शिल्पका् समुदाय ः छगु म्हसीका Shilpakar samuday

शिल्पकार समुदाय ः छगु म्हसीका
झीगु स्वनिगः न्हिपौ
भाग (१) ने.सं.११३२ गुँलाथ्व १३ ÷२०६९ श्रावण १६ मंगलबाः
भाग (२) ने.सं. ११३२ गुँलाथ्व १४÷२०६९ श्रावण १७ बुधबाः
भाग (२) ने.सं. ११३२ गुँलाथ्व १५ गंून्हि ÷२०६९ श्रावण १८ बिहिबाः

१. न्ह्यःखँ ः
        नेपाः देय् थीथी जात, जाती , धर्म, कला , संस्कृिित व विधि व्वय वहारय ानामं जागु देय् खः । नेपाः देय्या जाती बाय् समुदाय् मध्य नेवाः स ममुदाय् दुने लमु गुंगु थरया संयोजनया रुपय् मानेजुया वयाच्वंगु उदाय्(उदास) जाति दुनेलागु आदिकालंनिसें सिंज्यायात हे थःगु मूलजगाःया रुपय् छ्यला वयाच्वंपिं बाय् काष्ठकलाया शिपय् लगय् जुया्च्वंपिं अझ स्पष्तकथं धाय्गु हे खसा पुस्स्तौ पुस्तानिसें हे काष्ठपकलाया सिंज्या(सिं बृ्त्ताज्या यायाइपिं) याइपिं श्रमिक वर्ग शिलपकार (कःमि,ििसंकःमि,स्थापित)तः खः । धाय्तेनागु छु धासा नेपाल मण्डल दुने नेवाः जाति समुदायलय् काष्ठकला(सिं बुत्ता ज्या या ज्या याइपिं श्रमिक वर्गया थर(जात) शिल्पकार खः । थ्व खँ नेपाःया लिच्छविकालीन व मल्लकालीन इतिहासया नापं ऐतिहासिक लाय्कु –दरवार),मठ ,देय्गःव जात्रा पर्वतः अध्ययनयाना दुवाला सोतधासा प्रष्तहे खनेदु ।
नेवाः समुदाय्या गुंग न जात जातिया म्हसिका(परिचय्) बिबलय् बाय् खँ ल्हाय् बलय् नेवाः समुदाय्या खँ मल्हायय्गु बाय् म्हसिका म्बिगुखसा म्हसिका बिगुज्या पूवनि हे मखु । छाय्धासा नेवाः छगु जात बाय् थर(समुदाय्) जक मखुकि नेपाःया हे पर्यायवाची म्हसिका खः । धाय्तेनागु छु धासा नेवाः धयागु जात बाय् समुदाय् जक मखुकि नेपाःया छगु राष्टियता हे खः । नेपाः एकिकरण न्ह्यः यें स्वानिगःयात नेपाः(नेपालमण्डल) व नेपाः(नेपाल मण्डल) दुनय् बसोवास यानाच्वंपिं न्ह्यागु हे जात जाति बाय् समुदाय बाय् धर्मालम्बीतयतः नं नेवाः हे धाईगु खः । थ्व खँ इतिहासं प्रष्तहेयानातगु खनेदु । नेवाः नेपाःया ऐतिहासिक म्हसिका खः ।अलय् नेवाः राष्टियता दुने उत्तर चीन व दक्षिण भारतया इतिहासयात नापं समायोजन यायां थःगु मौलिक अस्तित्वयात म्हसिका बिफुगु शक्ति समाहित दु । छगु राष्ट संचालन याय्तः मागु जात,जाति, धर्म, संस्कृति संयोजन नेवाः राष्टियता दुने समाहित दु ।

