Wednesday, December 28, 2016

मकर संक्रान्ती, धार्मिक महत्व र असमय

मकर संक्रान्ती, धार्मिक महत्व र असमय

        प्रकाशमान शिल्पकार


      ज्यतिषिय शास्त्रगत परीभाषामा सौर्यमासको परिवर्तित या बदलिन्दो काल दिन समयलाई  संक्रान्ती भन्ने गरीन्छन् । सुर्यले पृथ्वीलाई परिक्रममा गर्ने क्रममा बाह्र राशिहरु मध्य जुन राशिको अक्षमा प्रवेशगर्छ त्यही नै संक्रान्तीको दिन हो । बैज्ञानिक र ज्योतिषिय भनाई अनुसार सूर्य पूर्व बाट पश्चिम तर्फ २७ दिनमा आफ्नो अक्षमा एक परिक्रमा पूरा गर्दछ । तर चन्द्रमासले पृथ्वीको एक चकर लगाउन २७ दिन ८ घण्टा लगाउँछन् । त्यही कारणले सौर्यमासको गत्ती र चन्द्रमासको गणितिय गणनामा भिन्न हुन्छन् । जुन दिन सूर्य देवले एउटा राशिको परिक्रमा पुर्ण समाप्त गरि अर्को राशिमा प्रवेश गर्छन् । यस समय याने दिन लाई पुण्यकाल एवं संक्रमण कालका रुपमा धर्म शास्त्रहरुले स्विकारीएका याने मान्यता दिएको पाईन्छन् ।
     सौर्यमासको गणितिय गणना अनुसार मकर संक्रान्ती देखि सूर्य धनु राशिबाट मकर संक्रान्ती प्रवेश गरीन्छन् । सामान्यतया सूर्यले सवै राशिहरुलाई प्रभावित गरीने गरेतापनी सूर्य करकट राशी (साउने संक्रान्ती) र मकर राशी( माघे संक्रान्ती) प्रवेशलाई शास्त्रीय र सनातनी धार्मिक दृष्टिले अति महत्वपूर्ण दिन मानिन्छन् । सूर्य मकर राशिमा प्रवेश गरेको दिन देखि सूर्यको पृथ्वी परिक्रमा यात्रा दक्षिण ध्रुव याने दक्षिण गोलार्ध बाट उत्तरी ध्रुव (उत्तरी गोलार्ध) मा प्रवेश गर्ने काल भएकाले सो दिन बाट क्रमश: दिन लामो र रात छोटो हुँदै जाने बिस्वास गर्दै आएका मात्र हैनन् अनुभव नै गर्दै आएका छन् ।
     मकर राशी देखि कर्कट राशी सम्मको सूर्यले पृथ्व्वीलाई गरीने परिक्रमा अवधिलाई उत्तरायण भनिन्छन् । उत्तरायण=उत्तर+अयनको संयोजनको शाब्दिक अर्थ हो। यस उत्तरायण अवधिमा सूर्य ठीक पूर्व बाट नउढाईकन अलिकती पर उत्तर बाट उढाउँछन् । यसको बिपरित कर्कट राशी ( साउने संक्रान्ती) बाट मकर संक्रान्ती ( माघे संक्रान्ती)को बिचको ६: महिने अवधिलाई दक्षिणायन भनिन्छन् ।
     अध्यात्मीक र धार्मिक क्षेत्रमा सूर्य मकर राशिमा प्रवेश गर्ने उत्तरायण अवधी कति महत्वपूर्ण छन् भन्ने बिषयमा द्वापरयुगको महासग्राम महाभारतको महायुद्दमा  अर्जुनको बाण बाट शरीर क्षेत बिक्षत हुनु भएका इच्छा मरण वर प्राप्त महायोद्दा भिष्मपितामह ५८ दिन सम्म पनि बाणको सैयामा सुतेर आफ्नो मोक्ष प्राप्ति क्षणमा प्राण त्याग गर्न सूर्य उत्तरायणमा प्रवेश गर्ने पवित्र अवसरको  प्रतीक्षा गरिरहे । र सूर्य उत्तरायणमा प्रवेश कै क्षणमा आफ्नो प्राण त्यागेर मोक्ष प्राप्त गरेर गए । यस  दिन मृत्यु वर्ण गर्नेहरु पूनरजन्मको झनझन्त बाट मुक्ती भै सिधै स्वर्ग जाने भन्ने यहाँ धार्मिक बिश्वास रहेको सनातनिहरुमा पाइन्छन् ।
      यस दिन सनातनी नेपालीहारु आ आफ्नो घर आगन लितपोत गरि चोखो नित्य तुल्याई नजिकको तिर्थस्थलमा गैइ स्नान गर्ने, ब्राम्हणलाई घ्यू चाकु, तिल सहितको सिधादान गर्ने धार्मिक परम्परा यहाँ रहेको पाईन्छन् । यस दिन हाम्रो नेपालमा विभिन्न पवित्र तिर्थ स्थलहरुमा मेला पनि लाग्ने गर्दछ । तनहुंको देवघाट, सुनसरीको बराहाक्षेत्र, नुवाकोटको देवीघाट लगाएतका स्थानमा  ठूलै मेला लाग्ने गर्दछन् ।
     यसै दिन भक्तपुरको टौमढी टोल स्थित माधव नारायण( वाकुपती नारायण) चोकमा गाईलाई उसिनेको गहुँ खुवाउने र वाकुपती नारायणलाई ग्यू चाकु र तिलले अभिषेक गर्ने परम्परा रहेका छन् । यसै दिन भक्तपुरमै पाँच वटा विहारका दीपंकर पञ्चबुध्दहरु( अजाजु)को जात्रा हुने गर्दछन् ।
     यस माघ ( मकर) संक्रान्तिका दिन घ्यू चाकु, तरुल, सखरखण्ड, तिलको लड्डु आदि पोसिलो खानेकुरा खाएर माघे संक्रान्ती मनाउने परम्परा छ । नेवार समुदायमा घ्यू चाकु, तरुल, सखरखण्ड, राखी अलि बलि सहित( समयबजी,रक्सी,माछा, छ्वयला, अण्डा सहित) नजिकै को आ आफ्नो ईलाका गणेश तथा पिठमा गै पुजा गरि, पितृलाई छुत्याई ब्राम्हणलाई सिधादान समेत गरि आफू घ्यू चाकु, तरुल, समयबजी खाने भएकाले नेवार भाषामा यो मकर संक्रान्ती लाई घ्य:चाकु सन्हु र हाम्व सन्हु पनि भनिन्छन् । आजै थारु समुदायमा माघी पर्व मनाइन्छन् ।
     सनातनी नेपालीहरुले मनाउँदै आएको समस्त चाड पर्वहरु सौर्यमास अथवा चन्द्रमासको गणितिय तिथिमितिमा मनाउँदै आईरहेको भएता पनि यो मकर संक्रान्ती पर्व तिथिमितिमा नभै गतेको आधारमा मनाउँदै आएको दोस्रो पर्व हो । भक्तपुरको स्थानिय बिस्केतजात्रा चैत मासान्त र बैशाक १ गते मनाउँदै आएका छन् भने यो मकर संक्रान्ती माघ १ गते मनाउने परम्परा रहि आएकाछन् । यसरी परम्परा देखि नै माघ १ गते मकर संक्रान्ती मनाउनुका कारण - सूर्य मकर राशिमा प्रवेश गर्दै पृथ्वीको परिक्रम्मामा लाग्ने दिन माघ मास( महिना)को पहिलो दिनमा पर्दै आएकै कारण हुन् । मास याने महिनाको पहिलो दिन याने १ गतेलाई नै संक्रान्ती भनिन्छन् । त्यसैले मकर संक्रान्तीलाई माघे संक्रान्ती पनि भन्दै आएका हुन्।
     शास्त्रीय नितिनियम अनुसार शास्त्रनिर्दिष्ट शुध्द समयमा मात्र पर्वहरु मनाउनु पर्ने मात्र हैन पितृतर्पण कार्य समेत गर्नु पर्ने अन्यथा त्यस्को कुनै फल प्राप्त नहुने भन्ने शास्त्र प्रवर्तक ऋषिमुनिहरुले शास्त्रमा स्पस्त व्याख्या गरिएको भन्ने शास्त्रप्रवर्तकहरु बताउँछन् । अशुध्द समयमा चाड पर्वहरु, जन्मदिन मनायमा र पितृतर्पण कार्य गरिएमा निश्फल हुन गै त्यस्कोप्रतिकुल प्रभाव समाज र राष्ट्रमा पर्न जान सक्छ भन्ने समेत शास्त्र प्रवर्तकहरुको भनाई रहेको पाईन्छन् ।
     सनातनी जनसाधारण नेपालीले ब्रम्ह वाक्य सरह नै मान्दै आएको प्रचलित बिक्रम सम्बतको पात्र बिगत २ हजार बर्ष देखि सुधार नगरिएको र अयन चयनको प्रभाव बाट ६४० बर्ष देखि नै पञ्चाङ्ग(पात्र)को तिथिमिती बिग्रदै आएको र हरेक ७२ बर्ष पछि १ दिन घट्ने भन्ने खगोलिय शास्त्रीय गणना  अनुसार अहिले सम्म २४ दिन पछि पर्न गै पञ्चाङ्गमा उल्लेखित पर्वहरुको तिथिमिती फरक परिरहेको छ भन्ने यथार्थता बारे खगोलिय शात्रबिद लगायत सबै ज्योतिषिहरु एवं नेपालको पञ्चाङ्ग निर्णायक समिती तथा राज्यले समेत स्विकार गरि प्रचलित पञ्चाङ्गमा पर्वका तिथिमिती सुधार गर्नु पर्ने खड्किरहेको आजको अवस्थामा छ ।
     खगोलिय शास्त्रीय गणित अनुसार पञ्चाङ्गमा पछि परिरहेको २४ दिनको ज्योतिषिय गणना अनुसार बिक्रम सम्बतको नयाँ बर्ष प्रचलित पात्रमा उल्ल्लेखित भए अनुसार बैशाकमा १ मा नभै चैत ७ गते पर्न गैसकेको अवस्थामा मकर संक्रान्ती पनि माघ १ गते नभै पुस ७ गते नै अघि सरिसकेको देखिएको अवस्थामा माघ १ गते मनाउने मकर संक्रान्ती सहि समय दिन र शास्त्र समतकै सहि र शुद समय मान्न सकिन्छ त: ?
       

