्वाँया पुसा पिइगु बखते मिसातय्सं पिइमज्यूपगु व मिजंतय्संजक पिइमागु परम्पराकाय्म जुयावयाच्वंगु दु । मिसातेसं छाय् कनास्वाँ पिइमज्यूगु धईगु बिषय्ले थन सुना नं थथे हे खः धाये फुगु खनेमदु । थ्व स्वाँ मेमेगु स्वाथें मखु गथेकि थ्व स्वाँ अन्दाजि कुछिति हाकगु नलीचागु वाउगु डँया च्वकाय् सर्लक हःजक दुगु स्वाँ खः थ्वयात हे कना स्वाँ धाई । थ्व पिनातगु स्वाँ कौलाथ्व दितिया कुन्हु पचली द्यः खलःत बुइवना हानं छक बुइ पूजायाना स्वाँ पुया हया थकु जुजु व जोशी गूरुजुपिनिगु छें छें हे द्यः खलःतेसं यंका विया बांकि स्वाँ पचली गमय्या छगु क्वथाय् तयातई । थ्व हे स्वाँ कौलाथ्व षष्ठि कुन्हुनिसें पचली द्यःखलः तय्त व क्वने त्वाःखलःतय्त इनाबिई । थ्व हे कनास्वाँ अष्ठमी , नवमी व दशमी कुन्हु द्यःयात छाया पूजायाई । चालंयाना स्वाँ विईबले नं थ्व हे स्वाँ बिइ । पचली भैलद्य खलःते मोहनिबलय् नःलस्वाँ मपिसें थ्व कनास्वाँ छाया पूजायाना मोहनिया मोहनिसिन्हँ तिका स्वाँ बिइबले थ्व कनास्वाँ बिया चालं क्वकायेगु बाहेक मेमेपि नेवाःतयेथें अष्टमी कुन्हु कुछिभ्वय् नयेगु, नवमी कुन्हु स्याक्वत्याक्व हना पूजायाना भ्वयेनयेगु व दशमी कुन्हु चालंयाय्गु बिधि वहे कथं खः मेगु छुं हे पागु मदु ।
पचली भैलःद्यः(आजु) खलःते बाहेक ( नेदु कथं यलया ख्वनाये च्वंपिसं नं नलःस्वाँ पिमज्यू धैगु खँ नेनेदु तर थ्व पुस्तिचाहिं मज्यूनि ं) सकलःनेवाःते मोहनिबलय् पारुकुन्हु नलःस्वाँपिना पीठ पीठय्वना अष्टमी , नवमी कुन्हु व दशमी कुन्हु पूजायाईबाले नःलस्वाँ छाया पूजायाई तर अथेसां थ्व पचली आजु खलःते धासा नलःस्वाँ पिइमज्यू अलये नःलस्वाँ छाया पूजायाये मज्यूगुया हुनि(कारण) छु खः ? थुकिया गुहे खँ पुलाँपिं द्यःगुथी खलःतेसं बाय् सःस्यूपि) थाकाली नायः नकिंतय्सं थःमस्तेत कनामतगु व कना मवंगया हुनिं थ्व खँया कारण थ्व हे खः बाय् थथे हे खः धया सुना नं धायेफुगु खनेमदु बाय् धाय् फुपिं सुं हे मदु ।
          न्हापा न्हापा द्यःवं झीतः संरक्षण व सुरक्षायाना वयाच्वंगु खःसा थौ वया द्यःयात हे झीसं संरक्षण व सुरक्षायाय्मागु अवस्था जुजुं वयाच्वंगु जकमखु व अवस्था वये हे धुंकल । पुलाँपिं गुथी खलः व नायः नकिंतय्सं द्यःया बिषय्, द्यःतयेया गुहे खँतः व झीगु तजिलजि हनेगु व रितिथितिया कारणत न्हू पुस्तातय्तः लल्हाना सिका बिकातयेगु खँय् छुं चिउताः मतगु व चिउताः मकाःगु कारणं झीसं अजा अजाजु व अजिमा कथं हनामानेयाना जात्रा पर्वयाना वयाच्वनागु द्यः व द्यःतयेगु इतिहाँस तक नं थौं झीसं मसीका च्वनेमाल । झी नेवाः तजिलजि,नखः ,चखः व जात्रा पर्वया अस्तित्वया न्ह्यःसलये थ्व छगु हाथ्या(चुनौंति) हे खः । थ्व चुनैतियात झीसं सामनायाना त्याका झीगु नेवाः संस्कृति म्वाकातय् मागु थौ आवस्यक्ता खः ।


पचली भैरब(भैलद्यः )िपाः राजपुतसिंह बामन शाही

तलेजु भवानी Taleju Bhawani

तलेजु भवानी
झीगु स्वनिगः
ने।सं।११३२ कौलाथ्व सप्तमि९२०६९ कार्तिक ५ ं० आइतबाः
प्रकाशमान शिल्पकार
नेपालय् तलेजु भवानी ने.सं.४४४ दँय् सिम्रौनगढं (आया बारा जिल्लां) कर्णातक राज्यया जुजु हरिसिंहदेवं हगु खः धईगु थन इतिहासय् झीसं ब्वनाच्वना तर वास्तवय् हरिसिंहदेवं थन तलेजु भवानी हय् न्ह्यः हे न थन तलेजु भवानी दु धईगिु थन दसु खनेदु । सायद अवलेया थनया भवानीयात तलेजु भवानी मधासें तानी भवानी धाइगु ज्वीमा । तानी भवानी धा बाय् तलेजु भवानी धा राज्यं हनेकनेय्याना मानेयाना वयाच्वंम्ह राज्यया अधिस्थात्रि देवी हे खः । न्हापा निसें हे झी नेपाःमितय् थःथःगु कुलया रक्षाया लागिं मातृशक्तितय्त थःगु इष्टदेवी कथं कःघाना हना मानेपयाना वयाच्गंगु परम्पपरा खनेदु । भवानी न छम्ह मातृशक्ति हे खः ।
भाषा बंशावली च्वयात कथं लिच्छवि जुजु बिश्वदेवं (बृषदेवं) थःकुलया आगं द्यः (इक्ष्टिदेवी) यात हे तान्त्रिक बिधिकथं थःगु कुल व राज्यया हितया लागिं राज्यया हे अधिस्थात्रि इक्ष्ष्टदेवीया रुपय् पलिस्थायाना इक्ष्टदेवीया भिं नां ” राजदेवी ” तया प्रख्यातयाना दय्दँसं बिशेष पुजायाना वगु खनेदु । अन ंलिपा न्हापाम्ह (प्रथम) मानदेवं राज्यया व थःगु कुलयाम्ह हे अधिस्थात्रि इष्टदेवी ” राजदेवीया ”या नां हिका थःगु हे नां क्वकाया ” मानेश्वरी ”तया ना. छुना प्रख्यातयाना हगु खनेदु । अबलय् तक थ्व नेपाः छगु बिशाल देय् जुयाच्वंगु खनेदु ।
नेपाःया इतिहासबिज्ञतय्गु भनाई कथं ने.स.ं ३१७ दँ न्ह्य तक नेपाः छगु बिशाल देय् जुयाच्वंगु लिपा नेपाःया दक्षिणया जःलाखला देय्या ुसमाजय् ब्वलाना वयाच्वंगु सनातन धर्म वर्णाश्रम धर्मया पक्षपातितय्सं ” फुत या राज्यया ” धईगु कुतनिति बिशाल नेपाःलय् न घुसपेथ जुजुं पूर्व मध्यकानिसें अबलेया तात्कालीन बिशाल नेपाः कुचा कुचा जुजुं वं बलय् गन गन राज्य स्थापना जुल , गन गन राज्यया नायःत (शासकतः) बाय् नेत्रृत्वयाईपिं च्वन थाय् लाय्कु दत अन अन थःथःगु राज्यया अधिस्थात्री देवी न पलिस्था यायां यंकल । अलय् थःगु राज्यया अधिस्थिात्रीयात तात्कालनि राष्ट्रि«य भाषं ( आया नेवाः भाषं. ) तानी भवानी धया वाय् भवानीया थिथि नां तयायंकल ज्वीइमा गथेकी येँया भवानीया नां तानी भवानी धया तगू खनेदु । नेपाः देशं पिने ल्हासाय् तक नं नेपाःया प्रतिनिधि नायःत च्वंगु दरवारय् तलेजु भवानी दुगु खँ थन झीसं न्यनेदु । तिर्थलाल नघःभनिया श्री तललेजु भवानीया इतिहासय् च्वयात कथं न्हापा न्हापा नेपाःया थिथि राज्य दुगु थाय्त गथेकि ः सक्व देय् (साँखु ), फपिं देय्)(फर्पिंङ) , किपु देय् ( किर्तिपुर ) , पालुङ्ग देय् ,न्वाक्व देय् ( नुवाकोट) , जोशीगाः देय् ( गौकर्ण ), टोखा देय् (टोखां ) , ठीमी देय् ( ठीमि) ,ग्वँल देय् (पशुपति चावहील) ,पनौति देय् (काभ्रे पनौति ) , हागीगाउँ देय् , यल देय् (ललितपुर पातन ) , ख्वप देय् (भक्तपुर) व येँ देय्या नापं नेपाःदेशं पिनय् ल्हासाय् तक न तलेजु दुगु खँ च्वयातगु खनेदु ।
लिच्छविकालीन नेपाःया अधिस्थात्रिदेवी मनमानेश्वरी मानदेवया राजधानी यँे देय्या बिशालनगरया हाडीगाउँ मालीगामे आ न झिसं खना हे च्वनातिनि । ऐतिहासिक बिशालनगर मिंनया ध्वस्त जुईधुंका कलिगत संम्बत ३८२७ दँ पाखेँ लिच्छविकालीन जुजु गुुणकामदेवं नेपाल मण्डलया येँ दक्षिण– मंजुपतन यंगाल कोलिग्राम बस्ती व उत्तर–यंगु कोलिग्राभम बसती नां या थिथि लिगु बस्तीयात समायोजितयाना कान्तिपुर नगर यिनर्मामाणयाना आया हनुमानढोका लाय्कु क्षेत्रय् थःगु राजप्रशाद (राजदरबार) (गुर्णपो) दय्का थःगुकुलया कुलदेवीया नापं इष्टदेवी मनमानेश्वरीया प्रतिक तानी भवनाीयारुपय् थःगु लाय्कुक्षेत्र आया मखन तारारणी बहालय् स्थापना यागु जुईमा धईगु झिसं अनमानयाय् बहजु ।
प्राचिन नेपाःया मध्यकालया पूर्वाधय् नेपाःया राजधानी व राजदरवार ख्वपय् हिलेय् धुंका शक्तिमतया प्रवल उपासक मल्ल जुजुतय्सं राज्यया अधिस्थत्रिदेवी मनमानेश्वरी देवीया प्रतिकया रुपय्  दोयमाजु नामं तलेजु भवानी ख्वपलाय्कुलि नं स्थापनायानान आराधना यागु खनेदु ।
नेपालय् लिच्छविकाल पतन जुया मल्लकाल उदय जुइधुंका मल्ल शासकतय्सं लिच्छविकालीन परम्परा व संस्कृतियात धमाधम् न्हंकाच्छय्गु नितिकया हगुलिं लिच्छविकालीन तानी भवानीया नां प्रचारय व महीमा व पुजाआजा याय्गुलिं राज्यं कम महत्व यिबा वयाच्वंगु हे बखतय् ने.सं. ४४४ बि .सं.१३८१ दँय् कर्णातकराज्यया जुजु हरिसिंहदेवं थः नापं हे हम्ह थःम्ह इष्टदेवी ” तुलजा भवानी ” ख्वप देशय् ने.सं. ४४५ दँय् हरिसिंहदबेया लानी देबदेवीं पलिस्थायाना मोहनी बलय् दष््दँसं १०८ म्ह बाहाँ(म्ये ५४ म्ह व दुगु ५४ म्ह) भवानीयात प्वसः –(बलि ) बिइगु प्रथा आरम्भयाना वहे तुलजा भवानीयात हे राज्यया अधिस्थात्री इष्टदेवीया रुपय् मानेयाना देय्न्यंक प्रचारप्रसार यागुलिं थन न्हापानिसें दुपिं लिच्छविकालीन राज्यया अधिस्थात्रि देवी बाय् तानी भवानी पिनिगु नां व महीमाया्र प्र्र्रचार कम जुजुं वन । येँ देय्या तानी भवानी बाहेक मेमेथाय्या न्हापायाम्ह तानी भवानी यात राज्यं हनेकनेयागु खने मदुसानं येँ देय्या तानी भवानीयात धासा कम महत्क्व तया सान राज्यं दँयँ दँसं मोहनीबलय् म्ये छम्ह प्वसः(बलि) बिया पुजामानेयाना वयाच्वंगु थन खनेदु । य्ँ देय्या तानी भवानी येँ देय्या थःने त्वाः व क्वने त्वाःया दथुत्वाः मखंत्वाःया तानी बाःहाःलय् आ न झीसं खना हे च्वनातिनि ।
ने.सं. ६०२ बि.संं. १५३९ दँय् जुजु यक्ष मल्लया देहवसान जुइधुंका यक्षमल्लया स्वम्ह काय्पिं जेठा राय मल्ल ,माहीला रत्न मल्ल व कान्छा रण मल्ल बिचय् ब्यागलं च्वना नेपाःराज्यया सत्ता नापं भाग बण्डा जुया ख्वप देशय् राय मल्लं, भोत देशय् रण मल्लं व येँ देशये रत्न मल्लं बिस्कं बिस्कं राज्यस्थापनायाना राज्ययाना येँ कान्तिनगरया गुणर्पो(गुणकामदेवया राजदराबार) आया हनुमानध्वाका दरबार दुगु क्षेत्रे हे थःगु राजदरबार कायमयाना ने.सं. ६२१ बि.संं.१५५८ दँय् थन येँ दरबारे न लिच्छविकालिन राज्यया अधिस्थात्रि देवी मानेश्वरीया प्रतिक दुमाजु भवानी (देगु तलेजु) स्थापनायागु भाषा बंशावली च्वयातगु दु धइगु इतिहासबिज्ञतयेगु भनाईदु । रत्न मल्लं स्थापनायाम्ह दुमाजु भवानी(देगु तलेजु)या देगः हनुमानध्वाका हाथु द्यः(स्वेतभैरब द्यः) लिधंगु देगः आ न झीसं खना हे च्वना । अनलिपा ने.संं ६८४ बि.सं. १६२० दँय् जुजु महेन्द्र मल्लं दरबारया दषिण तर्फय् तलेजु भवानीया तग्वः देगः श्रीयन्त्राआकारे निर्माणयाना तलेजु भवानी स्थापनायागु खनेदु । तलेजु भवानीया थ्व तग्वः देगः सर्वसाधारणतयेत दछिया छक मोहनीबले नवमी खुन्हु छन्हु जक खुल्ला ज्वीइ अथेसां उखुन्हु तग्वः देगःलय् तलेजु भवानी बिराजमान जुयाच्गंगु दैमखु छाय्धासा शप्तमी खुन्हु तलेजु भवानीयात तग्वःदेगलं क्वहाबिज्याका मूचोकुय् बिराजमानयाना मोहनि जछि अनहे पूजापयाना तया नवमी खुन्हु चान्हे हान तग्वःदेगःलय थाहाबिज्याकि । दुमाजु भवानी(देगु तलेजु) देगः व द्यः सर्वसाधारणतय्तः गुवलें हे खुल्लायाईमखु छाय्धासा थ्व दुमाजु भवानी (देगु तलेजुंंंंं)ंयात मल्ल जुजुतय्सं थःगुराजकुलया आगंद्यः(आगम,इष्टदेवी)या रुपय्कया हनावगु ख्नेदु । तग्वः दृेगःया तलेजु भवानीयात राज्यया हे अधिस्थात्रि देवीया कथं हनावया च्वंगुलिं राज्यया अधिस्थात्रिदेवी सर्वसाधारणया न अधिस्थात्रि देवी जुगुलिं हे दछिया छन्हु जकसां सर्वसाधारणतय्त मल्ल जुजुतय्सं खुल्लायागु लिपा वहे परम्परा शाहबंश नं कायेम हे याना हगु खनेदु । थुगु कथं येँ देय्या हनुमानध्वाका क्षेत्रे लिच्छविकालिन तानी भवानी छम्ह,रत्न मल्लं स्थापनायाम्ह देगु तलेजु(दुमाजु भवानी) व महेन्द्र मल्लं स्थापनायाम्ह तलेजु भवानीयाना थन येँ स्वम्ह तलेजु भवानी खनेदु ।
ख्वप देशय् तलेजु व मानेशवरी निम्हसितं नाप नापं पूजायाना ”ॐ श्री ३ स्वेष्ट देवता मानेश्वरी नमः ॐ श्री ३ स्वेष्ट देवता तलेजु नमः”धया निम्हं भवानीयात न बराबर पूजापद्घति चलेयाना हया आ थौतक न चलेहे जुयाच्वंगु खनेदु । तर अथेसां येँ व यलय् धासा लिच्छविकालीन स्वेष्ट देवता मानेश्वरीयात बिस्कं तया दुमाजु भवानी(देगु तलेजु) नां उल्लेखयानातगु खनेदु ।
नेपालय आ झीसं व राज्यं महत्वबिया मानेयाना हनावया च्वनाम्ह तलेजु भवानी वास्तवय् सु खःसा धया वाला स्वय्बलय् इतिहासबिज्ञतय्गु भनाई कथं न्हापा भारत महाराष्ट्र« अस्मानाबाद तुलजापुरया तुलजा भवनीया नामं प्रख्यात जुयाच्वंम्ह भवानी त्रेतायुगय् रघुबंशी श्री रामचन्द्रं लंकापति रावणनापं ल्वाना त्याकेत आराधनायाम्ह रघुबशींराजखलया इष्टदेवी खः । रघुबंशी रामचन्द्रया पुस्तातय्गु राज्य मुस्मातय्सं आक्रमणयाना त्याका कायेधुंका थ्व भवानी मुस्मांतय्गु ल्हातय् मलाय्मा धका रामचन्द्रया अन्तिमपुुस्तां सरदमुनदीप धयागु छगु दीपया जमिनय् ल्हाकातकुम्ह तुलजा भवानी हे लिपा कर्णातकराज्यया जुजु नान्यदेबयात छन्हु नसंचाय् तसकं हे बांलाम्ह छम्ह मिसां जि छिमि पुर्खाया इष्टदेवी खः आ जि सरदमुनदीप(सरयूरदीप)या लखय्दुने दु , जित लिका , जि च्वनागु थासय् भमःतय्सं भुना च्वंगुदै धया तुलजा भवानीं रुपि बांलाम्ह मिसां म्हङसे उजं बियाबिज्यागुलिं जुजु नान्यदेब न्हेलँचाया भवानीया उजं कथं सरदमुनदीपया खुसिसिथय् वना स्ववं बलय् धाथें हे छथाये भमःतय्सं भुनाच्वंगु खना व थासय् लखय्दुने वाला स्वबलय् धाथें हे छगु लूँयागु बट्टाय् तुलजा भवानीया यन्त्रआकारव बट्टायापिनये भवानीया पूजाबिवरण सफु नापं सिजःया छगु थलले तयातगु लुइका दरवारेयंका थःगु कुलया कुलदेवी व राज्यया अधिस्थात्रिदेवी कथं पुजा मान्ययाना प्रख्यातयाना हना वगु खः ।
नान्यदेवया अन्तिम पुस्ता जुजु हरिसिंहदेवया शासानकालय् मुुस्मांतय्सं आक््रमणजुया ग्याना राज्यत्वता थःगु इक्ष्टदेवी तुलजा भवानीया यन्त्र नापं ज्वना परीवार सहीत नेपाः दुने वया हरिसिंहदेवया लानी देबदेवीं थःगु थःछें ख्वपःदेसये ने.संंं. ४४५ दँय् ख्वपःदेय्या लाय्कुलि पयिलस्थायागु व लिपा जुजु जयस्थिति मल्लं तुलजा भवानीया हे उजं कथं – गन थासये गाःम्हुया गाःल्हाकीबलय् चाःबराबर पाय्छि जुई अन हे जिगु देगः दयेकि धईगु आज्ञाबियाबिज्यागु उजं कथं ख्वपःदेय्या थिथि थासये गाम्हुया हान चाःल्हाका चाःबराबर जु मजु स्व स्व वंगु बखते युथिनिया दरबार क्षेत्रया अग्निहोत्री नांया निसवासय् दुथाय् गाःम्हुया चाःल्हाका स्वगु बखते चाःबराबर जुया पायेछि जुगुखना अनहे तुलजा भवानीया देगः देय्केत अग्निहोत्रीयात मेथाये हे थाय्या व्वयवस्थायाना बिलन निवास त्वतेमानेमजुया ब्रम्हुया इक्ष्याबिपरित बलजफ्ती अग्निहोत्री ब्रम्हुया निवास सेङका देगः निर्माणयागु व लिपा ने.संस ८१२ दँय् जुजु जितामिममत्र मल्लं थ्व तुलजा भवानीयात तलेजु भवानी धया नां प्रख्यात याम्ह भवानी खः ।
मल्लकालय् नेपाःलय् हरेक मल्ल दरबारय् तलेजु भवानीया देगः दुगु खनेदु । मल्लकालीन दरबाय् तलेजु भवानीया देगःः थें हे तु देगु तलेजुया देगः नं दुगु खनेदु । देगु तलेजुु मल्ल जुज ुतय्गु कुलदेबतया नापं इष्टदेव नं खः । अथेजुया थ्व देगु तदेजु भवानीया द्यःः मल्ल राजकुल सिबाय् मेपिंसं स्वय्. मजिउ । देगु तलेजु व तलेजु शाक्तसंप्रंदाय्या छम्ह हे देवीया निगु रुप खः । देगु तलेजु मल्ल शासकतय् कुलदेवताया नापं इष्टदेवी खःसा तलेजु मल्लकाल लिपानिसें नेपाःया अधिस्थात्री देवी खः । प्रताप मल्लपिनिगु अभिलेखय् तलेजु व देगु तलेजु भवानीयात चण्डी , भवानी , कालिका इत्यादि संज्ञा यिबा निम्हेसितं इष्टदेवी धया तःगु खनेदु येँ स्वनिगःया स्वंगु हे मल्लदरबारय् तलेजु देगः बिद्यमान दु । मल्ल जुजु तय्गु मूल छें ख्वपः जुजुगुंिलं थन ख्वपःय् दुगु तलेजुया देगःदकलय् पुलांगु धइगु मान्यतादु । येँया तलेजु भवानीया तग्वदेगः ख्वपःया तलेजुया प्रतिनिधित्वयाय्त दय्कगु खः अथेसां वास्तुकलाया दृष्टिंंंं येँया तलेजुया तग्व देगः मेमेगु देगः स्वयां बिशेष रुपं भव्य खनेदु । बि.सं. १६२० दँय् जुजु महेन्द्र मल्लं थ्व तलेजु भवानीया तग्व देगः देय्कगु खः । नेपाली वास्तुकलाया इतिहासय् थ्व देगःया महत्वपूर्ण थाय् दु । तलेजु भवानीया तग्व देगः निमार्णया सम्बन्धय् छगु जनश्रुति थुकथं न्येनेदु – महेन्द्र मल्ल तलेजु भवानीया तसकं भक्त जुगु व छन्हु ख्वपय् वना भवानीया पुजाआराधना यावले तुलजा भवानी जुजु खना तसकं हे लयताया भवानी येँ देशय् न जित पलिस्थाया धया उजं यिबा बिज्यागुयानापं देगः गय्याना गुकथंया रुपय् दय्केगु धइगु नापं भवानी थःहे छम्ह भमःया रुपय वया जुजु महेन्द्र मल्लयात निर्देशन नापं बियाबिज्यागु कथं हे जुजुं तलेजुया देगः श्रीयन्त्रयाआकारय् दयेकाबिगु व भवानी भमःया हे रुपय् तलेजुया तग्व देगःलय् दु दुहाँबिज्यागु खः धईगु थन जनश्रुति दु । तलेजुया थ्व तग्वदेगः निर्माणयाबलय् न्हापानिसें हे थन दुम्ह राज्यया पुलाँम्ह अधिस्थात्रि मनमानेश्वरीरुपी तानी भावानीयात वेवास्ता यागुलिं थ्व तानी भवानी तंचाया तलेजु भवानीया तग्वदेगः न्ह्याको हे निर्माणया ज्या यासानं देगः पु वंके मविगु थन जनश्रुति नेनेदु । न्ह्याको हे ज्यायासा नं देगः पू मवंगया हुनि छु खः धया जोतिष केना स्ववलय् तानी भवानीयात मानेमयासें बेवास्तायागुलिं थ्व देगः दयेकेगुज्याः पूमव.गु खः धया वाचाय्का तानी भवानीयात छेमापूजायाना छेमा फोना १०८ गजु छाया तानी भवानी खुखिजुइका तानी भवानीयाके हे उजंकया आ झिसं खनाच्वनागु तलेजु भवानीया तग्वदेगः दय्केगु ज्याः पू वंगु खः धईगु थन जनश्रुति नेनेदु । अथेजुया तानी भवानी तलेजु भवानीया तता न. धाई । तानी भवानीया गुप्तकोठाय्दुने ईल्लमिकं गजुत खनेदुगु खँ गुप्त कोठाय्दुने वना मोहनिबले तान्त्रिक बिधि कथं पुजा याना म्ये प्वसः(म्ये बाहाँ ) बिइगु छगु ऐतिहासिक ज्याः २ दसक दँ तक ज्याः याय्धुंकुम्ह आचाजुं दीक्षा बियातम्ह(आचाजु पाखें बिधिवत गुप्त दिक्षा कयातम्ह) येँ कामपा वदा नं.१९ लायृखःगल्ली तजाफः दमाईत्वाःया भाजु हिराबहदुुर खड्गी शाहीजुया भनाई दु । भाजु हिराबहादुरया भनाई कथं थ्व तानी भवानी थाये म्ये प्वसः बिइबलय् म्येयात पुजायाना अनिवार्य मू हायेकामागु खँ धयादि । जबकि मेमेगु द्यःपिंथाय् म्ये प्वसः बिइबलय् म्येयात मू हाकेमागु अनिवार्यता खनेमदु । थन प्वसः बिउम्ह म्येया स्यू दरबारे च्छोयमागु परम्परा न दुगु खँ धयादि ।