        नेवाः समुदाय्या मूभाय् तिब्बति व बर्मेली भाषा दुनेया धाय्गु यासानं ल््््््िच्छविधकाल लिपा संस्कृति व मःल्लकाल लिपा मैथली, खस, फारसी,ि उर्दु व मेमेगु भाषा भाषीया संस्कृति नापं समायोजन जुजुं वगु खनेदु । नेवाः भाय्यात नेपालभाषाया नामं समानित याना वयाच्वंगु दु । नेवाः समुदाय्या थःगु हे मौलिक लिपि(आखः)या नं व्यवस्था दु । लुमंकादिसं झी नेपाःमितय्सं छेलावला(चोया)वयाच्वनागु देबनागरिक लिपि(आखः) झीगु थःगु मौलिक लिपि मखु । थ्वला झी जलाखला(छिमेकी) राष्ट भारतया मौलिक लिपि खः । नेवाः समुदाय्या मौलिक लिपि (नेपाल आखः) ः¬¬ रन्जना, भुजिमोल, कुमोल, क्वय्मोल, गोलमोल, पाचुमोल, हिमोल, लितुमोल, व प्रचलित नेपाल लिपि आदितः खः । थ्व हे नेपाल आखःया रन्जना लिपि संयु््््््््््््््््््््््््क्त राष्ट संघय् प्रस्तुत(दर्ता)याना नेपाःयात छगु ब्यागलं स्वतन्त्र सार्वभौमसत्ता सम्पन्न राष्टया दर्जा काय्त व बीकेत झी नेपाःमि सफल जुगु दु ।संसारे हे नांजागु ( बिस्वया उत्कृष्ठ ) लिपि मध्य झीगु नेपाल आखः रन्जना लिपि निगुगु थासय् लानाच्वंगु दु । थ्व झी सकल नेवाः समुदाय्या हे गौरबया खँ खः । थ्व खँय् सकल झी नेवाःत लय्ता ।
            नेवाः म्हसीका धयागु नेवाः तय्सं कःघाना वयाच्वंगु तजिलजि खः । नेवाः तजिलजि धैगु नेवाः समुदाय्या बिस्कंगु रितिथिति बिधिव्यवहार वा आचरण खः । 