Tuesday, December 27, 2016

याकती-वाराही- अजिमा

     याकती-वाराही- अजिमा
अजिमा म्हसीका
प्रकाशमान शिल्पकार
       मातृशक्ती उपासना यायगु परम्परा झीगु नेपालमण्डलय प्राचीन कालंनिसें हे जुयावया च्वंगु खनेदु । थुकिया दसिख: थन स्थापना यानातगु थीथी मातृदेवीया मूर्तित: । अथे हे जुया थीथी थाय थासय सप्तमातृका, अष्टमातृका, नवमातृका व तलेजु भवानी आदि मातृशक्तिद्री::पिंया नापं गंछिद्य:पिं स्थापना याना शक्ति पिठत: थापना याना लोकजनपिं व देया रक्षा याकात:गु खनेदु ।
        नेपलमण्डलया झी नेवा:तयसं मातृशक्तिपिं द्य: तयत:अजिमा धया भापिया श्रध्दाभक्ती याना वयाच्वंगु दु । अजिमा खँग्व " अजि " व " माँ " खँग्वया योगं पुवंगु ख: । मांयानं माँयात झीसं अजि धायगु याना वयाच्वंगु दु । अथे जुगुलिं अजिमा धायवलय अजिया नं माँ जुई । थुकथं झिसं थनया मातृद्य:पिन्त थम्ह अजिमाया नं माँ भापिया * अजिमा * धया हना मानेयाना वयाच्वंगु खनेदु । झी नेपा:मिंतयगु संस्कृती मध्य झीसं हना वयाच्व्नागु छगु संस्कृती अजिमापिं नं ख: । अजिमाद्य: बाँस जुयाच्वंगु थाययात झीसं शक्ति पिठ कथं हनाबनायाना वयाच्वनागु दु ।
         अष्टमातृका झीगु नेवा: संस्कार, तजिलजी व विधिव्यवहारय तसकं हे सम्बन्ध दुगु खनेदु ।झीगु छेंखापतिकं हे अष्टमातृकाया प्रतीक स्थापना जुयाच्वंगु दु । गथेकी- छेंया मूलुखायया क्वँयप्वालय तयगु चा:तुगु न;यागु क्वययात गणेद्य: भा:पियातगु खनेदु । अथे हे खापाया लिउने खग्व दुहाँ वनिगु जवगु बाहँय(ह्व) यात सिहिंनी, खवगु बहाँय( ह्व ) यात व्याधिनी, खग्व्यात भैरब, ल्वहमायात कुमारी, ल्वहँमा मच्चायात बैष्णवी, बजी ल्हुइगु उग:यात वाराही, ल: तयगु थल गोप( ल:घ; ) यात चामुन्दादेवी, जासिथलतात महाकाली, क्येंसिथलयात कुमार, वँपुइगु तुफियात व्रम्हायणी, हासायात माहेश्वरी व जाकीतयगु थाय ( जाकिकुयात ) महालक्ष्मी(अन्नपूर्ण) भापिया त:गु खँ थन झी आजा अजाजुपिंसं धया वंगु दु । थुकथं स्वयबलय झीगु छें हे अष्टमातृका शक्ति पिठया प्रतिक थें हे खनेदु ।
         झीसं हरेक नख:, चख:, जात्रा पर्वय व झीगु संस्कार व थीथी इलय हनेकएयाना मानेयाना वयाच्वनापिं अष्टमातृका अजिमापिंया स्थापना कालया वारे थनय लोकजनतयसं थथे हे ख: धाय मफुसां इतिहाँसकार तयसं धासा लोकजन व देया सुरक्षाया लागि तेर्हौ शताव्दी पाखे यें खड्कार, यलय चक्राकार व ख्वप देशय श्रीयन्त्राकारया रुपय तान्तृक सुरक्षा कथं थीथी थासय अष्टमात्रुकाद्री:पिं स्थापना यागु ख: धैगु भनाईदु ।
       मध्यकालया पूर्वाधय नेपालमण्डलया राजधानी यें देशं ख्व्पदेशय ल्हे धुङ्का लिच्छविकालिन प्रसिध्द मनमानेस्वरी देवीयात ख्वप लायकुली स्थापनायाय धुङ्का ककिगत सम्गत ४१९७ ने.सं.२६७ दँय जुजु आनन्ददेवं ख्वप देय रक्षायायत तान्तृक सुरक्षा कथं श्रीयन्त्राकारया रुपय बस्ती दुने व पिने च्यखेरं थीथी थासय अष्टमातृका, अष्टमसान, अष्टद्वार अष्टभैरब आदि स्थापनायाना लोकजनत व देययात सुरक्षा विइत न्ह्य:ने भैरब दथुई देवगण, अनंलिपा अष्टगणेद्य: व नवदुर्गां पहराबिका बिज्याका तान्तृक सुरक्षा बिकातगु दु ।
       ख्वप देशं पिने श्रीयन्त्राकारयारुपय स्थापनाजुया सुरक्षाघेरा बियाच्वंपिं अष्ट(च्याम्ह)गणेद्य:त ख: - पूर्वय-द्य:लाचा गणेद्य:, पश्चिमय-च्वङ्गा गणेद्य:, उत्तरय- लाटा गणेद्य:, दक्षीणय -इनारे गणेद्य:(सूर्यविनायक), उत्तरपूर्वय-यातु गणेद्य:, उत्तरपश्चिमय-दुवु गणेद्य, दक्षिणपूर्वय-नंख्य: गणेद्य: व दक्षिणपश्चिमय-चुलिं गणेद्य:त: ख:।
      अथेहे देशं पिने तान्तृक सुरक्षा कथं स्थापना यानातपिं अष्टमातृका अजिमापिं ख:-वाता अजिमा(व्रम्हायणी)पूर्वय, बाता अजिमा(माहेश्वरी), पसि अजिमा(कुमारी), खुसिं अजिमा(भद्रकाली), याकती अजिमा(वाराही)दक्षिण, इलमा अजिमा(इन्द्रायणी), मसां अजिमा(महाकाली) व भोती अजिमा(महालक्ष्मी) ख: ।
       ख्वप देया क्वनय लागाया दक्षिणय लागू  मङ्गल तीर्थ व याकती खुसीया दथ्वी याकती डोलय बिराजमान जुया लोकजन व ख्वप देयात रक्षायाना बिज्याना च्वंम्ह अष्टमातृका गण व नवदुर्गा द्य:गणया अभिन्न गणपूरक द्य: वाराही-याकती अजिमा ख: । थ्व अजिमायात वाकचु अजिमा नं धायगु या । थ्व याकती-वाराही अजिमाया पिठयात दक्षिणकाली वाराही व दक्षिण मसान वाराही नं धायगु यागु खनेदु । थ्व पिठ ख्वपया नवदुर्गा गणया नारसिहिणी वाराही अजिमा झ: । वाराहीद्य: हे ख्वपया बासिन्दातयम्ह नवदुर्गा हे झ: । याकती-वाराही अजिमा नारांद्य:या स्वंगुगु अवतार वराह अवतारया शक्तिस्वरुपा ख: । बुध्दिस्त तयसं थ्व अजिमायात कतिंदेवी व योगिनियापिं मध्यया छम्ह योगिनी ख: धैगु कथ् हना मानययाना वयाच्वंगु नं खनेदु ।