तलेजु भवानी छम्ह तान्त्रीक देवी खः । हिन्दू व बौद्ध सम्प्रदाय्तय्सं थ्व तलेजु भवानी तसकं हे मानेयाना वयाच्गंगु दु । विश्वया हे छम्ह जक दुम्ह म्वाम्ह(जिवित)देवीया रुप कथं श्रीकुमारी माजुयात न तलेजु भवानी मनु(मानव)अवतारया रुप कथ ंकया मानेयाना हना वयाच्वं.गु दु । तलेजु भवानीं बिउगु श्रापया कारणं हे जुजु जय प्रकाश मल्ल पृथ्वीनारायण शाह नापं पराजित जुया येँ मल्ल शासकतय्गु पतन जुगु खः धईगु थन नेनेदु । न्येनेदु कथं जुजु जय प्रकाश मल्लयात तलेजु भवानीया विषेश कृपा दुगु व नगरबासीतः दक्व देने धुंका तलेजु भवानी व जुजु जय प्रकाश मल्ल पासा (जु) म्हितिगु जुयाच्वन । थथे जुजु नापं जू म्हितिबलय् तलेजु भावानी शारिरिक रुपय् हे (भौतिक रुपये हे ) प्रकतजुया बिज्याना म्हितिगु जुयाच्वन । थु कथं चान्हे चान्हे तलेजु भवानी व जुजु जय प्रकाश मल्ल जू म्हितिगु जुजुया लानिं सिया म्वामदुगु संका उपसंका यागु तलेजुं भवानीं वाचाय्का तलेजु भवानी तंचाया आइन्दा जि थु कथं प्रत्यक्ष शारिरिकरुपय् वयेमखुतः जि आइन्दा शाक्यकुलया म्ह्याय्मचाया भ्हय् जिवित(म्वाम्ह) देवी कुमारीया रुपय् जि वय् धया जय प्रकाश मल्लयात बचं बिया शक्यकुलया म्ह्याय्मचायात गथे गुकथं कुमारी ल्येगु धैगु बिधि नापं कनाबिज्याना अन्तरध्यान जुयाबिज्यातः धईगु न थन जनश्रुति न्येने दु लिच्छविबालीन नेपाःया अधिस्थात्रि देवी मनमानेश्वरीयात लिच्छवि जुजुतय्सं ” ॐ श्री ३ स्वेष्ट देवी मानेश्वरी देवी ” धया व मल्ल जुजुतय्सं तलेजु भवानीयात ”ॐ ३ स्वेष्टदेवी ” धया मानेयाना वगु इतिहासं खनेदु ।

Sunday, September 30, 2012

नेवाः झी नेवाः थितिं हे मोहनि नखः हने Newa jhi



  • g]jfM emL g]jfM lylt+ x] df]xlg gvM xg] .


    झीगु स्वनिगः
    ने.सं.११३२ कौलाथ्व सप्तमि(२०६९ कार्तिक ५ ं) आइतबाः
    शिल्पकार) साभार शिल्पकार म्हसिका सफु ११३२

    Gx\oMAjDx M Gx'5]eQm lzNksf/
    Gx\oMAjDx M Gx'5]eQm lzNksf/
    -gofFahf/, sf7df8f}+_

    shilpakarmhasikasaphu@gmail.com

    नेपाः मितय् दकलय् तःधंगु नखः मोहनि नखः धका मान्यता काय्म जुया वयाच्वंगु थ्व नखःयात थीथी मूल्य मान्यताया लिधंसाय् हनेगु चलन दु । नेपाः विविध भाषाभाषी व धर्मालम्वीतय्गु देय् खः थीथी कालखण्डया थीथी शासकतय्सं नेपालमण्डलय् नखः चखः यात गुकथं हन प्रजान नं उकथे नखः चखः हंकेगु प्रवृति जुया वयाच्वंगु थन खने छु । अथेहे सताय. थ्यःपिं शासकतय्गु हालिमुहाली दुने हे थःपिंत समाहित याय्गु प्रवृति नं दु । धर्म व संस्कृतिया खँय् शासकतय् नापं समाहित जुइमफुपिं नेवाःत थःपिं हे अलग च्वनाःथःपिनिगु तजिलजि, संस्कृति व धर्मया रक्षा याना वया वयाच्वंगु नं खने दु । मेखे सत्ता व शासनय्लिसें सतिपिं मनुतय्सं शासकतय्सं गथे गथे धाल अथे अथे हे याना थःपिनिगु धर्म, कला संस्कृतियात नं बिचलनय् यंकूगु दु । गुकिंयाना कालान्तरय् वना थःपिनिगु मौलिक धर्म, कला, संस्कृति, व सम्पदायात हे ल्वःमंका लिपा थःपिंत क्वचिंकातःगु संस्कार हे थःपिनिगु मौलिक विधि व्यवहार व संस्कार कथं नाला थःपिनिगु नेवाः तजिलजि व संस्कृति विशेष यात नहंकेगु ज्या जुया वनाच्वंगु दु । गुकिं याना थन द्यःलां द्यः पित्यनेगु ज्याः जुयावयाच्वंगु दु । थुकिया दसि बलिप्रथाया बिरोध नं छगु खः । थुकियात बःबिया वयाच्वंगु छगु आयातित धर्म प्रभाव नं खः । अझः स्पस्तं रुपं धाय्गु खःसा पश्चिमि धर्म व धर्मया अनुयायीतय्सं नेपाःलय् धार्मिक अतिक्रमन यायां वयाच्वंगु हुनिया नापं झीसं वाः मचाय्कुसे व धर्मनिरपेक्षताया वास्तविक अर्थ बुझेमःजुइक अग्रगामीया नामे झी न्हःज्याना वनाच्वंगु हुनि नं छगु खः ।

    नेपाःलय् थीथी कालखण्डय् थीथी शासकतय्सं नेवाः तय्गु अनेक मौलिक परम्परागत न्हंकेकर्थ राज्यं व शासकतय्सं क्वचिला वयाच्वंगु छगु नखःखः मोहनि नखः चन्द्रमास कथं न्ह्याइगु कौलाथ्व पारु (आश्विन शुल्क प्रतिपदा) कुन्हु नःलस्वाँपियाः अष्टमी कुन्हु कुछिभ्वय्, नवमी कुन्हु स्याक्वत्याक्व व दशमी हुन्हु चालंयानाः हनीगु थुगु नःखयात शासकतय्गु प्रभावं कौलाथ्व सप्तमी कुन्हु फुलपाति, अले महअष्टमी, महानवमी व विजया दशमी धकाः भगवती महामायात पुज्यानाः दशैया नामं झीतः क्वचिंका थुगु नखः हनेगु चलन व हंकेगु जुया वयाच्वंगु दु । नेपालमण्डलया मौलिक नखः मोहनिया महत्व व प्रभाव कम याय्कथं देय्न्यंकया नेपाःमितय्त थ्व नखः हनेत राज्य सत्ताया लिधंसाय् आम जनतातय्त क्वचिंका वयाच्वंगु नखःखः ।