गथेकी
   (क) सनातन शैब मार्गी, बैश्णबी हिन्दू व बौद्धधर्मालम्बी दक्वं समुदाये कौलागा आमै कुन्हु बहःनी लक्ष्मीद्यः पूजायायगु परम्परा दु । थ्व परम्परा कथं झी नेवाःतय्सं लक्ष्मीद्यः पुजायाईबले पूं (चित्रकार) तयेसं चोयातःगु वा छापेयानातःगु लक्ष्मीद्यः नापं तुयूम्ह ख्याया किपा दुगु लक्ष्मीपाः यात लक्ष्मीद्यः भाःपिया ढुकुटी तया पेता धासाः (ला ऐला ङया, ख्यँ) दुगु भ्वय्ब्व छाया पूजायइगु थिति दु । जबकी हिन्दू शास्त्र स्वयेगु खसा लक्ष्मीद्यःयात ला ऐला चलेमजु ।
     (ख) लक्ष्मीपूजां कन्हे कुन्हु कछालथ्व पारु (ने.सं.न्हूदँ (कार्तिक खुल्क पक्ष प्रतिपदा) कुन्हु आत्मापूजायारुपे झी नेवाःतये म्हःपूजायायमा । थ्व न नेवाः म्हसीका खः ।
(ग) अथेहे चिल्लागा चह्रे (चैत्रकृष्णपक्ष चतुर्दशी) पाहाँचहृे कुन्हु येंया नेवाःतये लूकूं माद्यः (महादेब) यातः पेताघासाः तःया भ्वयब्व छाया पुज्याय्मा । हिन्दू शास्त्र स्वयेगु खसा माद्यः (महादेव) यात ला, ऐला, थ्वं चलेजुगु खनेमदु । अयसां लूकूं माद्यः (महादेव) यात ला, ऐला सहितया पेताघासाः तःया भ्वय्ब्व छाया पूज्यायेमागु नेवाः तजिलजि हे नेवाः म्हसीका खः ।
      (घ) अथेहे ञलागा पारु (आश्विण शुल्कपक्ष प्रतिपदा) कुन्हु नलस्वाँ निस्वना अष्टमी, नवमी कुन्हु नेवाः थिति कथं पुज्यायाना दशमी कुन्हु चालंयाना पायोन्हयाका मोहनी नखः हनेगु नेवाः थिति दु । गैह्र नेवाःतये सप्तमी कुन्हु फुलपाती दुकायमागु थिति दु । झी नेवाःतये फुलपाती दुकायेम्वा । गैह्र नेवाः तये थ्व नखःयात बिजया दशमी (दशैया) रुपे हनि धासा झी नेवाःते मोहनीनखः यारुपे हनी । थ्व न नेवाः म्हसीका या मौलिक तजिलजि खः ।
    (ङ) नेवाः मिसामचातयेतः न्यादँ वा न्हयदँय् बैदिक थिति कथं सुवर्णकुमार (हिरण्यपुरुष) रुपि नापं बेलबिवाह याना बालविवाह प्रथा बिरुद्ध छगु क्रान्तिकारी पला न्हयाका नेवाः मिसातयेतः गबलेहे बिधवा मजुइगु “इहि” थिति कःघाना वयाच्वंगु दु । नेवाः म्हसीका बिया वयाच्वंगु नेवाः थिति मध्य थ्ब इहि प्रथा छगु तःधंगु हे बिस्यंगु थिति खः । अथेला नेवाः समुदाय दुने हे न गोपाली, द्यला, शाही –( नायः, नाय्, खड्गी ) नापं छुं जाती उपजातीया इहि पाय्मागु थिति मदु । शाही (नायः) बाहेक मेमेगु जातिं थौकन्हे देखासिकि थ्व इहि प्रथा याना हगु खने दु । शाही –( नायः, नाय्, खडगी) जातीं थौतक न थ्व प्रथा छाय नालामयागु खः धइगु खँया न्हयसले जिपिं राजपुत सिंह जुगुलिं इहि याय्मागु थिति मदु धया जातीय पहिचान व तजिलजिया न्हयसले चिन्तशिल जुया दिम्ह सिन्हँस्वाँ खल्लया पूर्व नायः (अध्यक्ष) भाजु बामन शाही व भाजु बिनोद शाही तयगु लिस खने दु ( इहि नेवाः थिति सन्धा टाइम्स, न्हिपौ ने.सं.११३२ सिल्लाथ्व १३ आइतवाः)।
नेवाः संस्कारे मचाबुलकिं, भौमचा दुकालकिं व मनु सित्त धासाः नेवाः धार्मिक संस्कार कथं थःथःगु इलाका छ्वासे ( छ्वास अजिमायाय्) दर्ता वा सूचं बिमागु थिति खने दु । नेपाले २०३३ साल पाखे तिनि व्यक्तिगत घटना स्थानिय पञ्जीकाअधिकारीथाय् दर्तायाय् मागु ऐन कानून पिहां वगु खः । अथेसां नेवाः समाजे नेवाः समाज बिकाशया ई लिसं हे नेवाः समाज दुने सुयाँ मचाबुल धालसा मचानिसे मांया मचाछेंन पिहाँ वगु पि (साल, नाल) धौभ्यःचाय मःतया उकिया द्यने पि (साल, नाल) तया थःगु इलाका छ्वासे (छ्वासः अजिमाय्) तय यंकेमागु अनिवार्यता दु । थ्व छगु मचाबुल धैगु छ्वास अजिमायात सूचं बिगु वा दर्तायाय् गु संस्कार खः । अथेला थौकन्हे सकस्या सुरक्षित रुपं मचाबुइकेत अस्पताले यंकेगु चलन जुगु लिं परम्पराकथं पि (साल, नाल) छ्वासे वायगु तना वन । अथेहे नेवाः समाजे सुयाँ छें न्हूम्ह भौमचा दुकाईबले भम्चायात दुलिं÷मोटरं क्वकयाः माजुं वा थकालि नकिं न च्वकाबजि प्यख्यरं ह्वला छवई थ्व थिति अजि अजिमापिंतः छें भम्चा दुहांवलाधका सूचं बिइगु खः । अथेहे न्हुम्ह भम्चा व व्यायाम्ह काय्भाजु (निम्हतिपुलिं) नेवाः थिति कथं छपा थायभुई नया बाकि ल्यंगु चिप नसा ज्वलं छ्वासे (छ्वासः अजिमाथाय्) वाय्यंकि वा छाय्यंकि । थ्व न छगु छ्वासः अजिमायातः छें भम्चा दुतहयन धया धार्मिक आस्था व बिश्वास कथं छ्वास अजिमायात सूचं विगु वा दर्ता यायगु हे खः । अथेहे सुयाँ छें सुं मनू सित्तकिं छें जः पिसं वया लासा, सूकू, सिम्हसिया वस, तुफि आदि सरजाम छगु पिचा (चिचिपुगु पं न दयकातःगु थल ) य तया थःपिनि लागाया छ्वासे ख्व ख्वँ वाय्येंका जिमि छेँ या फलाना जः मन्तधका छ्वासः अजिमायात सूचं बिगु ज्या याइ ।
मनूया थुगु चोला त्वतेवं उम्हेस्यां थःपिनिगु कुल रक्षा व उन्नतिया नितिं थीथी लागाय् व थायथासय् च्वनाः रक्षा यानाच्वनी धयागु खँय् नेवाःतय् आस्था व विश्वास दु । अजि, अजिमा, अजा, आजाजु वा दिगु( देगु )ुद्यः (कुलदेवता) कुलय् हनेबहःपिं पूर्वजतः खः । गुम्हेसित द्यः भाःपाः पूजा याय्गु, दँये छकसां उमिगु गुणयात लुमंका जात्रा न्याकेगु वा नखः चखः बले पुज्याना हना भाग पन्छयाय्गु परम्परा थौतकन ल्यना च्वंगु हे दु । थाय्थासय् च्वंपि अजि, अजिमा, अजा, आजाजु (भैलद्य, भैरब) व थःथःगु दुगुद्यः (कुलदेवता) यातः नेवाः तय्सं थः पूर्वजकथं हना वयाच्वंगु दु ।
ने.सं. ५०१ न्हयतक थन नेपाःले जातीय विभाजन खने मदु । ने.सं. ५०१ दँय् जयस्थिति मल्लं नेपाःया आदिवासी नेवाः व लिपा नेपाः गाले प्रवेश जुपिं समुदायनं मिलेयाना ६४ गु जात जाती नं दुथ्याका जात विभाजनयाना जातिय् क्र्रम व्यवस्थायाना जातीय छुवाछुट थजागु कुसंस्कार लादेयातः अवेलेनिसे थन नेवाः दुने नं थीथी जात जाती दयावगु खने दु (नेवाःतय् मौलिब म्हसीका –संन्धया टाइम्स न्हिपौ ने.सं. ११३२ चौलाथ्व ६÷ २०६८ चैत १५ बुधबाः व नेवाः –झीगु स्वनिगः न्हिपौ– ने.सं. ११३२ चिल्लागा १२ ÷ २०६८ चैत ६) । थ्व हे नेवाः समुदाय् दुने लागु गुंगु थरया रुपय ्मानेजुयाच्वंगु उदाय् जाती दुनेया जातीतः मध्यया शिल्पकार जाती न छगु खः ।