        याकती डोलय विराजमान जुयाबिज्याम्ह अजिमा जुगुलिं हे याकति अजिमा धायगु यागु जुईमा । अथेसां तेजेश्वरबाबु ग्वँग:जुया वाराही-याकती अजिमाया विश्लेषन बिस्कं हे  थुकथं दुगु खनेदु - " नेवा:त आदिकालंनिसें हे संस्कृती वाङ्नयया खँग्वयात थ:गु हे मौलिक कथं हे हिका मौलिक रुप बिइगु क्षमतावानपिं अलय तसकं हे खपिस व चिन्तक व प्रयोगशील समुदाय ख: । थुगु जारण न दुवाला स्वयबलय याकती खँग्व संस्कृतिया आकृती खँग्वया रुपान्त्र(परिवर्तित) रुप ख: । आकृती खँग्वया " आ " यात " या "लय हिकल " कृ " यात " क" जक दयकल वाय च्वत । अलय आकृती खँग्व हिलावन ( रुपान्तरित) जुया " याकती " जुवन । वाराहा आकृति जुम्ह बाराही याकती जुवन धैगु विश्लेषण दु ।
       थ्व याकती -वाराही अजिमा ख्वप देयया बंशगोपाल लागाक्षत्रया थुखे उखेया भार्भाचो, तेखाचो, क्वलाछे, थुच्व, इचाडो, इनागल, तेखापुखु आदि लागाया बासिन्दातेया अधिस्थात्री देबिया पिठ्द्य: ख: । थ्व पिथया परिसरय अखण्ड सन्यासी धुनी नं दु । थ्व पिठय ख्वप देया मेमेगु थी थी पिठयथें हे पिठलागा दुनेया लोकजनपिसं दारु पूजा, लसता पूजा, चतुर्थी पूजा, विचा पूजा, थीथी नख: चख: व जात्रा पर्वय पूजा आजायाना खा, हंय, दुगुया नापं पञ्चवली आदि बली पूजा आचाजु तया तान्तृक विधि कथ  पूजायाना संस्कृती हना नेवा: म्हसिका वियावया च्वंगु दु ।
        अजिमापिं झीगु आस्था व विश्वास ख: झी नेवा:या मौलिक्ता हे ख: । अलय झी नेवा: संस्कृति व जात्रापर्व नेवा: म्हसिका ख: । नेवा: समाजय, झीगु जिवनय व झीगु देयनापं अजिमापिनिगु क्वातुक्क स्वापु दुगु खनेदु । झीत छुं दु:ख:,कस्त, संकट वल वाय छुं त:धंगु भ्वयज्या यायमाल धा:सा झी नेवा:तेसं थ:थ:म्ह अधिस्थात्री अजिमापिंत स्मरणयाना थ:गु नुग: खँ प्वंका ग्वाहाली फ्वना समस्या वाय मनन्तुनागु ज्या:पूवने धुंका पिठ पूजाया वय धया किस्लि(सलिचा छगलय जाकी-किग: जा:यकतया उकि द्यनय छग: धेवा व चिग्वगु ग्वय छग:तया)भागियाना पूजा वय धया भाकल यायगु पर्म्परायाना वयाच्वगु दु । थु कथं  अजिमापिंके अति हे त:धंगु आस्था व विस्वास दुगु थ्व अजिमापिनिगु पिठ देग:, व द्य:छें नापं जात्रा पर्वयात झीसं संरक्षण व मौलिक्तायात उखे थुखे मयासें ईव्य: कथं सुधारयाया म्वाका: तयमा । अजिमाद्य:पिनिगु मौलिक भिं नां त थौ झीसं लोमंका वनाच्वनागु दु । अजिमाद्य:पिनिगु मौलिक नं नं झी नेवा: म्हसिका ख: । गुगु नं नेवा: म्हसिकायात लोमंका च्छोयगु धैइगु हे नेवा: समाज व नेवा: समुदाययात न्हंका च्छोयगु हे ख: । अथे जुगुलिं अजिमापिनिगु मौलिक्तायात म्वाका:तया लिपा:या सन्ततितय त: लल्हाना बिइमा ।



Sunday, December 25, 2016

पर्व संग सम्बन्धित समय सुधार गर्नै पर्ने हो त: ?