    झी नेवाःतय्सं मोहनि नखः हनिगुया लिउने द्यः पुज्यायेगु मान्यता जक मखुसें थःगु जीवन यापनया झ्वलय् थःथःपिनिगु लजगाः अझं सुथां लाय्मा व शिल्पकला अझं दयेमा धकाः थःपिंसं छ्यवाबुलाय् हयाच्वनागु ज्याभःयात स्वनाः श्री विश्वर्काद्यःयात साधना याइगु खः । अथे हे जीवन यापनया झ्वलय् थःपिंके नं देव देवताया आचरणय् थें शक्ति संचय् याइगु नखः मोहनि नखः ख । थन झीसं थ्व मौलिक मान्यतायात अज्ञानता वा जातीय् म्हसिका वा जातिय् गौरबताया कमीया कारनं झी नेवाःतय्सं नं थ्व नखः यात दशैया नां बियाः थुकिया मौलिक नां तंकेगु, न्हंकेगु मचाय.कं न्ह्यानावनाच्वंगु खने दु । देशय् आःतःधंगु राजनीतिक हिउपांः थन नागरीक व सामाजिक स्वतन्त्रता जुई धंकुदु । नागरिक स्वतन्त्र जुयाः सार्वभौम जुइधुकुसेलि उकियात नालाकया थ्वकिया मूल्य मान्यतायात झीगु मौलिक मोहनि नखःलय् हिका थःपिसं छ्रयलाबुला यंके मागु आःया आवश्यक्ता खः ।

    नेपालमण्डलया आदि नेवाः जाति मध्य आदि काललिसें काष्ठकलाया धनी सिंकःमी शिल्पकार जातिं हना वयाच्वंगु मोहनि नखः नापं आगंद्यः या तः धंगुहे स्वापु दु । थ्व झी जातिं परम्परागत कथं हना वयाच्वंगु मोहनि नखः हने स्वयां छला न्ह्यः ञलाथ्व चौथी चथाः (भाद्रशुल्क चौथी, गणेश चतुर्थी) कुन्हु छेजःया कुलः छिमुना बःनी चथाः पुजायाना मोहनि नखः यात लुमंका छलालिपाः वइगु मोहनि नखः तःजिक व सुथांलाक हनेफय्मा धका मनंतुना चथाःद्य (गणे द्यः) यात आव्हानयाना टू, पालू, सिसाबुसा, हलिमलि व भ्वय्ब्वछाया स्वाँक्वकाया छेजः कुलःछिया भ्वय् नया चथाः पुजा क्वःचाय्की ।

    चथाःया छगु ला लिपाः कौलाथ्व पारु (आश्विन शुल्क प्रतिपदा) कुन्हु सुथः न्हापां नसंचाइलय् खुसीवना मोहूया खुसींपंच्चा कया आगं छे, छेँ यंका नलःस्वां पिइगु चाःभ्यगते वा छन्हुन्ह्यः सुचिपिचुयाना बंथिलातथाय् बँय् पँच्चाः प्वंका गणेय्द्यःया आकार दय्का तःच्छो, व कःनि व्होला नःलस्वाँ पिना नवदुर्गा भवानी आराधनायाना नःलस्वाँ निस्वना पूजा याई । बःनि संन्याइले पूजा याई । थुगु कथंहे द्धितिया, तृतिया, चौथी, पञ्चमी, षष्ठी कुन्हु नं सुथय् बःनि पुजायाना नवदुर्गा भवानी पुजायाना हनेगु ज्याः जुई ।

    सप्तमी कुन्हु आगमय् च्वय्च्वंम्हःद्यः यात (आगंमय् निम्ह द्यः दइ छम्ह द्यः च्वय् आगंकोथाय् (गुप्तकोथाय्) व छम्ह द्यः आगकोथाय् दइ)

    (च्वय्च्वम्ह द्यः छुद्यःखः धइगु आया सुं पुस्तानं थं थेहे खः धका धाय् मफुनि थ्व छगु सोधखोजया विषय खः) क्वय् क्वथाय् च्वम्हःद्यः धासा कुलगुरु श्री विश्वकर्माया रुपय् हना वयाच्वंगु दु । प्राचिन पौराणिक काललिसें श्री विश्वकर्मा यान्त्रिक व थीथी शिल्पकालाया प्रखर ज्ञातायारुपय् मान्य जुयावयाच्वंगु आख्यानत यक्व दु । झी नेवाः तय्सं श्री विश्वकर्मायात यान्त्रीकव शिल्पकला व शिल्पकाष्ठकलाया प्रखर ज्ञाता भैरब शक्तियारुपय् कया हना वयाच्वंगु दु ।) खाः बलिबिया पुजायाना हनेगु ज्याः जुइ । उकुन्हु हे थःगु जीवन यापनया झ्वःलय् थःपिनिगु लजगाः झीसं छ्यलाबुलाय् हयाच्वनागु ज्याःभःयात सफसुधर याना यचुपिचुका तइ । गैह्र नेवाःतय् थ्व कुन्हु फुलपाटी छेँ दुकायमागु परम्परा दु तर झी नेवाःतय् थ्व परम्परा खनेमदु ।

    अष्टमी कुन्हु सुथय् चोखो नित्य जुया नवदुर्गा भगवानी व अष्टमात्रिका शक्ति आराधनायाना पुजायाय्गु ज्याः जुइ । आगंमय् ग्वम्हःजः दुगु खः वगः हे छेंखा पतिं हःगु थापैंचाय् अ‍ैला वा थ्वं जाय्का द्यःने केरालप्ते ला छपाएँ भुना तया आगकोथा व छेखा पति थापैंचा स्वनेगु नं ज्या जुइ । नापं झीगु जीवन यापनया झ्वलय् थःपिनिगु लजगाः अझं सुथां लाय्मा व झीगु काष्ठ शिल्पकला अझं दयेमा धका भापिया झीसं छ्यलाबुलाय् हयाच्वनागु ज्याःभः यात स्वना, पालूमाः व तूमाः छाया कुलगूरु श्री विश्वकर्माद्यःयात साधना व पुजा याना हनेगु ज्याः जुइ । सुथसिया अष्टमी पुजा सिधय्का आगंमय् जःत दक्वस्यां समय नई । थुगु कथंहे जःतय् छेँ–छेँ पुजा याना समय् नया भ्वय् नय्गु ज्याः जुइ । बःनी सन्ध्याकालय् हानं पुजा याइ चान्हे कालरात्री पुजायाना हँय्चा बलि विइगु ज्याः जुइ । अष्टमी कुन्हु बःनि छेँखाः पति छेजः कुलःछिमुना कलश पुजायाना नवदुर्गा भवानी व अष्टमात्रिका शक्तिपिंत आराधनायाना छेँजःया नकीं नं स्वाँ व देखा (जनाई) या प्रतिक क्वोखा लःल्हाना विइगु ज्याः जुइ । लःल्हाना कागु देखा (जनाइ) या प्रतिक क्वोखा क्वोखाए धुक्का केरा लप्तेखे कूलिंदाना बजि तई, गुताधासा, ङया,ख्य् व ऐला थ्व तथा भ्वय्ब्व न्हयः ज्याकी । छेंजः तय्सं थःथःगु भ्वय्ब्वलं द्यःछाय् धुँका छेँया नकिं नं ङया, ख्य्व अ‍ैयला व थ्व सलीचा छसिकथं लःल्हाना विया सुस्वास्थया कामना व जीवन सुथां लाय्मा, बिध्नवादा छुंहे मवेमा धका भिन्तुना देछाई छेँजःतय्स नं नवदुर्गा भवानी व अष्टमात्रिका मनंमन आराधनायाना ख्यंसंगे लःल्हाना कया भ्वय् कुछिभ्वय् नय्गु ज्याः जुई । कुछिभ्वय. नयत देखा (जनैया) या प्रतिकया रुपय्) क्वखा मागुया हुनि देखा काय्माःपिं जःतय्सं देखा मकागुलिं छन्हूया लागि सां देखाःकाःगु भाःपिया कोखा लःल्हाना क्वयखाय्गु चलन जुया वयाच्वंगु खः कुछिभ्वय.ले क्वखाः क्वखाय् माःपिं तेखाचो भारवाचो लय् राधाकृष्ण शिल्पकार व भारबाचो ख्पःया भथुरा शिल्पकारया छेँ आगंद्यः दुपिं जःतय् बाहेक मेमेपिं शिल्पकार जःतय् धासा थ्व परम्परा मदु ।

    नवमी (स्याक्वत्याक्व) कुन्हु सुथय् नवदुर्गाभवानी व अष्टमात्रिका आराधना याना पुजा याना सलिचा प्यंंगः थपु क्वयुयाना मोहनि स्वनेगु ज्याः जुई । आगयद्यः यात ग्वंगःखाः बलिबिया पुजा मान्ययाना हनेगु ज्याः जुइ । पुजा सिधय् धुका समय् नय्गु ज्याः जुई लिपा भ्वय्नई । थुगु कथंहे छेँ छेँ नं पुजा याय्गु ज्याः जुइ । नःल स्वाँ निस्वसांलिसे थीथी शक्ति पीठय् नवरात्री वँपि सकस्याँ छगु पिठय् वना पुजा याना भ्वय्नय्गु नं ज्याः जुइ । बःनि आगंद्यः व छेँ नः लस्वाँ क्क्थाय् पुजायाना भ्वयनया स्याक्वत्याक्व हनी ।

    दशमी (चालं) कुन्हु नवदुर्गा व अष्टमात्रिका पुजायाना नःलस्वाँ क्वकाय्गु (चालंयाय्गु ज्याः) ज्याः जुई । आगंमय्या थःकाली लिसें छसिकथं अष्टमी कुन्हुलिसे स्वनातःगु ज्याःभः क्वकाया पायो न्हाकेगु ज्याः जुइ । पायो न्हयाकेगु ज्या आगंछेय् दुने जुई । पायो नहयाकेगु झ्वःलय् थःकालीं भ्वय्फसि पाला ज्याःभःछेलेगु ज्याः सुथांलाकी । थ्व हे क्रमं छसिकथं आगंमय्या जः व कय्मचातय्सं पायो न्हयाका वहे फसि पालेगु ज्याः पुवंका ज्याःभः छेलेगु ज्याः जुई । आगंमयया जःपिनि छेँया भात (जहान) दुपिं नकिं माजु तय्सं आगंमय. स्वना तःगु थःथःगु थापेंचा लःल्हाना पायो न्हाकेगु ज्याः जुइ । थकालीं छसिकथं क्वकालीपिं जः व काय्मचा तयत व नकिं तय्त सिन्ह, संग व मोहनि तिका स्वाँ विया सुस्वास्थ्य व जीवन सुथां लाय्मा धका भिन्तुना विइगु ज्याः जुइ । आगंमय् चालं सिधय्का थःथःगु छेँया नःलस्वाकोथाय् पूजा याना चालं याय्गु जुई । छेँया थकाली छसिकथं छेँजःतयत् सिन्ह, स्वगं व मोहनि तिका भिन्तुनाबिया चालं सिधयका मोहनि तिका स्वाँ बिया सुस्वास्थ्य व जीवन सुथां लाय्मा धका भिन्तुना व आषिश विई । स्वाँ बिया सिन्ह विइगु तिकेगु ज्याः सिधय् धुंका थापैचा द्यःने तयातगु लापाएँचा छुया छ्वय्ला दय्का समयबजी नयाँ भ्वय् नय्गु ज्या जुई ।

    थ्वहे जाति मध्यया मङ्गलाछि श्री प्रेम शिल्पकार या छें आगंद्यः दुपिं खलःतय् धासा चालं कुन्हु स्वाँक्वकाया पायो न्हयाकिम्हः मुख्य व्यक्ति आगंमय्या जः तय् मध्य सकसियाँ क्वकालिम्ह (कान्छाम्हः) काय्मचा (मचाजंक्व याय् सिधम्ह नावालक शिशु जुसानं) यात नायो याना स्वना तःगु ज्याःभ क्वकाय्का ज्वंका लहरी पायी न्हयाकेकेगु ज्याः जुई । थ्व खलःया पायी न्हयाकेगु ज्याः आंगंद्यःछेँ पिहाँ वया मूलाखी दोबाटोय् च्वम्ह क्षेत्रपाल भैरब यात पुजा याना भ्वय् सि पाला क्षेत्रपाल भैरब यात स्वचाक उला आगंद्यःछे तु दुहाँ वनी पायो न्हायकगु ज्याःभ त छथाय् तःयाहान् छक पुजा याना चालं क्वचाय्की । अथे छेँ थःथःगु छेँ नं. पूजा याना चालं याना छेँया मू–लुखा यागु खःगः यात भैरब मानेयाना पुजा याय्मागु परम्परा जुया वयाच्वंगु दु । थ्व पुजा मैपिसं स्वय् मजि थ्व थिति व परम्परा मे–मेगु खलतय् धासा याय् मागु मदु । नुगुकथं चाल सिधय्का समय् नय्गु ज्या जुइ । बनि भ्वय् नयामोहनि नखः क्वचायकी । कतिं पुन्हि कुन्हु पिखालाखी नःलस्वाया पंच्चा नापं विसर्जन याना मोहनि नखःयात नेवाः थिति व परम्परा कथं पुर्वकी ।

    काय्मचा बुया स्वदँ पुवनेवं व न्हुम्ह भौमचायात आगंमय् किस्ली छाना आगंमय् दुकाकेगु ज्याः जुया वयाच्वंगु दु ।