२. म्हसिका ः
      शिल्पी वास्तुुकारया रुपय् म्हसिका(परिचित जुया) बियावयाच्वंगु शिल्पकार(कःमि, सिंकःमि, स्थापित) समुदाय् लिच्छबिकाल, मल्लकाल,जुजुं शाह बंश व ,थौया गणतान्त्रीकयुग तक वबलय् थीथी शिल्पकलाप्रेमी, बिद्धान, बुद्धिजिबि, राजा, महाराजातय्सं नापं बिध्द्वान शिल्पी बास्तु कलाकारिताया रुपय् कया थःगु स्याःपासा व हितेषीया नापं सल्लाहकारया रुपय् कया वगु इतिहासं खनेदु । थ्व समुदाय् यें स्वनिगःलय् दुगु मेमेगु रैथाने समुदाय्(जाति)थे हे नेवाः समुदाय् दुने हे लागु गुंगु थरया संयोजनया रुपय् कयावगु उदाय्(उदास) जाति दुने लागु परापूवर्पकालनिसें प्रस्तर बास्तु काष्ठकला, मूर्तिकला अलय् आधुनिक शिल्पकलाया ज्ञाताया रुपय् शिल्पकार जाति परिचित दु ।
उदाय् जाति(समुदाय्)दुनेया मेमेपिं थीथी जात जातितः थथेखः शिल्लाकार(लोहँकःमि), ताम्रकार(तवः), सिख्राकार(अवाः), कंसाकार(कसाः), सिन्दुराकार(सिं), बनियाँ, तुलाधर व शिलालिक, मधिकःमि)या नापं शिल्पकार(कःमि, सिंकःमि, स्थापित)याना गुंगु जातया संयोजनया रुपय् माने जुयावगु उदाय् समुदाय् खः धईगु मान्यता काय्म जुया वगु खनेदु । अथेसां उदाय् गुंगु जातया संयोजनया रुप खः धइगु खँया छुं बैज्ञानिक आधार तथ्यतः प्रस्त जुइफुगुधासा मदुन्ी । थ्व छगु खोजया(वाला स्वय्गु)याबिषय जुगु दु । नेवाः समुदाय्या थ्व हे उदाय् समुदाय् दुने् लागु धया मान्यता काय्म जुयावयाच्वंगु शिल्पकार जाति आदिकालनिसें हे काष्ठकला व बास्तुकलाया धनि खः ।