पर्व संग सम्बन्धित समय सुधार गर्नै पर्ने हो त: ?
प्रकाशमान शिल्पकार
       पर्व भन्नाले प्रतेक वर्ष हामीले पर्म्परागत संस्कार र नीति सनातनी आस्था, निस्था र विश्वासका साथ मानाउँदै आएका विभिन्न चाड पर्बहरु जस्तै - दशै, तिहार, तीज, राम नवमी, कृष्णाष्टमी, महाशिवरात्री तथा संक्रान्ती, पूर्णिमा, र अ्मावस्या लगायतमा पर्ने विशेष पर्व दिन एवं हाम्रो जन्मदिन  मनाउने विशेष उत्सव नै पर्व हो ।
      शास्त्रीय नितिनियम अनुसार शास्त्रनिर्दिष्ट शुध्द समयमा मात्र पर्वहरु मनाउनु पर्ने मात्र हैन पितृतर्पण कार्य समेत गर्नु पर्ने अन्यथा त्यस्को कुनै फल प्राप्त नहुने भन्ने शास्त्र प्रवर्तक ऋषिमुनिहरुले शास्त्रमा स्पस्त व्याख्या गरिएको भन्ने शास्त्रप्रवर्तकहरु बताउँछन् । अशुध्द समयमा चाड पर्वहरु, जन्मदिन मनायमा र पितृतर्पण कार्य गरिएमा निश्फल हुन गै त्यस्कोप्रतिकुल प्रभाव समाज र राष्ट्रमा पर्न जान सक्छ भन्ने समेत शास्त्र प्रवर्तकहरुको भनाई रहेको पाईन्छन् ।
     हामी नेपालीहरुले विभिन्न समयमा मनाउँदै आएका विभिन्न चाड पर्वहरु के शुद्ध समयमा मनाउँदै आएका छौ त: ? अब हामीले यस तर्फ पनि गहण दृष्टि पुर्याई अध्यन्न गर्नै पर्ने अवस्था देशको संक्रमणकालिन अवस्था र सनातनी नेपालीहरु धरमान्तरण हुँदै जानेको संख्या बृध्दिले देखाउन थालेको छ ।
     ०६३/६३ पछि नेपाल राजतन्त्र बाट गणतन्त्रमा प्रवेश गरेर हामी नेपालीले दुईवटा संविधानसभा गठन गरि हामीले गणतान्त्रीक संविधान पाए पनि देशले शान्ती पाएको छैन । विभिन्न राजनैतिक बहानामा देश भाँडभैलोमा फस्दै गएका छन् । हाम्रो यो हिमवतखण्ड नेपाल महायोगी श्री श्री श्री गुरु गोरखनाथ र आराध्यदेव श्री  पशुपतिनाथले  संरक्षित देश हुन् तर पनि यो देशले वर्तामान अवस्थामा गुज्रीरहेका छन् । आखिर किन ? हुन त: यस्ता कुराहरु आजका भौतिक वादिहरुले स्विकार नगर्ला तर अध्यात्मिक वादिहरुले यस  बिषमा सोच्नै पर्ने हुन्छन् ।
      आदिकाल देखि  हाम्रो समाजमा चल्दै आएका चाड पर्वहरुका तिथिमिती तोक्ने कार्य पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिले गर्दै आएका छन् । पञ्चाङ्ग निर्णायक समिती  सौर्यमास र चन्द्रमासको कला ( गति अनुसार) चाड पर्व निर्धारित गरीन्छन् । हाम्रो पञ्चाङ्ग र जन्मकुण्डलको गति  र चन्द्रमासको र सौर्यमासको गति अनुसार चल्छ । सौर्यमण्डल र चन्द्रमासको गति अनुसार शुध्द समयमा चाड पर्व , व्रत उपासना भएन भने कुनै फल प्राप्ती हुने छैन र हाम्रो जन्मकुण्डलीको पनि कुनै अर्थ हुने छैन ।
      पृथ्विको गति, सौर्यमण्डलको गति र चन्द्रमाको गतिको आधारमा हुने २५८०० वर्षमा अयनांश चक्र पूरा हुने सिध्दान्त अनुसार ७०.६ वर्षमा  प्रत्यक ऋतु एक दिन अगादी सर्दै जाने भएकाले सायन संक्रान्ती र गणिगत संक्रान्ती याने प्रचलित संक्रान्तिहरु २४ दिन सम्मको फरक परीसकेको भन्ने ज्योतिषशास्त्र बिद्हरुको अहिले यहाँ भनिरहेको अवस्था छ ।
      सूर्य सधै एउटै बिन्दुमा उदाउँदैनन् । जब पूर्व बिन्दुमा सूर्य उदाउँछन् त्यसको भोलिपल्त सूर्य कि त: त्यो बिन्दु भन्दा उत्तर तिर रहेको बिन्दुमा उदाउँछन् कि त: दक्षिण तिरको बिन्दुमा उदाउँछन् । यसरी ठीक पूर्व बिन्दुबाट २३.५° डिग्रीको  दुरीमा रहेको उत्तर तिरको बिन्दुमा सूर्य जुन दिन उदाउँछन् त्यसको भोलिपल्ट त्य बिन्दु भन्दा दक्षिण तिरको बिन्दुमा सूर्य उदाएको देखिन्छ । त्यसबेला  दक्षिणयान अयन  सुरु हुन्छ । यसरी  क्रमश: आज भन्दा भोलि भन्दा पर्सि गर्दै झन झन दक्षिण तिर सूर्य उदाउँदै जान्छन् । ६ महिना पछि सूर्य सबै भन्दा दक्षिण तिर रहेको बिन्दुमा उदाउन पुग्छन् र त्यसको भोलिपल्ट  फेरि त्यो  भन्दा उत्तर तिरको बिन्दुमा उदाउँछन् । जब सबै भन्दा दक्षिण तिरको बिन्दुमा सूर्य उदाइ उत्तर तिर लाग्छन् त्यो बिन्दु उत्तारायण अयन सुरु हुने बिन्दु हो । त्यही बिन्दु नै उतारायण बिन्दु हो । यसरी नै यहि गतिमा जब सूय कर्कत राशिको पाहिलो अंशमा पुग्छ तब दक्षिणयानको प्रारम्भ हुँदै सूर्य आफ्नो गतिमा चलिरहन्छन् ।