    (लेखन सहयोगी ः प्रकाशमान शिल्पकार) साभार शिल्पकार म्हसिका सफु ११३२

Monday, September 3, 2012

कंग अजिमा Kanga ajima

कंग अजिमा


झीगु स्वनिगः न्हिपौ
ने.सं. ११३२ दिल्लागा चःहृे(३०)
२०६९ श्रावण ३ बुधबाः


अजिमा म्हसिका

नेपाः देय्यात म्हसिका वयाँच्वंगु हलिमय् थनया थी थी जात जाति, भाषा भाषी, तजिलजि विधि व्यवहार, जात्रा पर्व व संस्कृति खः । झी नेपाःमी तयेगु संस्कुति मध्य झीसं हनावना याना वया च्वनागु छगु अजिमापिं न खः । “अजिमा” खंग्व “अजि” व “मा” ख“ग्वया योगं पू वंगु खः । अजिमा हिन्दु व बौद्ध संप्रदायतयसं समान रुपं हनावनायाना वया च्वम्ह मातृदेवी खः । झीसं झीगु छें जःपिं व देय्या सुरक्षया लागिं अष्टमातृका गण कथं च्याम्ह अजिमापिं हनावयाच्वनगु दु । तामा¨ भाषं मम ठकुरानी, छस्कानुनी, तिब्बति भाषं पुकासिदो अलये खस भाषं मातृका÷बज्यै खः । अजिमाद्यःया बास जुया चवंगु थाय्यात झीसं शक्ति पीठ कथं हनावनायाना वयाच्वनागु दु ।
पौराणिक व सनातन धामिृक मान्यता कथं श्री सतीदेवीया अ¨ पतन जुगु थाये हे शक्ति पीठ खः धइगु मान्यता जुया वयाचवंगु खने द ु। अथेहे देबगणया मिसा स्वरुप (स्त्रि स्वरुप) या शक्ति स्वरुपा मान्य जुयाुु वया च्वंगु दु । क्व सिमा क्वे व मसानघाट (दिप) सतिकं दुगु अष्टमातृकाया बास दुगु बाय् अष्टमातृका बास जुया च्वंगु थाय् हे शक्ति पीठ खः धइगु धार्मिक मान्यता कायम जुया वया च्वंगु थन झीसं खनाच्वनगु दु ।
अदिकालय् प्रचिन नेपाः उत्पति बाय् नेपाः निर्माण जुइ न्हय्ः थन दया च्वंगु काली दहया लः महामंञ्जुश्रीं थःगु“ ुूचन्द्रहास खड्गं” क्वदुवाः न्हसिकाप, गोकर्ण न्हसिकाप, आयृघाट न्हसिकाप व क्वयना न्हसिका पर्वतयातः छसिकथं प्रहारयाना लः पिहावनेगु ल“पु दयका बियाः थन मनुया बस्ती बसेयाना प्राचिन नेपाः निर्माणयाय् (नेपाः निर्माण छ्यला वंगु मूल ज्याभः “चन्द्रहास खड्ग” नेवाः सन्देश बाःपौ ने.सं. ११३२ तछलाथ्व ज्याः पुन्हि) धुंका कलिगत संबत ३८२७ पाखें लिच्छबी जुजु गुणकामदेवं प्राचिन नेपाः (नेपालमण्डल) या ये“ दक्षिण–मंजुपतन यंगाल कोलिग्राम बस्ती, उत्तर–यंगु कोलिग्राम बस्ती नांया बाग्मती खुसी, बिष्णुमती खुसी, इक्षुमती (तुकुचा) खुसी व रुद्रमती (धोब्या खुसी) याना स्वखेंर खुसीं घेरेयाना तःगु छगु खड्कारया भूमि जुयाच्वंगु थीथी निगु बस्तीयात समायोजन याना बिष्णुमती, बागमती, इक्षुमती व रुद्रमती खुसीया सिथय् कान्तिपुर नगर पलिस्थायाना थ्व नगरया प्यखेरं खड्ग आकारया अष्टमातृका वा अजिमायुक्त शक्तिपीठ (दुर्ग) नगर सुरक्षा घेरा निर्माणयाबलय् पलिस्था यागु अष्टमातृका अजिमा द्यः पिं लुमढी (भद्रकाली) अजिमा, म्हय्पि अजिमा (ज्ञानेश्वरी) मैती अजिमा (पंञ्चकुमारी), बसला अजिमा (बसलदेवी पारर्वती) ङयतमरु अजिमा (स्वेतकालीे टकटी अजिमा (निलबाराही), लूति अजिमा (इन्द्राय्णी ) नापं पलिस्था यापिं च्याम्ह अजिमा मध्य छम्ह क¨ अजिमा (चामुण्डा बाय् चण्डेश्वरी) खः (अजिमायुक्त शक्ति पीठ –सन्धया टाइम्स न्हिपौ ने.सं. ११३१ कौलाथ्व ६÷ ०६८ असोज११ अइतबा ः
क¨ अजिमा शक्तिपीठ बिष्णुमती खुसीया पूर्व सिथये यें कान्तिपुर नगरया थनेत्वाः व क्वनय्या दथु त्वाः कंकेशवरी त्वाःलय् लाना च्वंगु द ु। क¨ अजिमा शक्ति पीठ नापं नायः (शाही) व साय्मी (मानन्धर) तय्गु याना निगु दिप दु । अथ ेहे क¨ अजिमा पीठ व बिष्णुमती खुसीया पश्चिम पारी छगु मेगु ज्यापु (महर्जन) तयगु दिप व लखुतिर्थ दु । थ्व क¨ अजिमा द्यः यात कंकेशवरी अजिमा नं धाय्गु या । थ्व अजिमाया पीठ लागु कंकेश्वरी त्वा आया ये“ महानगरया १९ वडा अन्तरगतय्ला , थ्व अजिमाद्यःया देय्गः पाय्गोदा सैलीया स्वतजाःगु देय्गः दु । अथेहे थ्व क¨ अजिमाया द्यःछें यटखा त्वालय् आया महानगरया २५ नं. वडा अन्तरगतय् ला ।
क¨ अजिमा गनंहया गठेगठेयाना थन पलिस्थायातः धैगु एथार्थ बिवरण गनं इतिहासय् उल्लेखयाना तगु खनेमदु । खाली लिच्छबि जुजु गुण्कामदेवं ये कान्तिपुर नगर सुरक्षया लागि अष्टमातृकातः थीथी थासय् पलिस्था याु ख“ जक प्राचिन नेपाःया इतिहासय् उल्लेखितयाना तगु खनेदु । अथेसां ये“ स्वतिगःया झी नेवाः तय्सं अष्टमातृकापिं थःहे सिद्धजुया द्यः जुया वपिं झी थःहे पुर्खातः खः, अलये अजिमार्पि खः धइगु नेवाः धर्म, रितिथिति, तजिलजि व संस्कृति कथं कया मान्ययाना थःगु नुगःख“ प्वंका हना बनायाना थः नाला लुमंका थीथी इलय् थीथी नखः चखः व पर्बेय् पुजामान्य याना जात्रा पर्व न्हयाका थःथगु नेवा म्हसिकाब्वया व म्हसिका विया वयाच्वंगु दु ।
नेपाः उत्पति कालय् थन मातृ सत्तात्मक राज्य प्रणाली जुगुलिं न्हापा न्हापा तान्त्रिक विधि कथं मातृशक्ति पुजा याय्गु परमपरा दुगु खः सानं आः वया तान्त्रिक विधि कथं पुजा यानाः हनेगु चलन तनावंसानं शक्ति स्वरुप अजिमा युक्त शक्तिपीठ तः पुजा यानाःहनेगु ज्या थन झीसं याना वया च्नगु हे दु । शक्ति पीठय् हिन्दु व बौद्ध धर्मालम्बी तय्सं तसंक श्रद्धाभक्ति तया हना वयाचवंगु दु । थ्व झी नेपाःमि समाजया धार्मिक समन्वय् , सहिष्णुता व सह अस्तित्वया म्हसिका खः ।
झीसं हनावया च्वनापिं अष्ट मातृमा पिनिगु थःथःगुहे जात्रा पर्व दु । च्याम्ह अजिमापिं मध्य लुुति अजिमा छम्ह अजिमाया छगु जात्रा ल्हूति पून्हि बलयु बाहेक थ्व क¨अजिमाया नापं न्हय्म्ह अजिमापिंया जात्रा पाहा चह्रे बलय् याय्गु परम्परा थन जुयाच्वंगु दु । अथेहे मोहनी बलय् क¨ अजिमाया पायाः न्हयाकेगु जात्रा नं परमपरा कथं हे जुुया वयाच्वंगु दु । अथ ेहे मिला पून्हि बलय् नायः तय् थ्व क¨ अजिमा पीठय् गुठी पुजायाना नायः तयसं सनातन धर्म संस्कृति कथं क¨ अजिमा नापं स्वापु काय्म याना वया च्वंगु खनेदु ।

क¨ अजिमाया नं न्हापा न्हापा ङयतमरु अजिमा (स्वेतकाली) याथें हे गछिं प्याखं पियाय्गु बाय् प्याख“ हुइक्गु परमपरा दु धइगु ख“ ज्याथः जिठी पिनि पाखें न्यने दु। यटखा मजाःदेगः(कम्पुकोत व्यारेकया भान्छाघर परीसरदुने दुगु देगया न्हय्ने थौकने सडक जुयाच्वंथाय् ) क्वसं द्यः प्याखं हुइकेगु दबु दुगु व उगु दबु आः न्हना बने धुंकुगु दु । थ्व सम्बन्धय् न्यने दु कथं न्हापा परम्परा कथं छन्हु क¨ अजिमा प्याखंहुला च्वं थासय् छम्ह तान्त्रिकं अजिमा यात थी थी रुपकया हीमी चायेकगुलिं उम्ह तान्त्रिकया प्वःसःहे (बली हे) कया बिज्या ना क¨ हजिमा तस्कं तंचायालिं छिमिसं जित आवंनिसें द“य् छम्ह मनु हे प्वःसः (नरबली) बि मा धका अजिमा खलःया लोक जनपिंत अजिमां उजं बिया बिज्यागुलिं थ्व सर्त पूवंके मपैmगु ख“ खलःपिंस अजिमाया न्ह्यने न्हथथंबलये “ अथे खसा जीं आवलिं छिमित थन दर्शन बी पैmमखु ” धका क¨ अजिमा धयाबिज्यासेलिं थ्व गंछि प्याख“ हुइगु दिकगु खः । अलय् थ्व प्याख“ नापं सम्बन्धित फुकं लवःकवःत अनहे दबुलिई ल्हाना छ्वलः । अबलय् निसें आःया द्यःछेंया मूलुखा मचाय्कुगु खः। चाय्कल धाःसा नरबलि बिइमाली धइगु ख“ धयातःगु थन खनेदु ।
अथेहे मेगु छगु ख“ नं न्यने दु कथं न्हापा क¨ अजिमा प्याफः त्वायाम्ह जुयाच्वन अजिमाया फुक्कं ज्याख“ मरुइ च्वपिं किसानी पिन िपाखें याइगु जुया चवंगु व उगु बखतय् मरु किसानी नायःया याक म्हयाय् जक दुगु व उम्ह म्हायाय् मचाया इहिपा यतखा त्वाः या काय मचा (यटखामि) नाप. जगुलिं बुराम्ह अबुजुनं (क¨ अजिमा खलः या मरु किसानि नायः नं) अजिमाया न्हियान्हिथं याय्मागु नित्यकर्मया ज्या थः म्हयाय् मदेक याय् मपैmगु या हुनि क¨ अजिमा द्यःं थःम्हयाय् यात क्वसः वियाहःगु ख“ नं दु (क¨ अजिमा द्यःछे पुनः निर्माण कार्य व्यवस्थापन समिति २०६८) अथेजुया मरु क्वाक्चाय् व प्याफः त्वालय् नं क¨ अजिमा दुगु जुइमा । झीसं आःन मरु क्वाक्चातवाःलय् व प्याफः त्वाःलयनं. क¨ अजिमा द्यः खनाहे च्वना । थ्व ख“ या बास्तबिकता छु खः धइगु ख“य् झीसं दुवाला स्वय्गु बाकी हे दनी ।
कंग अजिमा
क¨ अजिमा झीगु आस्था व विश्वास खः अलय् झी नेवाः संस्कृति व जात्रा पर्वया म्हसिका हे खः। झीगु जविनय् ,नेवाः समाजय् अलय् देशय् नापं अजिमा द्यः पिनिगु तः धंगु महत्व खनेदु । झीगु जिवनय् छुं संकट वल वाय् छुं तः धंगु भ्वय्ज्या याय्माल धासा झीसं न्हापालाक अजिमा द्यः यातः लुमंका थःथःगु नुगः ख“ प्वंका ग्वाहालि प्mवनेगु परम्परा काय्मयाना वयाच्वनगु हे दु । थुकथं झीगु जीवन व समाज नापं अति महत्वपूर्ण आस्था व विश्वास दुगु थ्व अजिमा पिनिगु शक्तिपीठ देगः व द्यःछें या नापं जात्रा पर्वयात झीसं संरक्षण व सुधारयाना म्वाका तय्मा अले लिपाया सन्तततियत लल्हाःना बिइमा।
नेपाः देय्यात म्हसिका वयाच्वंगु व नेवाः समजयात न्हयाका वया चवंगु जात्रा पर्व व नेवाः संस्कसतिया मूलखाजुया च्वंगु थनया अजिमा द्यः पिनिगु देगः व द्यःछें जिर्ण जुजुं वना च्वंगु भ्mवलय् थ्व क¨ अजिमा द्यःया पीठ देगः व द्यःछें नं जिर्ण जुया वना च्वंगु व्ाँः चाय्का क¨ अजिमा खलः नं द्यःछे.या पुनः निर्माण कार्य यायगु् ज्या ग्वसा ग्वया समाजय् च्वच्छाय् बहःगु ज्याःयागु दू । थ्व च्वच्छाय् बहःगु ज्याःय् झी सकनिं फुफु कथं ग्वाहालीयाना द्यःछेंया पुनः निर्माणया ज्या पूवंकेमागु थौया आवश्यक्ता खः।
क¨ अजिमाया द्यःछें पुनः निर्माण ज्याःय् दां बिया ग्वाहाली याइपिं दाता तय्त क¨ अजिमा द्यःछें मन्दिर निर्माण कार्य व्यवस्था समितिं छसिकथं थुकथं सम्मान याय्गु ज्याभ्mव दुगु खनेदु । गथेकी ः– दां ५०१÷– निसें ५०००÷– तक्क ग्वाहाली याइपिं दाता तयेगु नां स्मारिकाय् प्रकाशन याईगु, दां ५,००१÷– निसें २५,०००÷–तक्क ग्वाहाली याइपिं दाता तयेगु सिलापत्रय् नां च्वनिगु या नापं दसिपौं, दां २५,००१÷– निसें ५०,०००÷– तक्क ग्वाहाली याइपिं दाता तयेगु नां सिलापत्र नापं ताम्रमत्र व दोसला न्यकेगु, दां ५०,००१÷– निसें दां १,००,००÷– तक्क सिलापत्रय् नां नापं ताम्रपत्र व दोसला न्यकेगु, व दां१,००,००१÷– निसें च्वय् ग्वाहाली याइपि दाता तयगु सिलापत्तय् नां या नापं बहयापत्र व दोसला न्येका सम्मान याइगु ज्याः दगु ख“ “क¨ अजिमा द्यःछें मन्दिर पुनः निर्माण कार्य व्यवस्थापन समितिं –२०६८ या वितरण यागु पर्चाय च्वयातगु दु ”।
.......

नाय्खिं बाजं Naaykhin bajan

राजपुतसिंह बिनोद शाही

 राजपुतसहिंह बामन शाही

                                               





   बाजं म्हसीका




प्रकाशित
झीगु स्वनिगः न्हिपौ
भाग १ –ने.सं ११३२ अनलाथ्व षष्ठी÷२०६९ भदौ ७ बिहिबाः
भाग २ –ने.सं. ११३२ अनलाथ्व सप्तमि÷२०६९ भदौ ८ शुक्रबाः