(क) शिल्पकार खँग्वया उत्पति ः
         थःथःगु माानसपटलय् लुया वगु शिल्प व कलायात सीपया माध्यमं आकार बि फुगु खुब्ीिदुगुलिं हे शिल्प+आकार=शिल्पकार जुवंगु खः धइगु थन मान्यता दुगु खनेदु । शिल्पकार समुदय्तयसं थःगु व्यवहारीक खँल्हाबल्लाय् थःत कःमि खलः बााय् सिंकःमि खलः धया वसा नं आधिकारीक लिखतय् न्हापानिसें हे शिल्पकार खँग्व हे छेलाबलायाना वयाच्वंगु दु । थुकिया दसु खः झी पुर्खातय्गु पालंनिसें हे थौतक झीगु जातः(जन्मपत्रीका)लय् झीगु जात बाय् थर शिल्पकार खँग्व हे छेलावयाच्वंग दु । अथेसां राज्यंधासा न्हापांनिसे हे शिल्पकारतय्त सिकःमि बाय् सिकःर्मि धका कोचिंकेगु यानावगु दु । शिल्पकार खँग्व उल्लेख जुयाच्वंगु आःतकया लुयावगु पुलांगु शिलालेख भध्य येँ किपुलि जगतपाल महाबिहायरया चिलंच्व चैत्य च्वंगु प्यम्ह तारायागु ल्वहँया प्रस्तर मूर्तिकला दय्कुम्ह शिल्पीकारया नां ” राधब भारो शिल्पकाल”ने.सं.७९३ शिल्ला अभिलेख खः –(शिल्पकार जाति न्ह्यःने वयेमाल संन्ध्या टाईम्स न्हिपौ ने.सं. ११३१ यलागा ६÷२०६८ असोज ४ बुधबाः) ।

(ख) शिल्पकार जातिया अस्तित्व ः
       नेपाल संम्बत ५०१ दँय् जयस्थिति मल्लं नेपाःया आदिवासी नेवा व लिपा नेपाः गाले दुहां वपिं थिथि समुदाय् न मिलेयाना ६४ गु जाता जाति दुथ्याका जातिय् बिभाजन यावले वर्णाश्रकथं उदाय् धाःपिनिगु जातिय् समुदय्या पवैश्यया भ्m्वलय् लाकातःगु जातया क्र्र्रमय् सिकःमि ३३ नंम्बर व ल्वहँकःमि ३७ नंम्बरया जातिय् क्र्रमय् लाकातःगु दु धइगु जानफकार तय्गु भनाइ खने दु –उदाय् समुदय छगु म्हसीका–नेवा समाज ,सफु) ।

(ग) शिल्पकार जातिया प्राचिनता व शिल्पकार जातिया उत्पति ः
        शिल्पकार जातिया उत्पति गबलेय् व गनं जुल धइगु सत्य तथ्य थ्व हे खः धकाः थौतक सुनान थथे हे धका धाय् मफुसान नेपाःया जात्रा, पर्व, मठ, मन्दीर, ऐतिहासिक लाय्कु(दरवार) इत्यादिया वाला स्वय्बलय् थ्व जाति आदिकालंनिसें हे नेपाःया आदिवासी खः धइगु खने दु ।

३.परम्परागत थाय् बाय्
(क) परम्परागत मूल थाय्बाय् ः
     शिल्पकार जातिया परम्परागत मूल थाय्बाय् धइगु नेपाल मण्डल(येँ स्वानिगः)या बही, बहाः, बिहा, लाय्कु आदि क्षत्रया सतिक बाय् जखः दयावत्वंगु खनेदु । ख्वपया छुं शिल्पकार परिवारतः खासयाना १७ वडा तेखाचो भारभाचो त्वाःया भाजु राधाकृष्ण शिल्पकारया छें आगंद्यः(इष्टदेव) दुपिं शिल्पकार खलःत मल्लकालय् .ङ्यातपोल देगः व ५५ झ्याः दयेकेत राजाया आज्ञामुताबिक यलं ख्वप वया ऐतिहासिक निर्माणज्याय् क्वतिकया ऐतिहासिक ज्याः पूवंका ख्वपया हे तेखाचो भार्भाचो त्वाःल स्थाइकथं बाय्च्वनावगुख धइगु आगंद्यःछेंया भाजु राधाकृष्ण शिल्पकर व मेमेपिं ज्याथःजिथितय्ु भनाइ खनेदु ।ः शिल्पकार जाति थौकने थःगु परम्परागत थाय्बाय् त्वता यें स्वनिगःलं पिनेय् थीथी थासय् थाय्बाय् हिकावना थःगु म्हसिका बिया हे वयाच्वंगु दु ।