     यसरी गणितिय नीति अनुसार प्रत्येक सौर्य बर्ष ३६५ दिनको र चन्द्र बर्ष ३५४ को दिन हुँदा करिब ११ दिन फरक पर्दछ । यसै गणितिय नीति अनुसार तेस्रो बर्षमा पूरा १ महिना फरक पर्दै जाँदा सो फरक महिनालाई पञ्चाङ्ग निर्णय समितिले अधिकमासको नामकरण गरिन्छन् र यस अधिकमास भरिमा कुनै पर्वहरु नमनाउने गरिन्छन् । यो एक महिना अधिकमासको नाममा रहेको मलमासको कारणले चन्द्रमासको तिथिहरु सौरमास गते बाट एक महिना अघि पछि पर्ने गर्दछ । हामीले मान्दै आएका पर्वहरु चन्द्रमासको आधारमा र महीनाका गतेहरु  सौर्यमासका आधारमा निधारीत गरिन्छन् ।
      यस प्रकार सयन संक्रान्ती र गणितिय संक्रान्ती याने प्रचलित संक्रान्तिहरु हाल फरक पर्दै गैइरहेको २४ दिन सम्मको परिधिलाई अधिकमासका नाममा मलमास व्यबस्था पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिले हामीले मनाउने विभिन्न पर्वहरुको तिथिमिती मिलान गर्दै आएका छन् ।
      चन्द्रमास लगायतको गति अनुसारको फरक पर्दै गएको दिन र समय अवधिहरुलाई  यसरी मलमासको वैकल्पिक व्यबस्था गर्दै दिन तथा समयावधिलाई मिलान गर्दै आएको पर्वहरुको समय शुध्द नै छन् त: भन्ने बिषयमा  अब हामी सबैले सोच्ने र मनन गर्नै पर्ने अवस्था आएको छ ।
     भौगोलिक सिधान्त, गणितिय सिधान्त, अयनांश चक्र हुने सिधान्त एवं सौरमण्डलीय गति र चन्द्रमासको गतिका बिषयमा सम्बन्धित सरोकारवाला बिज्ञहरुले प्रस्त पार्दै वास्तविक यथार्थ बमोजिम हामी सबैले सहि तथा सुध्द दिन र शुध्द  समय अवधिमा आफ्नो सनातनी परम्परा र कुल धर्म संस्कार अनुसार चाड पर्वहरु मनाउनु पाउनु पर्दछ ।
     सयन संक्रान्ती र विषुवत् संक्रान्ती याने प्रचलित संक्रान्तीका दिन र समयहरु परक पर्दै गएको वास्तविक यथार्थतालाई केही बिज्ञहरुले महसुस गर्दै नेपालमा आज भन्दा ५ दशक आगादी अर्थात २०२० सालामा ईतिहास शिरोमणी श्री बाबुराम आचार्यजीको अध्यक्षतामा पञ्चाङ्ग सुधार समिती बनेको ईतिहास हामी संग नभएको भने हैनन् । तर पनि त्यो पञ्चाङ्ग सुधार समिती समितिमा मात्र सिमित भै पञ्चाङ्ग पर्व समयमा कुनै सुधार गर्न सकिएन वा भनौ गर्न गरिएन ।
     यसरी सयन संक्रान्ती र विषुवत् संक्रान्ती याने प्रचलित संक्रान्तीका दिन र समयहरु परक पर्दै गएको वास्तविक यथार्थतालाई केही बिज्ञहरुले महसुस गर्दा गर्दै पनि वा भनौ त्यसको ज्ञान हुँदा हुँदै पनि हामीलाई फरक परेको दिन र अशुध्द समयमा पर्व मनाउन लगायको र मनाउँदै आएको तितो सत्यतालाई मनन् गर्दै आज भन्दा एक दशक आगादी पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिका तातकालिन अध्यक्ष प्रा.डा. श्री मङ्गलराज जोशीजी समेतको सहमती र अग्रसर्तामा २०६१ सालमा विभिन्न समिती र उप समितिहरु गठन गर्दै " स्थायी अयन वर्ष सम्मको अध्ययन तथा पर्व सुधारको
अभियानको थालनी भै विभिन्न सरोकारवाला धार्मिक संघ संस्थाका  ६६ जना प्रतिनिधि सहभागितामा भएको विशेष ज्योतिषिय गोष्ठिले " अधिकमासको एक महिने हद पर्वहरुले उलङ्घन गरेको र अयन विषुवत् सिङ्गो एक पूर्णिमा अवधी नै सरिसकेको अवस्थामा पनि प्रचलित पचाङ्ग( पात्र) अनुसार नै हामीले पर्व मनाउनु नहुने र मनाउँदा राम्रो फल प्राप्त नहुँने एवं लक्षित उद्देश्य पूरा समेत गर्न नसकिने ठहर गर्दै  गरेको ज्योतिषिहरुको ठहरलाई तातकालिन नेपाल सरकारले आत्मसाथ गर्दै संस्कृती पर्यटन तथा नागरिक उ्ड्यान मन्त्रालय बाट २०६३   सालमा एउटा छुट्टै राष्ट्रीय मान्यता प्राप्त " पर्व सुधार राष्ट्रीय कार्यदल " नै गठन गरि सर्व साधरण जनमानसमा कुनै अन्यौल नहुने र  अन्यौल नगरी प्रचलित सिद्धान्त र ज्योतिष शास्त्र र सनातनी धर्म शास्त्रलाई यथावटै राखी ऋतु बिग्रीयको अयन विषुवत् संक्रान्ती दिन तथा पर्वलाई‍बिग्रीयको हद सम्म परिवर्तन गर्न गराउनु पर्ने सुझाब सहितको प्रतिबेदन  पर्व सुधार राष्ट्रीय कार्यदलले ०६४ सालमा नै नेपाल सरकारलाई बुझायको प्रतिबेदनलाई बैज्ञानिक निश्कर्ष मानेअनुसार बि.सं. २०६५ पौष १६ मा बि. सं. २०६७ बैशाखमा परेको अधिकमासको सहायतता लिई  बि. सं. २०६६ चैत्बाट एक महिना वर देखी लागुहुने गरि  प्रचलित पञ्चाङ्ग प्रणालीमा आवश्यक सुधार गर्ने भन्ने तातकालिन नेपाल सरकारले गरेका थिए । परन्तु त्यसबेला त्यो निर्णय विविध कारणहरु बाट कार्यरुप लिन सकेन र पर्व सुधार कार्यान्वन्नको त्यो निर्णय मन्त्रीपरिषदको कार्यालयको दराजमा नै आज सम्म थनकी नै रहेका छन् ।
      