प्रकाशमान शिल्पकार ÷
राजपुतसिंह बामन शाही ÷
राजपुतसिंह बिनोद शाही


              नेवाः देय्यात म्हसीका वयाच्वंगु नेपाःया थीथी जात जातीया हलिमलिलय् व थीथी कला संस्कृति ब्वया वयाच्वंगु थीथी बाजंतः मध्य् छगु एतिहासिक बाजं” नाय्खिं बाजं ” न खः । नाय्खिं खँग्वयात वाला स्वय्बले नाय् खँग्व व खिं खँग्व समायोजन (नाय्+खिं=नाय्खिं) जुया नाय्खिं जुयावगु खने दु । अथे हे ” नाय्” खँग्वया उत्पति नायः खँग्व न अपभ्रंस जुया नाय् जुयावगु खने दु । नायः खँग्वं अपभ्रंस जुया नाय् गथे जुवन धइगु खँय् झीसं वाला स्वय्वलय् थ्व “नायः“ खँग्वयात न्हाय् खरुं जुपिंसं उचारण याय्बलय् बाय् उचारण याईवलय् न्हाँसं थोया “नाय् “ जुवंगु जुइफु । अलय् थ्व नाँथे स्वरं नाय् जुवंगु खग्वयात हे सिकं बाय् मसिकं सकसिन नाय् हे धया वगु जुइमा । ं“नायः“ खँग्वया बारे बाँलाक सःस्यूपिंसं व उचारण याय् फुपिंस छगु कथंया हेपाहा दृष्ष्टिं “नाय्“ धया उचारण व सम्बोधन याय्गु यानाहया लिपा नेपाःमि नेवाः समाजय् थ्व हे परम्परा लिना वगु जुइमा । नाय् खँग्वया मूलगु खँग्व ”नायः” खँग्वया उत्पति नेवाः खँग्वलय् वाला स्वय्बलय् छुं न ज्याय् बाय् छुं न समुदाय्, समाज, व खलःया बाय् छुं न राज्य् संचालक बाय् राज्यया नेतृत्व याइम्हसित नेवाः खँग्वलय् नायः धयातगु खने दु । गथेकि छुं न ज्याःयाय्त ज्याःकःमि खलः बाय् पुचःया नेतृत्व याइम्ह ज्याःकःमि नायः(नाईके) , छुं न समुदाय्, समाजया नेतृत्व याम्ह नायः(अध्यक्ष्य) , व राज्य संचालनयाय्त नेतृत्व याइम्ह बाय् राज्य संचालक नायः(महाराजधिराज ,राजा, जुजु राष्ट ««प्रमुख, खः । अर्थात छ्ं न ज्याय् नेतृत्व काइम्ह बाय् नेतृव याइम्ह मनुयात हे नेवाः भाषं बाय् नेवाः खँग्वलय् नायः धयातगु खनेदु । नेपाल राजकीय प्रज्ञा–प्रतिस्थानं पिकागु नेवार–नेपाली– अंग्रेजी शब्दकोषय् नायः खँग्वया अर्थ हामा, थकाली, जुजु ÷मुखिया, नाईके ÷ च्वयातगु दु । अथेहे ” खिं ” खँग्वयात नेवाः खँग्वलय् वाला स्वय्बलय् सिमाग्वयात दुने फुसुलुंयाना थत माकथंया हाकः(साईज) दय्का निखें सिथय्या ह्वतय् छ्यङगुलिं भुना थुकियात मिलेय्याना छ्यङगुयागु हे तान तया कुलुतय्सं दय्काःतगु छगु कथंया बाजं खः । थ्व खिंलय् खिंया निखें छय्ङगुया दथुई खौउ तयातगु खिं व खौउ तया मतगु खिं न दु । गथेकि खौउ दुगु खिं काँचाखिं(पच्छीमाखिं) खसा खौउ मदुगु खिं नाय्खिंं खः । अलय् थ्व नाय्खिंया पासा कँय् बाजं दई थ्व कँय् पासा दुगु खिं नायः तय्सं थातधासा नाय्खिं जुई मेमेपिं सुँ न नायः बाहेक सुनानं थात धासा कँय्खिं बाजं जक धाई । नेपाल राजकीय प्रज्ञा–प्रतिस्थानं पिकागु नेवार–नेपाली–अंग्रेजी शब्दकोषय् नाय्खिं खँग्वया अर्थ–नाय् बाजं ÷अगुवा बाजा धया च्वयातगु दु ।
झी नेपाःमि तय्सं तःजिक हना वयाच्वनागु मोहनी नखः बलय् स्याक्व त्याक्व(महानवमी) कुन्हु तलेजुया मूचूकय् म्ये प्वसः(बलि) बिइत परम्परागत भेषभुषाय् वनिपिं झिनिम्ह नायः( खड्गाकार) तय्सं थ्व हे नाय्खिं बाजं थाना सर्गौव वनिगु व वइगु झीसं दँय् दँसं खना हे च्वना । झिनिम्ह नायः(खड्गाकार)तः धाय्वले लाय्कू(दरवार)या उजं कथं तलेजू(तुलजा भवानी) थाय् म्ये प्सः(बलि) बिइत नायः जाती दुनेया थीथी जाती उपजाती व थथिी खलःया नेतृत्वयाना वया च्वंपिं झिनिम्ह नायःतः खः (थ्व झिनिम्ह नायः तलेजुई वना म्ये प्वसः बिइत वनिपिन्ंत ईकथं सरकारं आयस्ताया व्यवस्था याय्गु कुतःमयागुलिं थ्व ज्याय् सहभागि जुया वयाच्वंपिं नायः(खडगाकार)तयतः तसकंहे समस्या जुया वयाच्वंगु दु । तलेजुया झिनिम्ह नायः(खडगाकार)तय्गु थ्व समस्यात सरकारं ईले हे समाधान मयातधासा थ्व झिनिम्ह नायः(खडगाकार)त तलेजुइ म्ये प्वसः बिइवनिगू ज्या इतिहासे जक सिमित जुइगु सम्भावना थन खने दु ) । अथे हे येँया जनबाःद्यःया खः (रथ) जात्रायाईबलय् (द्यःखःसालीबलय्) जनबाःद्यः खःतय् तया खः साले न्ह्यः असं कुनात्वाःया भुजंखलः नायः तय्सं थ्व हे नाय्खिं बाजं न ३२ चाले ६ गु ति सी बाजंया चाल थाना भुजंखलः गुठी पाला नायःया छें न निस्तिपुजा पितयंका जनबाःद्यःया खतय् च्वम्ह पाँजु(गूरुजु)यात पुजा लल्हाना बिया पाँजुं द्यः पुजा याइबलय् थ्व हे नाय्खिं न पुजा बाजं थाना द्यःख चाहिले मागु परम्परा दुगु खँ लुँमधी अजिमा (भद्रकाली)पीठय् सीगुठीया पूजायाना गुठी न्याकिपिं गुठीया जः नायः समुदायया गोम्प खलःया भाजु बिष्णुबहादुर खड्गींजुया भनाई दु । थ्व पुजा पित हय्त जनबाःद्यःपाखें सरकारी कर्ममचारी असं कुनात्वाः भुजं खलः नायःतय्गु गुठी पालाया छें वना पुजा याकन न्हि धया धा वनेमागु परम्परा दु । जनबाःद्यःया खःजात्राय् थ्व बाजं थाना पुजा यंकि बलय् बाय् पुजा वनिवलय् पाला न बाजं थापिंन्त भ्वय् नके मागु तर थुकिया छुं न आयस्ता मदुगु कारणं २० दँ न्ह्यनिसें थ्व परम्परा बाध्यता बंस तुतेयाय्मागु खँ कुनात्वा भमलु ननिया भुजं खलः गुठीया दुजः रत्नदेवी खड्गीया भनाइ दु । नायः तय्गु छें न थ्व बाजं न थाना जनबाःद्यःया रथय् पुजा येंके मागुया छुमा –(कारण) थथे हे खः धया सुना न धाये मफुसां पुजा येंकेगु भाला जिम्मा) न्हापा न्हापा राज्यं(दरवारं) बियातगुजुइमा । अथे हे लिच्छविराजा गुनकामदेबं कलिगत संम्वत ३८२७ दँय येँ नगर सुरक्षाया लागि थन पलिस्था यानातपिं अष्टमातृका अजिमाद्यःपिनि खः जात्राय् व थीथी पीठ पुजा व जात्रा पर्वे राज्यं थ्व नायःखिं बाजं बियातगु खने दु ।
            नेपाःया छगु निश्चित नेवाः समुदाय्(जाती)त सित धासा सीथं यँकि बलय् राज्यं थ्व बाजं थाना यँकेमागु व्यवस्थायाना बाजं बियातगु खने दु । निश्चित नेवाः समुदाय् बाय् जाती धाय्बले उराय् , बज्राचार्य , ज्यापु व नायःत जक खः । थ्व समुदाय् बाहेक मेमेगु समुदाय् (जाती ) सीथं यँकिवलय् थ्व ं बाजं न सीबाजं थाना यँकेग ुपरम्परा मदु । थ्व निश्च्ति समुदाय्तयत जक छाय् राज्यं सी बाजंया (नायःखिं बाजंया) व्यवस्थायाना तःगु खः धइगु खँय् वाला स्वय्वलय् थ्व समुदायतः न्हापांनिसें हे –(लिच्छविकालनिसें) दरबारय् दुथ्यागु जुइमा धया झीसं अनुमान याय् बहजु । गथेकि थौकन्हे बाय् आया युगय् न राज्यया छुं उच्चपदय् च्वना ज्याःयापिं सुं सीतधासा राज्यं बाजं थाका मृत्युसंस्कार याय्त व्यवस्थायाना अन्तिम सलामि बिइगु परम्परा दुगु आ न झीसं खना हे च्वना । आया नेपाःया राष्ट्रि«य बाजा पच्चै बाजा धाथें हे न्हापा लिच्छवीकालय् थ्व हे बाजं राष्ट्रि«य बाजं जुईमा धइगु न झीसं अनुमान याय् बहजु । आया राष्ट्रि«य बाजं नेपाःमितय्गु छुं न संस्कृति बाय् राष्ट्रि«य पर्वेतक न थागु खनेमदु । तर लिच्छवीकालीन थ्व ं बाजं झी नेवाःतय् जात्रा पर्वे ,पुजा आजा व अत्यस्थि ज्याय् थ्व बाजं थाना वंगु दु ।
           एतिहासिक व परम्परागत थ्व नाय्खिं बाजंया हामाः नायःतः लिच्छवी कालय ्राज्य व राज्यस्तरया नेतृत्व याइपिं लिच्छवी बंशज खः । थ्व खँया दसुतः मध्य छगु दसु येँ अष्टमातृका मध्यया छम्ह अजिमा कंग (कंकेस्वरी) अजिमा पठिय् सीगुठी पुजा न्याकिपिं नायःतय् न्हय्गु गुठी मध्यया लिच्छवी बंशज जयसिंह पलिस्थायाना तकगु तःध ंगुठी खः । थ्व गुठीया पाताख्वलाय् कंग अजिमा तःधंगुठी जयसिहं तयातकगु त्वखाया गुठी असपष्ट सं ७५१ च्वयातगु दु । अथे हे मेहरसिंह तयातगु व नरंिसंह तयातकगु नायःतय्गु सीगुठी व थ्व गुठीया जः छेंजःपिं सकल्यें वास्तवय् लिच्छवी बंशज खः धईगु थ्व थीथी गुठीतः दसु खः । अथेला नायः समुदाय् बाय् जाती दुने न थीथी जाती उपजाती व खलःत दुुथ्याना च्वंगु दु । थीथी गुठीया पाताः ख्वलायात गुठीयारतय्सं थःथःगु आजा अजिमा धका हनेकनेयाना मान्ययाना वयाच्वंगु दु ।
           नायःतय्गु मौलिक संस्कृति म्हसीका ब्वया वयाच्वंगु थ्व नायःखिं बाजं दक्व नायःतय्सं थाईमखु बाय् सकसिन बाजं थाय्गु याना वगु खनेमदु । थःथःगु गुठीं निश्चित गुठीयार जःतय्तः थुकिया भाला(जिम्मा ) बियातःगु खने दु । अथे हे थीथी अष्टमातृका पीठ व थीथी द्यः बाय् पीठया थःथःगु गुठीं छम्ह छम्ह बाय् छगु छगु खलःतय्तः थ्व ं बाजं थाय्गु भाला –(जिम्मा ) बियातगु खनेदु । अष्टमातृकाया द्यः बाय् थीथी पीठद्यःपिनिगु जात्रा पर्वे थाईगु नायःतय्गु थ्व बाजं थाय्त बाय् भाला(जिम्मा) काय्त बाय् भाला बिइत परम्परागत कथं नायःतय् व अजिमाद्यः व थीथीद्यः खलःतय् बिचय् छगु सहमती बाय् छगु सन्दी जुया च्वंगुदै । सहमति बाय् सन्दी कथंं जात्रा पर्वे थ्वं बाजं थाःबापट आएस्ता बिमागु परम्परा जुया वयाच्वंगु दु । गथेकि कंग अजिमाया पायः गुठीं दमाईत्वा हात्तीख्यःया भाजु माईला खड्गी यात व मरु गणेद्यः(अशोक बिणाय्क) गुठीं इनात्वाःया भाजु बाजुराजा शाहीजुयात द्यःया जात्रा पर्वे थ्व बाजं थायुगु भाला बियातगु खनेदु । थ्व बाजं थाइपिंत बिइत तयातगु आयस्ताया स्रोत जग्गा जमिनतः धमाधम हिनामिना जुजुं वना आयस्ता वय्गु न्हना वना च्वंगुलिं नेवाः संस्कृतिया मुलुखा जुयाच्वंगु अजिमाद्यः व थीथी द्यःया जात्रा पर्वे थाय्मागु थ्व बाजं थायेगुलि नायःतय्सं चितासु तय्गु कमयाना हगु खनेदु । थुकिया छगु दसु कंग अजिमा पायः गुठीं थ्व नाःखिं बाजं थाय्गु जिम्मा बियातम्ह भाजु माईला खड्गीजुया मृत्युलिपा थ्व ज्याया बिधिवत कथं जिम्मा काईपिं सम्बन्धित नायःखलःत न्ह्यने मवया स्वागतम् गुठीया जः यटखा लायखःगल्ली तजाफः माय् वः खलःया( नायःखिं बाजं स्येने गुरु )भाजु हिरा बहादुर शाहिजुं थःगु समुदाय्या सास्कृतिक म्हसीका व नेवाः संस्कृतिलय् नुगः ब्वय्का आय्स्ता छुं मदुसां स्वय्म सेवक कथं ग्वाहालीया रुपय् छगु दशक न्ह्य्निसें थ्व बाजं थाय्गु ज्याःयाना छगु च्वछाय् बहगु ज्याःयाना वयाच्वंगु दु ।
           न्हापा न्हापा आयाथें संचारया माध्यम रेडियो,पत्र पत्रीका, टिभि मदुनिवलय् देशय् व समाजय् छुं न सूचं बिइमासा बाय् ब्वखँ(संन्देश) बिइमासा थ्व हे बाजं थाना सकसितं जानकारी बिया सूचं व ब्वखँ च्वय्किगु ज्याःयाना वगु खः । थ्व ब्वखँ च्वय्केगु ज्याःयात नायःखिं च्वय्केगु धाई । नेपाल राजकीय प्रज्ञा–प्रतिस्थानं पिकागु नेवार–नेपाली–अंग्रेजी शब्दकोषय् नाय्खिं च्वय्के खँग्वया अर्थ– लायकू उजं कथं दुवाः दुवातय् नाय्खिं थानाः सवाल नेंके ÷राणाशाासन कालमा दोबाटो दोबाटोमा झ्याली पिटेर घोषणा गर्नु च्वयातगु खने दु । नेपाःया पहाड पर्वते थ्व ज्याः कटुवाल समुदाय् तय्सं याना वगु खनेदु ।
           नेपाःया एतिहासिक व न्हापाया थ्व राष्ट्रि«य बाजंया नापं नायः समुदाय्या संस्कृतिया मूलुखा हे धाय्मागु थ्व बाजं गुठीया पुुुजा बलय् बाहेक मेगु इलय् बाजं स्येनेगु ज्याः जुइमखु बाय् मेगु इलय् थ्व बाजं स्येने मजिूगु परम्परा दु । छगु दशक न्ह्य्निसें कंग अजिमाया जात्रा पर्वे छुं आयस्ता मकासें मन ब्वय्का स्वय्म सेवकया रुपय् थ्व नायःखिं बाजं थाना वयाच्वम्ह भाजु हिरा बहादुर शाहीजुया भनाई कथं बाजं थाय्वलय् द्यः ल्हाय्गु थ्व बाजंया ब्वल, बौउ वावनिबलय्या बाजंया ब्वल, पाःहाचहृ«ेया जात्राय्या बाजंया ब्वल व सीथं यंकिवले सी बाजंया व सीम्हसित मिइतइबलेया बाजंया छोतकरी ब्वल थुगु कथं खनेदु ः–

(क) द्यःल्हाय्गु बाय् पुजा बाजंया ब्वल ः– नायःखिंया ब्वल – तुम् पाकु तुम् पाकु , तुम् पाकु तुम्पा ! कँय्या ब्वल— च्यायाँ च्यायाँ !
(ख) बौउ वावनिवलेय्या बाजंया ब्वल ः– नायःखिंया ब्वल – तुं तुं् पाकु , तुं तुं् पाकुं तुम्पा ! कँय्या ब्वल – च्यायाँ च्याच्याँ !
(ग) पाःहचहृेया बाजंया ब्वल ः– नायःखिंया ब्वल – तुम् तुम् तुम्पा ,तुम् तुम् तुम्पा ! कँय्या ब्वल– ँचयायाँ च्याच्याँ !
 नाय्खिं बाजं स्येनेगुरु हिराबहादुर शाही व राजेश शाही
(घ) सीबाजंया ब्वल ः– सीथ यंकिबलय्या ब्वल –
तुम् पाकुं छ्याय् ,
तुम् पाकुं.... तुम्...तुम् छ्याय् ,
पाकु तुम् छ्याय्
पाकुं.. पाकुं.. तुम् , तुम्प....ई.....तुम् छ्याय्
पाकुं तुम्... पाकुं तुम् ... छ्याय् ,
भ्यm्याय् पाकुं.... झ्याय् झ्याय् ,
तुम् पाकुं ...तुम् छ्याय् !–
मितइबलय्या बाजंंया ब्वल– झ्याय् ! झ्याय् !! झ्याय् !!!
झ्याय् पाकुं .. तुंम्.. तुंम्... पाकुं छ्याय् ! । थ्व बाजंया ब्वलत थाय् व खलः स्वया न बिस्कं बिस्कं खने दु ।
           नेवाः समाजय् सी बाजंया व्यवस्थादुपिं समुदाय्तय् सुं सीत धासा सीम्ह ल्ह्वना कुतालय् तया सीथं येंकीवलेनिसें हे त्वाःत्वाःया दोवाः, गणेद्यःयाथाय्, भैरबद्यःयाथाय्, ध्वाका ,मसानघाट परीसर इत्यादि थाय् थासय् थ्येने धुकगु सूचं(संकेत) कथं बाहृ तालय् बाजं थाथां ताल परिवर्तन यायां कँय् बाजंया सः थाथां सुरताल परिवर्तन यायां सीबाजं थाई । सीम्ह सीत मिं मततलय् थ्व सीबाजं दिके मज्युगु परम्परा दु । सीम्हसित मि तय्धुंका सीबाजंया मागु दस्तुर बिया थ्व बाजं खलःतय्त बिदा बिइ । सीथं यंकीवलय् अन मसानय् दुपिं अदृश्य प्रणीतः भुत, प्रेत, पिशाच, निशाच, जालन्धधर, वीर मसान भैरब गण पविारतय्तः दक्व ज्याः ठीकया छिकपिनिगु भोग हयाबियागु दु । सकसि नं सुख शान्तिया नितिं भोगया । जिवित मानव प्राणि व उमिया वस्तुभावतय्तः दुखः बिइमते धैगु आशय्न थ्व नायःखिं बाजं थाईगु खः धइगु थन जनश्रुति खने दु । अथे हे स्वर्गया थीथी द्यः देवी पिन्त न थ्व बाजं थाना सीम्हसित लसकुुसयाना सरगते यकेंत इनापयाइगु खँ न थन झीसं नेने दु ।

Sunday, September 2, 2012

शिल्पका् समुदाय ः छगु म्हसीका Shilpakar samuday

शिल्पकार समुदाय ः छगु म्हसीका
झीगु स्वनिगः न्हिपौ
भाग (१) ने.सं.११३२ गुँलाथ्व १३ ÷२०६९ श्रावण १६ मंगलबाः
भाग (२) ने.सं. ११३२ गुँलाथ्व १४÷२०६९ श्रावण १७ बुधबाः
भाग (२) ने.सं. ११३२ गुँलाथ्व १५ गंून्हि ÷२०६९ श्रावण १८ बिहिबाः