(ख) भाय् व लजगाः ः
       थ्व शिल्पकार समुदाय् यें स्वनिगःया थीथी आदिवासी बाय् रैथाने वासीन्दाथे नेवाः समुदाय् दुने हे ला । थ्व समुदाय्या मूलमाँभाय् नेवाःभाय्(नेपाल भाषा) खः ।थ्व समुदाय् परापूवैकालंयिनसें हे वास्तु शिल्पकला, काष्ठकलाव आधुनिक काष्ठकलाया लजगाः(पेशा)याना वगुखसानं आःथौकन्हे वया छुं परिवार खलतय्सं थःगु परम्परागत लजगाःयात हीका समयसाक्षेप व अनुकुल लजगाय् बिस्थापित जुयावंगु खनेदु । २०१७ सालया राजनैपतक हिउपालिपा छुं शिल्पकार परिवातय्सं थःगु मौलिक थर शिल्पकार(मौलिक म्हसिका)यात हिका वंगु न खनेदु ।शिल्पकार समाज बिचय् धनि व चिमिया नापं नापं रहन सहन व्यवहारया मतभेदं कुप्रभावित जुया ु समाजय् छथया् च्वने मफया येँया शिल्पकार परिवार खलःतय्सं थःतः ”स्थापित”जातया रुपय् म्हसिका वंगु न खनेदु ।

४. जनसंख्या ः
        बसोवासया आधारय् थ्व शिल्पकार जातिया जनसंख्या मुख्य रुपय् ख्वप व यलय् अप्व हे दु । शिल्पकारतः धया थःत म्हसीका वयाच्वंपि ंयेँया थ्व समुदाय्तः ख्वपःव यलं थी थी इलय् बसाइ हिलावया थन स्थायी कथं बसोवासयाना वयाच्वंपिं खनेदु । नापं नेपाःदेय्या थी थी थासय् च्वना वयाच्वपिं थ्व शिलपकार समुदाय्तः न ख्वपःव यलं हे थाय्बाय् हिला वंपिं हे खनेदु । अथेसा थ्व समुदाय्या जनसंख्या नेवाः समुदाय् दुनेलागु थीथी सममुदाय्तय्गु जनसंख्या स्वया कमहेजक खनेदु ।

५. सनातन धर्म व संस्कृति ः
(क) सनातन धर्म ः
         उ्दाय. जाति धइपिं बुध्द धर्म मानेयाइपिं खसानं उदाय् लागाय् लापिं थ्व शिल्पकार जातीया धासा अप्वःयाना सनातन शैब मार्गी, बेष्णवी मार्गी(हिन्दू) ख । थुगु जातीपिंसं जन्मनिसें मृत्यु तकंया थीथी सामाजिक संस्कार व छुं नं धर्म कमंया ज्याखँ याय्मासा परम्परानिसें द्यःब्रम्हुतय्त राजउपाध्याय्तय्त) पुरोहितया ज्याः याका वयाच्वंगु दु । शिल्पकार जाति हिन्दू मार्गी खः धइगुया दसु थ्व हे खः । थ्व जातिया गोत्र कश्यप(काशि) गोत्र खः । थ्व जातिं भगवान श्री विश्वकर्मायात(बिकःमाद्ययातः) थःगु कुलगुरुया रुपय् कया हना वयाच्वंगु दु । अथेहे कुल रछाया लागिं मात्रिशक्ति(अष्टमातृका)या पुजा आराधनायाना वयाच्वंगु दु ।
(ख) संस्कृति ः
१.आगं व देखाः(दिक्षा)
       आग ःं– न्ह्यःनेलापिं दुहां वने मज्यूगु द्यःपिं स्थापना यानातःगु थाय्, तन्त्रमार्गीतय् गुप्तरुपं स्थापनायानातःगु छें बाय ्थाय् हे आगं बाय् आगंद्यः खः(सत्यमोहन जोशीया नेवाः खँग्व धुकू सफु) । हरेक जात जाति,उपजाति व खलःया थःथःगु हे रितिििथति कथंया आगं बाय् आगंद्यः दु । आगं धइगु यर्थाथरुपय् जाति उपजाति वा खलतय्गु थःथःगु गुह्य्(गुप्त) खँ व रहस्यमय खँ खः ।
देखाः(दिक्षा) ः–.आगंमय् दुहां वनेत(प्रवेशयाय्त) परम्परा व तान्त्रीक प्रकृया व व्यवस्था कथं थःगु कुलया आगंया रििितथति व नितिमिय्मया ज्ञान बिया कुलगुरुं बियातःगु ज्ञान हे दिक्षा खः ा कुल गुरुं बियातनगु वहे दिक्षायात लिपा अपभ्रंस यायां देखा धाय्गु यानाहगू जुइमा । दिक्षा बाय् देखा छगु गुप्त(मन्त्र) न खः । बाय् दिखा धैथु थःगु आगं (दुनेया)या खँ पिने सुइतं कनेमते बाय् कनेमखु धइगु कथं पाःफय्कातग(ुशपथ नकातःगु) छगु तान्त्रीक प्रकृयागत बिधि खः । देखा कयातःपिंके जनै(क्वखा) दई अलय् थुमिसं चोखोनित्यजुया न्हिया न्हिकथं जपध्यानयाना नित्यकर्म याय्मा ।