पर्व सुधार राष्ट्रीय कार्यदलले पेस गरिएको प्रतिबेदन अनुसार प्रचलित पञ्चाङ्गमा आवश्यक सुधार गर्ने निर्णय नेपाल सरकारले कार्यान्वयन गर्न नसकी निर्णय नै थनकी रहेको अवस्थामा पर्व सुधारका अभियन्ताहरुले अहिले प्रचलनमा रहेको पञ्चाङ्ग( पात्र) मा  प्रतिबेदन मुताबिक समयानुकुल  परिमार्जन गरि पर्वहरु सुधार गर्नु पर्ने भन्दै सरकार, पञ्चाङ्ग निर्णायक समिती लगायत सरोकारवाला सवैलाई नैतिक दवाबब दिन  प्रचलित पात्रमा तोकिएको तिथिमितीको भन्दा ठिक एक महिना अगादी नै पर्वहरु मनाउने अभियान एक दशक देखि चलाउँदै आएका छन् । पर्व सुधारको अभियान " पर्व सुधार राष्ट्रीय कार्यान्वञ समिती, नेपाल" ले संस्थागत रुपमै नेत्रुत्व गर्दै आएका छन ।
      पर्व सुधारको अभियन्ताहरुको अभियान गतिबिधिले नेपालीको सनातनी धर्ममा आँच पुगिरहेको अवस्था यहाँ देखिन थालेका छन् ।  जनसाधारणले प्रचलित पञ्चाङ्गलाई ब्रम्ह बाक्यकै रुपमा मान्दै आएका छन् । सर्वसाधारणले पञ्चाङ्ग निर्णायक समिती स्वीकृति प्राप्त पञ्चाङ्गलाई नै सर्बमान्य र सहि पञ्चाङ्गका रुपमा लिने र मान्ने गर्दै आएका छन् । त्यसैले अधिकांस जनसाधरणले प्रचलित पञ्चाङ्गमा तोकिएकै तिथिमिती र गतेमा नै आ- आफ्नो परम्परागत चाद पर्वहरु मनाउँदै आएका छन् ।
          प्रचलित पञ्चाङ्ग अनुसार असोज २५ गते परेको ०७३ को बिजया दशमीलाई  त्यसको ठिक एक महिना अगादी याने भाद्र २६ गते नै पर्व सुधार अभियन्ताहरुले जमरा टीका लगाई रमझम गर्दै मनाएको खवरहरु पत्रपत्रीकामा आएका छन् । जबकी पञ्चाङ्गमा तोकिएको असोज २५ गते मात्र अधिकांस जनसाधारणहरुले दशै पर्व मनाए । अचम्मको र आश्चर्यको कुरा के छभने भाद्र २६ गते नै दशै मनाउने पर्व सुधारका अभियन्ताहरुले पनि दोहोरो अर्थात दुई दुई पटक दशै पर्व रमझम गर्दै मनाएको कुरा स्वयम् पर्व सुधारका अभियन्ताहरु बताउँछन् ।
     अधिकमासको एक महिने हद पर्वले उलङघन गरेको र अयन विषुवत् सिङगो एक पूर्णेमा अघि सरेकाले प्रचलित पात्र अनुसार दशै लगायत पर्वहरु मनाउँदा फल प्राप्त नहुने र अशुद्ध समयमा पर्व मनाउन हुँदैन भनेर त्यसको एक महिना अगादी नै दशै पर्व मनाएर शुध्द समयमा दशै मनाएको भन्ने पर्व सुधारका अभियन्ताहरुले पात्रमा तिकिएको तिथिमिती र गतेमा पुन: दोहोरो दशै पर्व मनाउँदा दशै पर्वको महत्व र विषेशता, धर्म संस्कार एवं पर्व र समाजमा के कस्तो प्रभाब पर्दछन् यो सोचनिय बिषय छ ।
     सनातनी नेपाली समाजमा र धर्म संस्कारहरुमा पश्चिमी आयातित धर र त्यसका विस्तारबादी अनुयायिहरुले ड्लरको बलबुता एवं चलखेलमा यहाँका विभिन्न परम्परागत धर्मालम्बिहरुलाई विभिन्न लोभ प्रोलोभन र शब्दजालमा फसाउँदै कुल परम्परालाई लात हान्न लगाउँदै धर्म परिवर्तन गराउँदै यहाँ धरमान्ततण गर्नेहरुको संख्याबृद्धी गराउँदै सनातनी धर्म संस्कार लाई कमजोर पार्दै गएका छन् अर्को तर्फ  सनातनी सनातनी बिचमा पनि विभिन्न गुत उपगुत जस्तोकी - बैष्णवी , कृष्णप्रणामी, ब्रम्हकुमारी राजजयोग् तथा ज्ञान गंङ्गा लगायत बिभिन्न धार्मिक संप्रदायहरु सिरजना गर्दै सनातनिहरुलाई सनातनिले नै  धर्म आस्थामा र संस्कारहरुमा बिभाजन गराउँदै आफ्नै सनातनि धर्मलाई कमजोर बनाएर आफ्नो परम्परागत कुलधर्म संस्कारलाई दाईभर्त गर्दै अन्यत्र मोड्ने काम यहाँ भैरहेका छन्  ।
  •         अर्को एउटा समूह " अहिम्सा परोधर्म " को नारा लगाउँदै परम्परागत रुपमा वैदिक- तन्त्रनिर्देशित संस्कार अनुसार चल्दै आईरहेको अलि बलि पुजाको अन्त्य हुनु पर्छ भन्दै अलि बलि पुजाको संस्कार नभएका अनि त्यस्तो संस्कारमा नहुरकेका तथा त्यस्तो समाज भन्दा बाहिर बाट आएकाहरुले बलि प्रथा बिरोधी अभियान चलाउँदै यहाँका परम्पराबादी सनातनिहरुमा एक आपसमा मनमुताब र फुट ल्याउने कार्य गरेर नेपालको सनातनी धर्म, पर्व संस्कार्गरुमा प्रतिकुल प्रभाव पार्दै आएको वर्तमान अवस्थामा त्यो अवस्था र कार्यलाई प्रचलित पात्रमा पर्व संग सम्बन्धित समय सुधार गर्नु पर्ने र नपर्ने भन्ने  बिवाद उब्जाएको कारणले  एउटै सालमा दोहोरो दशै लागायत पर्वहरु मनाउनाले सनातनी धर्म संस्कारलाई कमजोर  एव बिच्लित पार्न थप उर्जा दिन्दै आएको हामी यहाँ हेर्न र बुझ्न सक्छौं ।      पर्व सुधार राष्ट्रीय कार्यदलको त्यो प्रतिबेदनलाई सरकारले आज सम्म नत: गलत सावित गरेको छ नत: प्रतिबेदन अनुसारा कार्यान्वयन नै गराउन सकेको छ । पञ्चाङ्ग निर्णायक समितीभित्रकै ज्योतिषिहरु समेतको सहभागितामा गहन अध्यन र अभ्यास गरि बैज्ञानिक तरिकाले तयार पारेको प्रतिबेदनलाई पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिले हाल सम्मको  पञ्चाङ्गमा समाबेस गरि सनातनी जनसाधारणमा बिवाद रहित अवस्थामा सहि तिथिमिती र शुध्द समयमा पर्व मनाउन दिन नसक्नु नेपाल सरकार तथा पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिको कमजोरी हो कि पर्व सुधार राष्ट्रीय कार्यदलको प्रतिबेदन नै गलत हो ?