१. न्ह्यःखँ ः
        नेपाः देय् थीथी जात, जाती , धर्म, कला , संस्कृिित व विधि व्वय वहारय ानामं जागु देय् खः । नेपाः देय्या जाती बाय् समुदाय् मध्य नेवाः स ममुदाय् दुने लमु गुंगु थरया संयोजनया रुपय् मानेजुया वयाच्वंगु उदाय्(उदास) जाति दुनेलागु आदिकालंनिसें सिंज्यायात हे थःगु मूलजगाःया रुपय् छ्यला वयाच्वंपिं बाय् काष्ठकलाया शिपय् लगय् जुया्च्वंपिं अझ स्पष्तकथं धाय्गु हे खसा पुस्स्तौ पुस्तानिसें हे काष्ठपकलाया सिंज्या(सिं बृ्त्ताज्या यायाइपिं) याइपिं श्रमिक वर्ग शिलपकार (कःमि,ििसंकःमि,स्थापित)तः खः । धाय्तेनागु छु धासा नेपाल मण्डल दुने नेवाः जाति समुदायलय् काष्ठकला(सिं बुत्ता ज्या या ज्या याइपिं श्रमिक वर्गया थर(जात) शिल्पकार खः । थ्व खँ नेपाःया लिच्छविकालीन व मल्लकालीन इतिहासया नापं ऐतिहासिक लाय्कु –दरवार),मठ ,देय्गःव जात्रा पर्वतः अध्ययनयाना दुवाला सोतधासा प्रष्तहे खनेदु ।
नेवाः समुदाय्या गुंग न जात जातिया म्हसिका(परिचय्) बिबलय् बाय् खँ ल्हाय् बलय् नेवाः समुदाय्या खँ मल्हायय्गु बाय् म्हसिका म्बिगुखसा म्हसिका बिगुज्या पूवनि हे मखु । छाय्धासा नेवाः छगु जात बाय् थर(समुदाय्) जक मखुकि नेपाःया हे पर्यायवाची म्हसिका खः । धाय्तेनागु छु धासा नेवाः धयागु जात बाय् समुदाय् जक मखुकि नेपाःया छगु राष्टियता हे खः । नेपाः एकिकरण न्ह्यः यें स्वानिगःयात नेपाः(नेपालमण्डल) व नेपाः(नेपाल मण्डल) दुनय् बसोवास यानाच्वंपिं न्ह्यागु हे जात जाति बाय् समुदाय बाय् धर्मालम्बीतयतः नं नेवाः हे धाईगु खः । थ्व खँ इतिहासं प्रष्तहेयानातगु खनेदु । नेवाः नेपाःया ऐतिहासिक म्हसिका खः ।अलय् नेवाः राष्टियता दुने उत्तर चीन व दक्षिण भारतया इतिहासयात नापं समायोजन यायां थःगु मौलिक अस्तित्वयात म्हसिका बिफुगु शक्ति समाहित दु । छगु राष्ट संचालन याय्तः मागु जात,जाति, धर्म, संस्कृति संयोजन नेवाः राष्टियता दुने समाहित दु ।

        नेवाः समुदाय्या मूभाय् तिब्बति व बर्मेली भाषा दुनेया धाय्गु यासानं ल््््््िच्छविधकाल लिपा संस्कृति व मःल्लकाल लिपा मैथली, खस, फारसी,ि उर्दु व मेमेगु भाषा भाषीया संस्कृति नापं समायोजन जुजुं वगु खनेदु । नेवाः भाय्यात नेपालभाषाया नामं समानित याना वयाच्वंगु दु । नेवाः समुदाय्या थःगु हे मौलिक लिपि(आखः)या नं व्यवस्था दु । लुमंकादिसं झी नेपाःमितय्सं छेलावला(चोया)वयाच्वनागु देबनागरिक लिपि(आखः) झीगु थःगु मौलिक लिपि मखु । थ्वला झी जलाखला(छिमेकी) राष्ट भारतया मौलिक लिपि खः । नेवाः समुदाय्या मौलिक लिपि (नेपाल आखः) ः¬¬ रन्जना, भुजिमोल, कुमोल, क्वय्मोल, गोलमोल, पाचुमोल, हिमोल, लितुमोल, व प्रचलित नेपाल लिपि आदितः खः । थ्व हे नेपाल आखःया रन्जना लिपि संयु््््््््््््््््््््््््क्त राष्ट संघय् प्रस्तुत(दर्ता)याना नेपाःयात छगु ब्यागलं स्वतन्त्र सार्वभौमसत्ता सम्पन्न राष्टया दर्जा काय्त व बीकेत झी नेपाःमि सफल जुगु दु ।संसारे हे नांजागु ( बिस्वया उत्कृष्ठ ) लिपि मध्य झीगु नेपाल आखः रन्जना लिपि निगुगु थासय् लानाच्वंगु दु । थ्व झी सकल नेवाः समुदाय्या हे गौरबया खँ खः । थ्व खँय् सकल झी नेवाःत लय्ता ।
            नेवाः म्हसीका धयागु नेवाः तय्सं कःघाना वयाच्वंगु तजिलजि खः । नेवाः तजिलजि धैगु नेवाः समुदाय्या बिस्कंगु रितिथिति बिधिव्यवहार वा आचरण खः । 
गथेकी
   (क) सनातन शैब मार्गी, बैश्णबी हिन्दू व बौद्धधर्मालम्बी दक्वं समुदाये कौलागा आमै कुन्हु बहःनी लक्ष्मीद्यः पूजायायगु परम्परा दु । थ्व परम्परा कथं झी नेवाःतय्सं लक्ष्मीद्यः पुजायाईबले पूं (चित्रकार) तयेसं चोयातःगु वा छापेयानातःगु लक्ष्मीद्यः नापं तुयूम्ह ख्याया किपा दुगु लक्ष्मीपाः यात लक्ष्मीद्यः भाःपिया ढुकुटी तया पेता धासाः (ला ऐला ङया, ख्यँ) दुगु भ्वय्ब्व छाया पूजायइगु थिति दु । जबकी हिन्दू शास्त्र स्वयेगु खसा लक्ष्मीद्यःयात ला ऐला चलेमजु ।
     (ख) लक्ष्मीपूजां कन्हे कुन्हु कछालथ्व पारु (ने.सं.न्हूदँ (कार्तिक खुल्क पक्ष प्रतिपदा) कुन्हु आत्मापूजायारुपे झी नेवाःतये म्हःपूजायायमा । थ्व न नेवाः म्हसीका खः ।
(ग) अथेहे चिल्लागा चह्रे (चैत्रकृष्णपक्ष चतुर्दशी) पाहाँचहृे कुन्हु येंया नेवाःतये लूकूं माद्यः (महादेब) यातः पेताघासाः तःया भ्वयब्व छाया पुज्याय्मा । हिन्दू शास्त्र स्वयेगु खसा माद्यः (महादेव) यात ला, ऐला, थ्वं चलेजुगु खनेमदु । अयसां लूकूं माद्यः (महादेव) यात ला, ऐला सहितया पेताघासाः तःया भ्वय्ब्व छाया पूज्यायेमागु नेवाः तजिलजि हे नेवाः म्हसीका खः ।
      (घ) अथेहे ञलागा पारु (आश्विण शुल्कपक्ष प्रतिपदा) कुन्हु नलस्वाँ निस्वना अष्टमी, नवमी कुन्हु नेवाः थिति कथं पुज्यायाना दशमी कुन्हु चालंयाना पायोन्हयाका मोहनी नखः हनेगु नेवाः थिति दु । गैह्र नेवाःतये सप्तमी कुन्हु फुलपाती दुकायमागु थिति दु । झी नेवाःतये फुलपाती दुकायेम्वा । गैह्र नेवाः तये थ्व नखःयात बिजया दशमी (दशैया) रुपे हनि धासा झी नेवाःते मोहनीनखः यारुपे हनी । थ्व न नेवाः म्हसीका या मौलिक तजिलजि खः ।
    (ङ) नेवाः मिसामचातयेतः न्यादँ वा न्हयदँय् बैदिक थिति कथं सुवर्णकुमार (हिरण्यपुरुष) रुपि नापं बेलबिवाह याना बालविवाह प्रथा बिरुद्ध छगु क्रान्तिकारी पला न्हयाका नेवाः मिसातयेतः गबलेहे बिधवा मजुइगु “इहि” थिति कःघाना वयाच्वंगु दु । नेवाः म्हसीका बिया वयाच्वंगु नेवाः थिति मध्य थ्ब इहि प्रथा छगु तःधंगु हे बिस्यंगु थिति खः । अथेला नेवाः समुदाय दुने हे न गोपाली, द्यला, शाही –( नायः, नाय्, खड्गी ) नापं छुं जाती उपजातीया इहि पाय्मागु थिति मदु । शाही (नायः) बाहेक मेमेगु जातिं थौकन्हे देखासिकि थ्व इहि प्रथा याना हगु खने दु । शाही –( नायः, नाय्, खडगी) जातीं थौतक न थ्व प्रथा छाय नालामयागु खः धइगु खँया न्हयसले जिपिं राजपुत सिंह जुगुलिं इहि याय्मागु थिति मदु धया जातीय पहिचान व तजिलजिया न्हयसले चिन्तशिल जुया दिम्ह सिन्हँस्वाँ खल्लया पूर्व नायः (अध्यक्ष) भाजु बामन शाही व भाजु बिनोद शाही तयगु लिस खने दु ( इहि नेवाः थिति सन्धा टाइम्स, न्हिपौ ने.सं.११३२ सिल्लाथ्व १३ आइतवाः)।
नेवाः संस्कारे मचाबुलकिं, भौमचा दुकालकिं व मनु सित्त धासाः नेवाः धार्मिक संस्कार कथं थःथःगु इलाका छ्वासे ( छ्वास अजिमायाय्) दर्ता वा सूचं बिमागु थिति खने दु । नेपाले २०३३ साल पाखे तिनि व्यक्तिगत घटना स्थानिय पञ्जीकाअधिकारीथाय् दर्तायाय् मागु ऐन कानून पिहां वगु खः । अथेसां नेवाः समाजे नेवाः समाज बिकाशया ई लिसं हे नेवाः समाज दुने सुयाँ मचाबुल धालसा मचानिसे मांया मचाछेंन पिहाँ वगु पि (साल, नाल) धौभ्यःचाय मःतया उकिया द्यने पि (साल, नाल) तया थःगु इलाका छ्वासे (छ्वासः अजिमाय्) तय यंकेमागु अनिवार्यता दु । थ्व छगु मचाबुल धैगु छ्वास अजिमायात सूचं बिगु वा दर्तायाय् गु संस्कार खः । अथेला थौकन्हे सकस्या सुरक्षित रुपं मचाबुइकेत अस्पताले यंकेगु चलन जुगु लिं परम्पराकथं पि (साल, नाल) छ्वासे वायगु तना वन । अथेहे नेवाः समाजे सुयाँ छें न्हूम्ह भौमचा दुकाईबले भम्चायात दुलिं÷मोटरं क्वकयाः माजुं वा थकालि नकिं न च्वकाबजि प्यख्यरं ह्वला छवई थ्व थिति अजि अजिमापिंतः छें भम्चा दुहांवलाधका सूचं बिइगु खः । अथेहे न्हुम्ह भम्चा व व्यायाम्ह काय्भाजु (निम्हतिपुलिं) नेवाः थिति कथं छपा थायभुई नया बाकि ल्यंगु चिप नसा ज्वलं छ्वासे (छ्वासः अजिमाथाय्) वाय्यंकि वा छाय्यंकि । थ्व न छगु छ्वासः अजिमायातः छें भम्चा दुतहयन धया धार्मिक आस्था व बिश्वास कथं छ्वास अजिमायात सूचं विगु वा दर्ता यायगु हे खः । अथेहे सुयाँ छें सुं मनू सित्तकिं छें जः पिसं वया लासा, सूकू, सिम्हसिया वस, तुफि आदि सरजाम छगु पिचा (चिचिपुगु पं न दयकातःगु थल ) य तया थःपिनि लागाया छ्वासे ख्व ख्वँ वाय्येंका जिमि छेँ या फलाना जः मन्तधका छ्वासः अजिमायात सूचं बिगु ज्या याइ ।
मनूया थुगु चोला त्वतेवं उम्हेस्यां थःपिनिगु कुल रक्षा व उन्नतिया नितिं थीथी लागाय् व थायथासय् च्वनाः रक्षा यानाच्वनी धयागु खँय् नेवाःतय् आस्था व विश्वास दु । अजि, अजिमा, अजा, आजाजु वा दिगु( देगु )ुद्यः (कुलदेवता) कुलय् हनेबहःपिं पूर्वजतः खः । गुम्हेसित द्यः भाःपाः पूजा याय्गु, दँये छकसां उमिगु गुणयात लुमंका जात्रा न्याकेगु वा नखः चखः बले पुज्याना हना भाग पन्छयाय्गु परम्परा थौतकन ल्यना च्वंगु हे दु । थाय्थासय् च्वंपि अजि, अजिमा, अजा, आजाजु (भैलद्य, भैरब) व थःथःगु दुगुद्यः (कुलदेवता) यातः नेवाः तय्सं थः पूर्वजकथं हना वयाच्वंगु दु ।
ने.सं. ५०१ न्हयतक थन नेपाःले जातीय विभाजन खने मदु । ने.सं. ५०१ दँय् जयस्थिति मल्लं नेपाःया आदिवासी नेवाः व लिपा नेपाः गाले प्रवेश जुपिं समुदायनं मिलेयाना ६४ गु जात जाती नं दुथ्याका जात विभाजनयाना जातिय् क्र्रम व्यवस्थायाना जातीय छुवाछुट थजागु कुसंस्कार लादेयातः अवेलेनिसे थन नेवाः दुने नं थीथी जात जाती दयावगु खने दु (नेवाःतय् मौलिब म्हसीका –संन्धया टाइम्स न्हिपौ ने.सं. ११३२ चौलाथ्व ६÷ २०६८ चैत १५ बुधबाः व नेवाः –झीगु स्वनिगः न्हिपौ– ने.सं. ११३२ चिल्लागा १२ ÷ २०६८ चैत ६) । थ्व हे नेवाः समुदाय् दुने लागु गुंगु थरया रुपय ्मानेजुयाच्वंगु उदाय् जाती दुनेया जातीतः मध्यया शिल्पकार जाती न छगु खः ।

२. म्हसिका ः
      शिल्पी वास्तुुकारया रुपय् म्हसिका(परिचित जुया) बियावयाच्वंगु शिल्पकार(कःमि, सिंकःमि, स्थापित) समुदाय् लिच्छबिकाल, मल्लकाल,जुजुं शाह बंश व ,थौया गणतान्त्रीकयुग तक वबलय् थीथी शिल्पकलाप्रेमी, बिद्धान, बुद्धिजिबि, राजा, महाराजातय्सं नापं बिध्द्वान शिल्पी बास्तु कलाकारिताया रुपय् कया थःगु स्याःपासा व हितेषीया नापं सल्लाहकारया रुपय् कया वगु इतिहासं खनेदु । थ्व समुदाय् यें स्वनिगःलय् दुगु मेमेगु रैथाने समुदाय्(जाति)थे हे नेवाः समुदाय् दुने हे लागु गुंगु थरया संयोजनया रुपय् कयावगु उदाय्(उदास) जाति दुने लागु परापूवर्पकालनिसें प्रस्तर बास्तु काष्ठकला, मूर्तिकला अलय् आधुनिक शिल्पकलाया ज्ञाताया रुपय् शिल्पकार जाति परिचित दु ।
उदाय् जाति(समुदाय्)दुनेया मेमेपिं थीथी जात जातितः थथेखः शिल्लाकार(लोहँकःमि), ताम्रकार(तवः), सिख्राकार(अवाः), कंसाकार(कसाः), सिन्दुराकार(सिं), बनियाँ, तुलाधर व शिलालिक, मधिकःमि)या नापं शिल्पकार(कःमि, सिंकःमि, स्थापित)याना गुंगु जातया संयोजनया रुपय् माने जुयावगु उदाय् समुदाय् खः धईगु मान्यता काय्म जुया वगु खनेदु । अथेसां उदाय् गुंगु जातया संयोजनया रुप खः धइगु खँया छुं बैज्ञानिक आधार तथ्यतः प्रस्त जुइफुगुधासा मदुन्ी । थ्व छगु खोजया(वाला स्वय्गु)याबिषय जुगु दु । नेवाः समुदाय्या थ्व हे उदाय् समुदाय् दुने् लागु धया मान्यता काय्म जुयावयाच्वंगु शिल्पकार जाति आदिकालनिसें हे काष्ठकला व बास्तुकलाया धनि खः ।