नेवाः जाति मध्य देखाः मकायकं सुनं थथःगु आगंमय् दुमथ्याइपिं जातिया धलःखे थ्व जातिनं ला । थ्व जातियानं देखाः मकायकं सुन आगंमय् दुमथ्याइगु परम्परागत निति दु । देखाः मकाय्कं सुनं आगंमय् दुमथ्याइगु परम्परागत नितिंयाना थःथःगु आगंमय् पुजाआजाय्त नापं आचाजु(कर्माचार्य)तय्गु भरय् ्च्वनेमागु बाय् आचाजुपिनिगु ग्वाहालीकाय् मागु थ्व जातीया बाध्यताजुया च्वंगु दु । थ्व नितिंयाना आगंमय् पुजाआजा व दर्शन याय् नापं थौया न्हूगु पुस्ताया शिल्पकारतः बंचित जुया च्वंगुजक मदु आगंद्यःया अस्तित्व हे खतराय् लानात्वंगु खनेदु । आगंकोथाय् लूँयाम्हद्यः, ल्वहँयाम्हद्यः बाय् सिंयाम्हद्यः छु खः धइगुतकन थौया पुस्तां मसिय्धुंकल ।अय्न झी न्हूँ पुस्ताया शिल्पकारत देखाः काय्त अग्रसरता सुनान यागु मदु । देखाः काय्धुंका चोखोनित्य जुया नित्यकर्मयाना जपध्यान याय्मागु झन्झतं सकल्येंचिलाच्वंगु खनेदु । अथेुसां अपवादया रुपय् छुं थ्वहे शिल्पकार समुदाय् दुनेधासा आगंद्यःकोथाय् प्रबेशयाय्त देखा काय्मागु बाध्यचा मदु ।
देखाः मकाय्कं सुनं थःथःगु अगंंकोथाय् दुमथ्याइगु परम्परागत संस्कृतिक प्रावधान दुगु थ्व शिल्पकार समुदाय्या खासयाना ख्वपः तेखाचो भार्वाचो त्वाया भाजु रााधाकृष्ण शिल्पकारजुया छें आगं(आगंद्यः) दुपिं शिल्पकार खलःतय् आगंद्यः पुजायाय्तः छुं जुया छेंया देखाः दुपिं जःतः मदुगु अवस्थाय् थ्व अँया जानकारी तलेजुइ बिइमागु व तलेजुं खतय्याना छ्वयाहःपिं आचाजुं(कर्माचार्यं) आगं)द्यः पुजायाकेमागु परम्परा दुगु व थ्व परम्परा थौन काय्महे जुयावयाच्वंगु दु । थ्व शिल्पकार खलःतय् थौवया देखाःकयातपिं छम्हहे जःत मदय् धुंकल थुकिंयाना आगंय्या(आगंद्यःया) गुप्त क्वथाय् दुनेया द्यःया वास्तविक अवस्था छु गथेख ?, आजुजाजुपिंसं पलिस्थायाना तयातकगु द्यःतः दनिला ? मन्तला ? गथे खः ? धइगु तकनं झीसं मसिय्धुंकल बाय् स्यूपिं छम्ह हे जःतः मदय्धुंकल । थुबियमाम झी शिल्पकार तय्गु आगंया अस्तित्व हे खतराय्र लानाच्वंगिु खनेदु । सनातन परम्परागत आगंद्यmपया रितिथितिकथं अनिपवार्य देखाकया जनइ क्वखाय् मापिं तर हष््मिं खेखा देखाःमकागु जनइ मदुपिं थ्व शिल्पकार खलःतय् मोहनी नखःबखतेय् कुलछि मुना कूछ्भ्विय् नइबलय् छन्हूयानितिंसां देखायःया प्रतिक जनई ख्य्सगंनापं क्वाखा(जनई) लल्हानाकया छन्हूजकसां क्वखाया देखाः काय्मागु थःगु आगंद्यःया परम्परागत सांस्कृति रििितथितिया म्वाकातय.गु कुतःयाना वयाच्वंगु दु ।