         नेपाल सरकार संस्कृती मन्त्रालय तथा नागरीक उद्यान मन्त्रालय द्वारा गठीत " पर्व सुधार कार्यान्वयन समिती " र पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिका तातकालीन अध्यक्ष प्रा.डा. रामचन्द्र गौत्तम लगायत समितिका ९ जना सदस्यहरु सहभागी भएको मिति २०७० असार ३१ गते बसेको संयुक्त बैठकले गरिएको निर्णयमा - " पर्व सुधार राष्ट्रीय कार्यदल समितिका सदस्यहरु बाट बि.सं. २०७२को मलमासको सहयोग लिई १ महिना पर्व समय सुधार गर्दा यो २१०० बर्ष सम्म काम लाग्छ भनी यस कुरामा सहमतीका लागि अनुरोध भयो । नेपाल सरकारले २०६५।९।१६ मा नितिगत रुपले यस्तो स्वीकार गरिएको कुरा पनि बैठकमा  अवगत गराईयो । एक पटकको सुधार बाट धर्म संस्कृती परम्परामा आघाट नआउने गरि बिग्रीएको ऋतु १ महिना सुधार गर्ने २०६४ को पर्व सुधार राष्ट्रीए कार्यदलको प्रतिबेदनमा उल्लेख भएकोले यस बिषयमा दुबै पक्षबाट छलफल हुँदा सुधारको लागि सहमती जनाउने र नेपाल सरकारलाई २०७२ देखि समय सुधार लागू गर्न सिफारीस समेत गर्ने निर्णय भयो । यस निर्णयको जानकारी नेपाल सरकार संस्कृती पर्यतन तथा उद्यान मन्त्रालय र गृह मन्त्रालयमा दिने निरणय पनि भयो । " भनि सो निर्णयमा लेखिएको छ ।
उपरोक्त संयुक्त बैठकमा पञ्चाङ्ग  निर्णायक समितिको तर्फ बाट सहभागी सदस्यहरु थिए :--
१. प्रा.डा. रामचन्द्र गौत्तम ------------------  अध्यक्ष
२. प्रा.डा. साम्बराज आचार्य ............... सदस्य
३. प्रा.डा. दिर्घराज धिमिरे ............... ....   "
४. प्रा.दिनेशराज पन्त .........................    "
५. डा. जगतमा गुरुङ्ग ..................... ...    "
६. डा. खिलनाथ बास्तकोटी .......... ......     . "
७. शी दैबज्ञ किर्तिमदन जोशी ........... ...    ."
८. प्रा. बिद्याकुमारी बज्राचार्य ................."   र
९. शी पं. सूर्य प्रशाद ढुंगेल.................."
पर्व सुधार कार्यान्वयन समितिको तर्फ बाट संयुक्त बैठका सहभागी हुनु हुने सदस्यहरु थिए :--
१. श्री चुडामणी क्ट्टेल-------------------------- सदस्य
२. श्री सह प्रा. जयन्त आचार्य ----------------"
३. श्री पं. गुरु शेखर राजोपाध्याय ----------  "
४. श्री सेखराज राई ------------------------------ "   र
५. श्री ई. हरिनारायण मल्ल-------------सदस्य सचिव
     पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिको मिति २०७०/८/२७ मा बसेको बैठकले आफ्नो परिष्कार उप समितीले मिति २०७०/८/२६ मा गरेको पर्व सुधार सम्बन्धी गरेको निर्णलाई स्वीकृति गर्दै सो निर्णयलाई नेपाल सरकार संस्कृती मन्त्रालयमा पठाउने निर्णय समेत उभै सो निर्णयको जानकारी पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिले प. सं. ०७०/७१ चनं. ३२ मिति २०७०/०८/३० को पत्र बाट  संस्कृती , पर्यटन तथा नागरिक उद्यान मन्त्रालयलाई पथाएको देखिन्छन् । यसरी पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिलाई स्पस्त रुपमा प्रचलित पात्रमा उल्लेखित पर्व दिन र समयहरु अशुध्द तथा असमय भैरहेको भन्ने ज्ञात हुँदा हुँदै पनि आफ्नो तर्फ बाट पात्रमा सुधार गर्न खुट्टा कमाउँदै पञ्चाङ्गलाई ब्रम्ह वाक्य नै संझने र मान्ने सनातनी सर्वसाधारणलाई अशुध्द तथा असमयमा चाद पर्वहरु मनाउन लगाई आएको दिनको घाम झै छर्लङ्ग नै देखिन्छन् ।
      अत: पर्व समय सुधार कार्यान्वयन गर्ने नेपाल सरकारको पूर्व निर्णय अनुसार  यदि सुधार गर्नै पर्ने भए यथा सिघ्र लागू गर्न गराउनु पर्यो हैन पञचाङ्गमा कुनै सुधार गर्नु अवस्था छैन र पर्व सुधार राष्ट्रीय कार्यदल -२०६४को प्रतिबेदन नै गलत हो भन्ने सरकारले निर्णय गरि नेपाली मनाउने चाड पर्व समय एकरुपता कायम  गरि नेपाली चाड पर्वहरुको महत्व र बिषेशतालाई यथावत कायम गर्दै सनातनी नेपालिहरुले मनाउने पर्वहरुमा बिकृतिलाई निषेधित गरि हाम्रो धर्म संस्कारलाई पर धर्म र आन्तरिक गुत उपगुत बाट हुन सक्ने अतिक्रमनलाई निषेधित गर्न सक्ने वातावरण  बनाउनु पर्ने वर्तमान देशको अवस्थाले सरकार, पञ्चाङ्ग निर्णायक समिती लगायत सरोकारवाला सवैलाई घचघचाई रहेको यथार्थतालाई सबैले मनन गर्नै पर्दछ र  पर्व संग सम्बन्धित समय सुधार गर्नै पर्ने हो वा होईन भन्ने बिषयलाई एउटा निश्कर्षमा तुंग्याउनै पर्ने अहिलेको समय र सनातनी नेपालीहरुको आवाज पनि यहि नै छ ।