(क) शिल्पकार खँग्वया उत्पति ः
         थःथःगु माानसपटलय् लुया वगु शिल्प व कलायात सीपया माध्यमं आकार बि फुगु खुब्ीिदुगुलिं हे शिल्प+आकार=शिल्पकार जुवंगु खः धइगु थन मान्यता दुगु खनेदु । शिल्पकार समुदय्तयसं थःगु व्यवहारीक खँल्हाबल्लाय् थःत कःमि खलः बााय् सिंकःमि खलः धया वसा नं आधिकारीक लिखतय् न्हापानिसें हे शिल्पकार खँग्व हे छेलाबलायाना वयाच्वंगु दु । थुकिया दसु खः झी पुर्खातय्गु पालंनिसें हे थौतक झीगु जातः(जन्मपत्रीका)लय् झीगु जात बाय् थर शिल्पकार खँग्व हे छेलावयाच्वंग दु । अथेसां राज्यंधासा न्हापांनिसे हे शिल्पकारतय्त सिकःमि बाय् सिकःर्मि धका कोचिंकेगु यानावगु दु । शिल्पकार खँग्व उल्लेख जुयाच्वंगु आःतकया लुयावगु पुलांगु शिलालेख भध्य येँ किपुलि जगतपाल महाबिहायरया चिलंच्व चैत्य च्वंगु प्यम्ह तारायागु ल्वहँया प्रस्तर मूर्तिकला दय्कुम्ह शिल्पीकारया नां ” राधब भारो शिल्पकाल”ने.सं.७९३ शिल्ला अभिलेख खः –(शिल्पकार जाति न्ह्यःने वयेमाल संन्ध्या टाईम्स न्हिपौ ने.सं. ११३१ यलागा ६÷२०६८ असोज ४ बुधबाः) ।

(ख) शिल्पकार जातिया अस्तित्व ः
       नेपाल संम्बत ५०१ दँय् जयस्थिति मल्लं नेपाःया आदिवासी नेवा व लिपा नेपाः गाले दुहां वपिं थिथि समुदाय् न मिलेयाना ६४ गु जाता जाति दुथ्याका जातिय् बिभाजन यावले वर्णाश्रकथं उदाय् धाःपिनिगु जातिय् समुदय्या पवैश्यया भ्m्वलय् लाकातःगु जातया क्र्र्रमय् सिकःमि ३३ नंम्बर व ल्वहँकःमि ३७ नंम्बरया जातिय् क्र्रमय् लाकातःगु दु धइगु जानफकार तय्गु भनाइ खने दु –उदाय् समुदय छगु म्हसीका–नेवा समाज ,सफु) ।

(ग) शिल्पकार जातिया प्राचिनता व शिल्पकार जातिया उत्पति ः
        शिल्पकार जातिया उत्पति गबलेय् व गनं जुल धइगु सत्य तथ्य थ्व हे खः धकाः थौतक सुनान थथे हे धका धाय् मफुसान नेपाःया जात्रा, पर्व, मठ, मन्दीर, ऐतिहासिक लाय्कु(दरवार) इत्यादिया वाला स्वय्बलय् थ्व जाति आदिकालंनिसें हे नेपाःया आदिवासी खः धइगु खने दु ।

३.परम्परागत थाय् बाय्
(क) परम्परागत मूल थाय्बाय् ः
     शिल्पकार जातिया परम्परागत मूल थाय्बाय् धइगु नेपाल मण्डल(येँ स्वानिगः)या बही, बहाः, बिहा, लाय्कु आदि क्षत्रया सतिक बाय् जखः दयावत्वंगु खनेदु । ख्वपया छुं शिल्पकार परिवारतः खासयाना १७ वडा तेखाचो भारभाचो त्वाःया भाजु राधाकृष्ण शिल्पकारया छें आगंद्यः(इष्टदेव) दुपिं शिल्पकार खलःत मल्लकालय् .ङ्यातपोल देगः व ५५ झ्याः दयेकेत राजाया आज्ञामुताबिक यलं ख्वप वया ऐतिहासिक निर्माणज्याय् क्वतिकया ऐतिहासिक ज्याः पूवंका ख्वपया हे तेखाचो भार्भाचो त्वाःल स्थाइकथं बाय्च्वनावगुख धइगु आगंद्यःछेंया भाजु राधाकृष्ण शिल्पकर व मेमेपिं ज्याथःजिथितय्ु भनाइ खनेदु ।ः शिल्पकार जाति थौकने थःगु परम्परागत थाय्बाय् त्वता यें स्वनिगःलं पिनेय् थीथी थासय् थाय्बाय् हिकावना थःगु म्हसिका बिया हे वयाच्वंगु दु ।

(ख) भाय् व लजगाः ः
       थ्व शिल्पकार समुदाय् यें स्वनिगःया थीथी आदिवासी बाय् रैथाने वासीन्दाथे नेवाः समुदाय् दुने हे ला । थ्व समुदाय्या मूलमाँभाय् नेवाःभाय्(नेपाल भाषा) खः ।थ्व समुदाय् परापूवैकालंयिनसें हे वास्तु शिल्पकला, काष्ठकलाव आधुनिक काष्ठकलाया लजगाः(पेशा)याना वगुखसानं आःथौकन्हे वया छुं परिवार खलतय्सं थःगु परम्परागत लजगाःयात हीका समयसाक्षेप व अनुकुल लजगाय् बिस्थापित जुयावंगु खनेदु । २०१७ सालया राजनैपतक हिउपालिपा छुं शिल्पकार परिवातय्सं थःगु मौलिक थर शिल्पकार(मौलिक म्हसिका)यात हिका वंगु न खनेदु ।शिल्पकार समाज बिचय् धनि व चिमिया नापं नापं रहन सहन व्यवहारया मतभेदं कुप्रभावित जुया ु समाजय् छथया् च्वने मफया येँया शिल्पकार परिवार खलःतय्सं थःतः ”स्थापित”जातया रुपय् म्हसिका वंगु न खनेदु ।

४. जनसंख्या ः
        बसोवासया आधारय् थ्व शिल्पकार जातिया जनसंख्या मुख्य रुपय् ख्वप व यलय् अप्व हे दु । शिल्पकारतः धया थःत म्हसीका वयाच्वंपि ंयेँया थ्व समुदाय्तः ख्वपःव यलं थी थी इलय् बसाइ हिलावया थन स्थायी कथं बसोवासयाना वयाच्वंपिं खनेदु । नापं नेपाःदेय्या थी थी थासय् च्वना वयाच्वपिं थ्व शिलपकार समुदाय्तः न ख्वपःव यलं हे थाय्बाय् हिला वंपिं हे खनेदु । अथेसा थ्व समुदाय्या जनसंख्या नेवाः समुदाय् दुनेलागु थीथी सममुदाय्तय्गु जनसंख्या स्वया कमहेजक खनेदु ।

५. सनातन धर्म व संस्कृति ः
(क) सनातन धर्म ः

         उ्दाय. जाति धइपिं बुध्द धर्म मानेयाइपिं खसानं उदाय् लागाय् लापिं थ्व शिल्पकार जातीया धासा अप्वःयाना सनातन शैब मार्गी, बेष्णवी मार्गी(हिन्दू) ख । थुगु जातीपिंसं जन्मनिसें मृत्यु तकंया थीथी सामाजिक संस्कार व छुं नं धर्म कमंया ज्याखँ याय्मासा परम्परानिसें द्यःब्रम्हुतय्त राजउपाध्याय्तय्त) पुरोहितया ज्याः याका वयाच्वंगु दु । शिल्पकार जाति हिन्दू मार्गी खः धइगुया दसु थ्व हे खः । थ्व जातिया गोत्र कश्यप(काशि) गोत्र खः । थ्व जातिं भगवान श्री विश्वकर्मायात(बिकःमाद्ययातः) थःगु कुलगुरुया रुपय् कया हना वयाच्वंगु दु । अथेहे कुल रछाया लागिं मात्रिशक्ति(अष्टमातृका)या पुजा आराधनायाना वयाच्वंगु दु ।
(ख) संस्कृति ः
१.आगं व देखाः(दिक्षा)
       आग ःं– न्ह्यःनेलापिं दुहां वने मज्यूगु द्यःपिं स्थापना यानातःगु थाय्, तन्त्रमार्गीतय् गुप्तरुपं स्थापनायानातःगु छें बाय ्थाय् हे आगं बाय् आगंद्यः खः(सत्यमोहन जोशीया नेवाः खँग्व धुकू सफु) । हरेक जात जाति,उपजाति व खलःया थःथःगु हे रितिििथति कथंया आगं बाय् आगंद्यः दु । आगं धइगु यर्थाथरुपय् जाति उपजाति वा खलतय्गु थःथःगु गुह्य्(गुप्त) खँ व रहस्यमय खँ खः ।
देखाः(दिक्षा) ः–.आगंमय् दुहां वनेत(प्रवेशयाय्त) परम्परा व तान्त्रीक प्रकृया व व्यवस्था कथं थःगु कुलया आगंया रििितथति व नितिमिय्मया ज्ञान बिया कुलगुरुं बियातःगु ज्ञान हे दिक्षा खः ा कुल गुरुं बियातनगु वहे दिक्षायात लिपा अपभ्रंस यायां देखा धाय्गु यानाहगू जुइमा । दिक्षा बाय् देखा छगु गुप्त(मन्त्र) न खः । बाय् दिखा धैथु थःगु आगं (दुनेया)या खँ पिने सुइतं कनेमते बाय् कनेमखु धइगु कथं पाःफय्कातग(ुशपथ नकातःगु) छगु तान्त्रीक प्रकृयागत बिधि खः । देखा कयातःपिंके जनै(क्वखा) दई अलय् थुमिसं चोखोनित्यजुया न्हिया न्हिकथं जपध्यानयाना नित्यकर्म याय्मा ।

नेवाः जाति मध्य देखाः मकायकं सुनं थथःगु आगंमय् दुमथ्याइपिं जातिया धलःखे थ्व जातिनं ला । थ्व जातियानं देखाः मकायकं सुन आगंमय् दुमथ्याइगु परम्परागत निति दु । देखाः मकाय्कं सुनं आगंमय् दुमथ्याइगु परम्परागत नितिंयाना थःथःगु आगंमय् पुजाआजाय्त नापं आचाजु(कर्माचार्य)तय्गु भरय् ्च्वनेमागु बाय् आचाजुपिनिगु ग्वाहालीकाय् मागु थ्व जातीया बाध्यताजुया च्वंगु दु । थ्व नितिंयाना आगंमय् पुजाआजा व दर्शन याय् नापं थौया न्हूगु पुस्ताया शिल्पकारतः बंचित जुया च्वंगुजक मदु आगंद्यःया अस्तित्व हे खतराय् लानात्वंगु खनेदु । आगंकोथाय् लूँयाम्हद्यः, ल्वहँयाम्हद्यः बाय् सिंयाम्हद्यः छु खः धइगुतकन थौया पुस्तां मसिय्धुंकल ।अय्न झी न्हूँ पुस्ताया शिल्पकारत देखाः काय्त अग्रसरता सुनान यागु मदु । देखाः काय्धुंका चोखोनित्य जुया नित्यकर्मयाना जपध्यान याय्मागु झन्झतं सकल्येंचिलाच्वंगु खनेदु । अथेुसां अपवादया रुपय् छुं थ्वहे शिल्पकार समुदाय् दुनेधासा आगंद्यःकोथाय् प्रबेशयाय्त देखा काय्मागु बाध्यचा मदु ।
देखाः मकाय्कं सुनं थःथःगु अगंंकोथाय् दुमथ्याइगु परम्परागत संस्कृतिक प्रावधान दुगु थ्व शिल्पकार समुदाय्या खासयाना ख्वपः तेखाचो भार्वाचो त्वाया भाजु रााधाकृष्ण शिल्पकारजुया छें आगं(आगंद्यः) दुपिं शिल्पकार खलःतय् आगंद्यः पुजायाय्तः छुं जुया छेंया देखाः दुपिं जःतः मदुगु अवस्थाय् थ्व अँया जानकारी तलेजुइ बिइमागु व तलेजुं खतय्याना छ्वयाहःपिं आचाजुं(कर्माचार्यं) आगं)द्यः पुजायाकेमागु परम्परा दुगु व थ्व परम्परा थौन काय्महे जुयावयाच्वंगु दु । थ्व शिल्पकार खलःतय् थौवया देखाःकयातपिं छम्हहे जःत मदय् धुंकल थुकिंयाना आगंय्या(आगंद्यःया) गुप्त क्वथाय् दुनेया द्यःया वास्तविक अवस्था छु गथेख ?, आजुजाजुपिंसं पलिस्थायाना तयातकगु द्यःतः दनिला ? मन्तला ? गथे खः ? धइगु तकनं झीसं मसिय्धुंकल बाय् स्यूपिं छम्ह हे जःतः मदय्धुंकल । थुबियमाम झी शिल्पकार तय्गु आगंया अस्तित्व हे खतराय्र लानाच्वंगिु खनेदु । सनातन परम्परागत आगंद्यmपया रितिथितिकथं अनिपवार्य देखाकया जनइ क्वखाय् मापिं तर हष््मिं खेखा देखाःमकागु जनइ मदुपिं थ्व शिल्पकार खलःतय् मोहनी नखःबखतेय् कुलछि मुना कूछ्भ्विय् नइबलय् छन्हूयानितिंसां देखायःया प्रतिक जनई ख्य्सगंनापं क्वाखा(जनई) लल्हानाकया छन्हूजकसां क्वखाया देखाः काय्मागु थःगु आगंद्यःया परम्परागत सांस्कृति रििितथितिया म्वाकातय.गु कुतःयाना वयाच्वंगु दु ।

२. यमचाः थनेगु (ञँयापुन्हि बदय् यमाद्यः थनेगु)
 
६.आर्थिक स्थिति ः
      थ्व समुदाय्तय्सं थःगु परम्परागत पेशायात न्हापांनिसे हे कुतिर उद्योग व घरेलु उद्योगया कथं हे जक न्ह्याका वया उद्योगया कथं नह्यावंके मफुगुलिं थ्व समाजया आर्थिक स्थिति खास हे उन्नतियाय् फुगु खनेमदु हे धाय्मा । अथेसां न्हपांनिसें यानाववयाच्वंगु थिमिगु लजगाः धैगु कुतिर उयद्योग, घरेलु उद्योग व प्राबिधिक ज्याः जुगुलिं थुमिके दुगु मेहनतिपन, सीप व ज्ञानंयानाः थःथःगु जीवनया आधारभुत आवश्यक्ता पुरायानाः नं नखःचखः गुथि इत्यादि हने कनेयाना च्वने फुगुलिं आर्थिक स्थिति मध्यम हे धाय्मा ।

७. शैक्षिक स्थिति ः
        बंसानुगत व पुर्खा कथं हे थ्व जातिं परम्परागत पेशा कःघाना वयाच्वंगुलिं आधुनिक शिक्षा दिक्षा काय्गुलिं थ्व समुदाय न्ह्ज्यागु खास हे खन ेमदु । अथेसां थौया शिल्पकारतय्गु शैक्षिक स्थिति स्वलधाःसा मेमेपिं स्वया क्वह्यं मजु । थ्व शिल्पकार समुदाय् दुने नं डाÞÞक्टर, ईजिनियर, सीए, प्राविधिक व पि.च.डी. यानातःपिं व मे मे गुलिं न उच्चशिक्षा हाषिल यानतःपिं व यानाच्वंपिं बुलुंहु अपो जुजुं वंगु खनेदु ।
८. सामाजिक अवस्था व रितिथिति ः
          नेपाः दुनेया हरेक जा जातिया थःथःगु बिस्कंगु सामाजिक संस्क्कार व्यवस्था जुयावयाच्वंगु दु । जाति समुदाय् म्हसीकेगु छगु माध्यम जात जातिंकःघानावयाच्वंगु बाय् व्यवस्थायाना वयाच्गंगु बाय् छ्यलाबलाःय् वयाच्वंगु थीथी सामाजिक संस्का।तः खः । नेवाः समाजं व्यवस्थायाना हनावयावंगु थीथी समाजिक संस्कार नेवाः समाजं दुने हे न थीथी जात जाति व थाय्बाय् स्वयन छुं भती पाःसानं अप्वः धयाथें समानाता हे खनेदु । झी नेवाः तय्सं व्यवस्थायाना कःघाना हना वयाच्वंगु बुसानिसें सि धुंकाताकया मूकं १० गु सामाजिक संस्कार व्यस्थाायानातःगु दु । थ्व १० गु सामाजिक संस्कारयात दशकर्म संस्कार धाय्गुयाः । थ्व शिल्पकार समुदाय्तय् मेमेपिं जेवाः मसुदाय्पिनिथें हे बुसानिसें सिबलय्तकया याय्मागु दशकर्म संस्कार थःगु हरितिथिति व पहःनं संस्कारतः हनावयाच्वंगु दु । मचा बुया व्वलने धुंकाः बुराबुरीजुया सीधुंका तक ंथ्व समुदायनं याय्मागु १० गु सामाजिक रितिथिति व संस्कारतः थथे दु ः – (क) जन्म संस्कार ( मचा प्वाथय् दुबलय् बाय्निसें बाय् मचा बुइनह्यः व मचा बुइधुंका याय्मागु रितिथिति व संस्कारतः), (ख) मचा जंक्व(पास्नी), (ग) बुँदि(जन्मन्हिं) हनेगु। (घ) बुसँ खाय्गु, (ङ) कय्ता पुजा, (घं) इहि (बेलरुपि महाद्यः साक्षितया सुवर्ण कुमाररुपि (हिरण्य पूरुष )नारांद्यः नापं जुइगु छगु इहिपा – नेवाः म्हाय्मचात गबलें हे बिधवा मजुयकेत नेवाःतय्सं कघाना वयाच्वंगु छगु बिस्कं नेवाः थिति – इहि नेवाः थिति संन्धष्या टाइम्स पन्हिपौ नें.सं. ११३२ सिलथ्व ÷२०६८माघ २२ आइतबाः), (च) बाःहृाः, (छ) इहिपा(बिबाह)।, (ज) ज्याः जंक्व व (झ) सी धुंका याय्गु ज्याखँ(मृत्युसंस्कार)त खः ।