   स्रोत-(१) पर्व सुधार राष्ट्रीयकार्यदलको प्रतिबेदन-२०६४
(२) पर्वसुधारका आधारहरु - तेस्रो अङ्क   
(३) पर्व ( समय) सुधारिएको नमुना भित्ते पात्रो-०७३
(४) स्रोत सामाग्री उपलन्ध गरि सहयोग गर्नु हुने मित्र           
                                 ~ श्री बलराम श्रेष्ठ

Thursday, December 8, 2016

आमाको हाँसो


                     आमाको हाँसो
आमा तिमी हाँसी दिन्दा.... सगरमाथामा नै पुगे सरह हुन्छ यो मेरो मन ।
आमा तिमि रोई दिन्दा..... भक्कानो नै फुत्ला जस्तो भएर आउँछ  यो मेरो मन ।
हाँसि रहेको यसरी नै सधैं हेर्न पाउँ आमा त्यो तिम्रो  अनुहार ।
रुखा सुखा जे छ खाउँला, ताल तुलै भए पनि सफा पहिरण लगाउँला तर रहोस हसिलो सधै तिम्रो त्यो अनुहार ।
लगाई दिन सकैन त के भो   सुनको चुरा र वाला ।
तन मन र बचनले गर्ने छु सेवा र भै तिम्रै रखवाला ।
हसिलो यसरी नै  सधै हेर्न पाउँ त्यो तिम्रो  अनुहार  आमा ।