९. सांस्कृतिक बिशेष्ता
(क) धार्मिक संस्कृति ः– १. ननी(त्यागंपुपा पुजा , २. दिगु(देय्गु) पुजा , ३. ससु पुजा, ४. बिश्वकर्मा पुज, ५. खोरसी श्राद्ध, व ६. यमचा थनेगु ,सोहृश्राद्ध, व नवदुर्गा हनेगु ।

(ख) सामाजिक संस्कृति ः– जात भ्वय्, (शिल्पकार समुदाय् जक च्वना नइगु छगु बन्दसैक्सनया भ्वय्) व थीथी गुठी हनेगु ।

१०. नेवाः समाजय् दुने शिल्पकार वर्गया भूमिका ः
       येँ स्वनिगः दुने छेंया आधुनिक इजिनियरिंग प्रविधि दुहां मवःनिबलय् थ्व शिल्पकार(कःमि, सिंकःमि, स्थापित)थरपिसं हे छें, लाय्कु, फल्चा,सत, देगः इत्यादि निर्माणया ज्याय् जग स्वाय्गुनिसेंकया सिंयागु माक्व ज्याय् मुख्य प्राविधिकया भूमिका म्हितावयाच्वंगु खः । न्हापांनिसें सिंया ज्या यानावया च्वंगुलिं थुमितः व्यवहारिक खँल्लाबलाय् कःकि बाय् सिंकःमि धका संम्बोधनयाना वयाच्वंगु खः । सिंज्याया प्रखर ज्ञातातय्तः कःमि नायः सम्बोधनयाना छें ,लाय््कु बाय् देगः छुं न निर्माणया ज्या पूवनिबलय्(कार्य सम्पन्न) जुइबलय् पलीं चिना धुरि पुजायाना कःमि नायःयात बेतालींचीका हनाबनायाय्गु परम्परा झी नेवाः समाजये दु । नेपाःया पुलापुलांगु एतिहासिक व पुरातात्विक कलात्मक झ्याः , लुखा, त्वानासिं इत्यादि दुगु देगः, लाय्कु बाय् छेंया निर्माण ज्याय् थ्व शिल्पकारतय्सं मुख्य भूमिका म्हितावंगु दु ।
यें स्वनिगःया नेवाःतय्गु पुलां पुलांगु छेंय्या कलात्मक कमल झ्याः, काः झ्याः, कुं झ्याः, गः झ्याः, गाः झ्याः, गो झ्याः, छपा झ्याः, तिकि झ्याः, धनुपोता हर्द झ्याः, पन्च झ्याः,पासुखा झ्याः, बाकु झ्याः, म्हयय्खा झ्याः, सूर्यमूखी झ्याः, याकु झ्याः, सं झ्याः, स्वखा झ्याः देशे मदु झ्याः इत्यादि अतुलनिय् काष्ठकलाया कलात्मक झ्याःतः थ्व शिल्पकार समुदाय्या कलात्मक व सिर्जनशिल मानसपतलय् कल्पनाजुगु कलात्मक शिप व कलायात थःगु मेहनत व सिर्जनसिल ल्हातं मुर्त आकार बिया छेंया अति स्वभा दय्केगु ज्याय् तःधंगु भूमिका म्हितावगु दु

११. शिल्पकार समाज ः
     (क) शिल्पकाार समाजया इतिहास ः
२००७ सालय् जहानिया राणाशासनया अन्त जुया प्रजातन्त्र उदय् जुइधुंका दक्वक्षत्रया जात जाति समुदाय्तय्सं सङ्गठीत जुया थःथःगु जातिय हक अधिकारया नितिं न्ह्यःज्या वनात्वंगु झ्वलय् थ्व समुदाय्तय्सं नं य्ं टेबहाःया भाजु शंकर शिल्पकारजुया नायःलय्(अध्यक्षताय्¬) न्हापांखुसी शिल्पकार संघ पलिस्था जुगु खँ ख्वपः भार्वाचोय छें जुयाआःथौकने यें नयाँबजायर च्वनादिम्ह भाजु लक्ष्मीभक्त शिल्पकारजुया भनाइ खनेदु । वय्क भाजुया भनाई कथं व पलिस्था जुगु शिल्पकार संघय् महासचिवय् ख्वपः भार्भाचोया स्व.प्रेमबहादुर शिल्पकार व दुजःतःलय्(सदश्यतः) भाजु टिका शिल्पकार,भाजु रत्न शिल्पकार, भाजु बेखा शिल्पकार व स्व.भाजु पूर्णभक्त शिल्पकार दु धइगु थःत लुमंतलय्या संघया पदाधिारीतय्गु नां लुमंका धयादि । अय्लय् व संघय् य्ं यल व ख्वपःया शिल्पकारतः दुथ्यागु खँ न धयादि । २०१७ सालया राजनैतिक ह्यूपा लिपा वसंघ(सङ्ग)निस्कृय् जुजंवना शिल्पकार शिल्पकार बिचय ्न फुट जुया येंया शिल्पकार समुदाय्तय्सं थःगु मौलिक म्हसीका(पहिचान) हे हिका(परिवर्तन)याना वंगु खँ नं वय्क भाजुुंया भनाई दु ।
(ख) शिल्पकार समाजया आवश्यक्ता व शिल्पकार समाज नीस्वना(स्थापना) ः
शिल्पकास समाजय् सांस्कृतिक, धार्मिक व सामाजिक रितिथिति कथंया सांस्कृतिक ज्याः व थीथी संस्कारया ज्या याय्त मेमेगु नेवाः समुदायेथें हे थ्व समुदाय् दुने न न्हापानिसें हे थीथी गुथी संचालनयाना वयाच्वंगु खसा न थ्व समुदय्या परिवार व समाज दुने वइगु गुगु न अवस्था व समस्यायात मैत्रिपुर्ण, सदभावकथं एक आपसये समन्वयनयाना सामुहि कथं समाधान याय्गु तात्वना व चित्तासुतया ग्वहाली याइगुया नापं जातिय् हक अधिकार व अस्तित्वया सःसक्त सःतइगु न्हूकथंया छगु थःगु जातिय् सामाजिक समाज संगठीत जुइमागु शिल्पकार समुदाय् दुने आवश्ष्क्ता जुया च्वंगु यर्थाता वाःचाय्का नपालमण्डलया ख्वपः देशय् प्राचिन युगनिसे. परम्परागत कथं वसोवासयाना वयाच्वंपिं थ्व शिल्पकार व ल्वहँकःमि(शिलाकार) जाति समुदाय् मध्य् ख्वपं थीथीइलय् य्ं बसाइ सरेजुया वयाच्वंपि संपयुक्त खलः परिवारया स्व.भाजु हरिभक्त शिल्पकार व स्व. भाजु गणेशकुमार शिलाकारजुपिं निम्हसिया बिचाः व सुझाव कथं भाजु लक्ष्मीभक्त शिल्पकारजुया सकृय्ताय् ने.सं. ÷ २०४३ सालय् शिल्पकार व शिलाकार संयुक्त समाजया ज्याथः स्व. भाजु गणेशकुमार शिलाकारजुया नायःलय्(अध्यक्षताय्) शिल्पकार संस्कार समिति (गुठी) पलिस्था जुगु( शिल्पकार संस्कार गुठी म्हसिका , शिल्पकार म्हसिका सफु ११३२ ) व लिपा नें.सं. २०५१ सालय् ख्वपःया भाजु राजेस शिल्पकार(खाँन)या नायःलय्(अध्यक्षताय्) शिल्पकार युवा संघ पलिस्था जुया लिपा वहे युवा संघ परीमाजित जुया “शिल्पकार समाज नेपाल “ या नामं रुपान्तरीत जुया समाज नीस्वगु खः ।
१२. लिखँ ः
        नेवाः देय्या कला संस्कृतियात जिवन्त रुप वियाः बिज्ञ व कलाकारया रुपय् परिचित जुया च्वंपि न्हापाया शिल्पी सिंकःमि नायःत (वास्तुबिद्ध त) थौकन्हय् आधुनिक भासं “आर्किटेक” न्हापांनिसें थौंया बैज्ञानिक युग (नीछगूगु शताब्दी) तक नं थःगु शिल्पकलाया ज्ञान सन्ततितय्त हस्तान्तरण यायाँ (लल्हानां) म्वाका तयत सफल जुयाच्वंगु दु । शिल्पकलाया धनी राष्ट्रिय बिभूति अरनिको थजापिं आजु आजाजुपिनिगु पालांनिसें थःगु लजगाः यात न्हंके मबिउसें नेपाः देय्या गौरब गकायेगु लिसें थौंतक म्वाका तयत सफल नं जुयाच्वंगु दु ।
सलंसःदँ न्ह्यः सिंकःमि शिल्पकार व ल्होँकःमि (शिलाकार) समुदायया आजु अजाजुपिंस दुःख सियाः थःगु ल्हातं सिर्जना यानाः दयेकातःगु विश्वसम्पदा सूचिलय लागु नांजाःगु ऐतिहासिक पुरातात्विक कलात्मक धरोहर मध्ये ख्वपया लायकू दरवार,निन्यापा भ्m्या न्यातापौ देगः, चाँगुनारायण देगः, येंया हुनमानढोका लायकू दरवार, तलेजु देगः, यलया लायकू दरवार, देशयमरु झ्याः, थीथी देगलय् सिर्जना यानातःगु चौरासी आसनयुक्त त्वाना सिं आदि व नेपा देय्या थीथी थासय् च्वंगु काष्ठकला व प्रस्तरकलां थौं विश्वय् झीत म्हसीका च्वंगु दु ।
इतिहासया थीथी कालखण्डय् शासकतयसं थोपरेयागु यागु संस्कार, संस्कृति, विधि, व्यवहार, धर्म व परंपरायात सिरोपर व आदेशयात पालना यायां नेपाः मण्डलया थीथी थासय् वास्तुकला शिल्पकार (सिंकःमि) व शिलाकार जातीतयसं थःथःगु शिपं अतुलनीय कलात्मक काष्ठकला व शिलाकला मुर्ति तः श्रृजना स्थापना याना थःगु सन्ततितयतः थःथःगु पहिचान (म्हसिका) या छाप त्वतावंगु यथार्थता न्हिन्हय्या निभाथेँ प्रस्तहे जुया च्वंगु खनेदु ।
विश्वया न्हयने झिःगु शिल्पकलां नेपाः देय्यात म्हसीका च्वंगु जक मखुसेँ आजा आजाजुपिंस श्रृजना याना नासोयारुपय् झित त्वःता वंगु वहे शिल्पी समुदाय्या कलात्मक श्रृजनायात अवलोकन याःवपिं विदेशी पाहांत पाखें राज्यं न्हिं कोटी कोटी(करौडौ) दाँ आम्दानी याना वयाच्वंगु सकिसनं स्यूगु हे खँ खः । गुम्हः पुर्खाया हिचःतिं श्रृजना यागु कलात्मक श्रृजनां राज्यया आम्दानी जकः जुया च्वंगु मखुकि विश्वया न्हयने देशयातहे म्हःसीका वियावयाच्वंगु दु । थौं वहे पुर्खाया सन्ततितय्गु म्हसीका न्हना वनीगु अवस्थाय् थ्यंगु खने दु । गौरबमय् शिल्पकार व शिलाकारया रुपय् च्वनाच्वंगु थःगु म्हसीका (पहिचान) थौ वया शिल्पी ज्यामीया मानचित्रय् सिमित जुजुं वना म्हसीका हे न्हःनांवनीगु अवस्थाय् थ्यंगु खनेदु । म्हसिकाहे न्हःनावनिगु अवस्थाय् थ्यंगु शिल्पकार व शिलाकार जाती (समुदाय) या ऐतिहासिक म्हःसीकायात म्वाकातयत थ्व समुदाय्या आजु आजाजु या हिचःतिं श्रृजनायाना विश्व सम्पदा सुचीले लागु ऐतिहासिक व पुरातात्विक कलात्मक धरोहरत अवलोकनं उठेजुगु आय् स्रोत मध्ये छुं भच्चा व शिल्पी जातीया जातीय अस्तित्व, हक अधिकार, म्हसीका (पहिचान), संरक्षण व उत्थानया नितिं मेहनता (च्यथबतिथ० बिइगु व्यवस्था राज्यं याय्मा ।
०६२।०६३ या जनआन्दोलनया राजनैतिक ह्यूपा लिपा देशय् दक्को थासं थःथःगु जातीय अस्तित्व, हक, अधिकार, म्हसीका (पहिचान), उत्थान इत्यादिया लागिं आवाज ब्वलकां च्वंगु अवस्थाय् थ्व शिल्पी शिल्पकार व शिलाकार जाती नं मेहनता (च्यथबतिथ० या माग यागुया सुनानं अन्यथा सोचेयाय् मागु अवस्था नापं मदु । थ्व समुदायनं थःगु जातीय पहिचानया सवालय् आवाज ब्वलंकेमागु समय्या माग खः । थ्वः इलयनं थःगु अस्तित्वया नितिं थ्व समुदाय सक्रिय मजुसा थःगु म्हसीकायात माःगु कथं पिब्वये मफैगु अवस्थानं वई नापं शिल्पी शिल्पीकार व शिलाकारतयत तःधंगु संकत न वयेफु धकाः ताय्का थ्व समुदायया न्हयलुवाः तयसं चासोतया नुगः ब्वलंका न्ह्या वनेमागु दु । थ्व सिंकःमि शिल्पकार समुदाय नं नेपाः मण्डलया थीथी थासय् थीथी कालखण्डय् वास्तु शिल्पकलातः श्रृजना याना धरोहरया रुपय् राज्य व थः सन्ततितय्त त्वता वंगु दु । न्ह्याम्हं शिल्पीकारं थम्हं परिकल्पनायाना श्रृजना यागु कलाकारीताया कालान्तरतक नं सकस्यां आहा धाय्मा धैगु चाहना तगुला पक्काहे दई अय्सां कलाकारया कलाकारितायात इतिहासं आहा जक धाय्गु खःसा कलाकारया वास्तविक कदर यागु ज्या पाय्छि जु धाय् फैमखु । विश्वसम्पदा सूचिलय् लागु ख्वपया ऐतिहासिक व पुरातात्विक ङयातापोल देगः व ५५ झ्याल दरवार लगायत कलात्मक धरोहरय् थःगु पौरखी ल्हातं कला श्रृजना यापिं शिल्पीकलाकार सिंकःमि शिल्पकार समुदाय तय्गु बारे इतिहासया पानाय् गनं छुं च्वयातगु खने मदु । थथे थ्व समुदाय् तय्त इतिहासया थीथी कालखण्ड निसें हे उपेक्षित याना वया च्वंगु खनेदु । अझ इतिहासं जक मखु इतिहासकार, इतिहासविद व मेमेपिं सम्बन्धित लेखतयसं नापं थ्व समुदायात नजर अन्दाज याना उपेक्षित याना वयाच्वंगु खनेदु । उकिं सम्बन्धित पक्षतसं थःथगु दृष्टि हिका पुरातात्विक कलात्मक धरोहरया निर्माणय् (श्रृजनाय्) थःगु कलाकारिताया लुमंके बहगु छाप त्वता वंपिं शिल्पी सिंकःमि शिल्पकार थ्व समुदायन नं थःगु जातीय् पहिचानया सवालय् दक्वं एकताबद्ध व सङ्गठीत जुया शसक्त रुपय् सः तयमागु खनेदु (झिगु स्वनिगः न्हिपौ ने.सं.११३१ ञँलाथ्व ३ व शिल्पकार म्हसीका सफु ने.सुं ११३२) ।