२. यमचाः थनेगु (ञँयापुन्हि बदय् यमाद्यः थनेगु)

 
६.आर्थिक स्थिति ः
      थ्व समुदाय्तय्सं थःगु परम्परागत पेशायात न्हापांनिसे हे कुतिर उद्योग व घरेलु उद्योगया कथं हे जक न्ह्याका वया उद्योगया कथं नह्यावंके मफुगुलिं थ्व समाजया आर्थिक स्थिति खास हे उन्नतियाय् फुगु खनेमदु हे धाय्मा । अथेसां न्हपांनिसें यानाववयाच्वंगु थिमिगु लजगाः धैगु कुतिर उयद्योग, घरेलु उद्योग व प्राबिधिक ज्याः जुगुलिं थुमिके दुगु मेहनतिपन, सीप व ज्ञानंयानाः थःथःगु जीवनया आधारभुत आवश्यक्ता पुरायानाः नं नखःचखः गुथि इत्यादि हने कनेयाना च्वने फुगुलिं आर्थिक स्थिति मध्यम हे धाय्मा ।

७. शैक्षिक स्थिति ः
        बंसानुगत व पुर्खा कथं हे थ्व जातिं परम्परागत पेशा कःघाना वयाच्वंगुलिं आधुनिक शिक्षा दिक्षा काय्गुलिं थ्व समुदाय न्ह्ज्यागु खास हे खन ेमदु । अथेसां थौया शिल्पकारतय्गु शैक्षिक स्थिति स्वलधाःसा मेमेपिं स्वया क्वह्यं मजु । थ्व शिल्पकार समुदाय् दुने नं डाÞÞक्टर, ईजिनियर, सीए, प्राविधिक व पि.च.डी. यानातःपिं व मे मे गुलिं न उच्चशिक्षा हाषिल यानतःपिं व यानाच्वंपिं बुलुंहु अपो जुजुं वंगु खनेदु ।
८. सामाजिक अवस्था व रितिथिति ः
          नेपाः दुनेया हरेक जा जातिया थःथःगु बिस्कंगु सामाजिक संस्क्कार व्यवस्था जुयावयाच्वंगु दु । जाति समुदाय् म्हसीकेगु छगु माध्यम जात जातिंकःघानावयाच्वंगु बाय् व्यवस्थायाना वयाच्गंगु बाय् छ्यलाबलाःय् वयाच्वंगु थीथी सामाजिक संस्का।तः खः । नेवाः समाजं व्यवस्थायाना हनावयावंगु थीथी समाजिक संस्कार नेवाः समाजं दुने हे न थीथी जात जाति व थाय्बाय् स्वयन छुं भती पाःसानं अप्वः धयाथें समानाता हे खनेदु । झी नेवाः तय्सं व्यवस्थायाना कःघाना हना वयाच्वंगु बुसानिसें सि धुंकाताकया मूकं १० गु सामाजिक संस्कार व्यस्थाायानातःगु दु । थ्व १० गु सामाजिक संस्कारयात दशकर्म संस्कार धाय्गुयाः । थ्व शिल्पकार समुदाय्तय् मेमेपिं जेवाः मसुदाय्पिनिथें हे बुसानिसें सिबलय्तकया याय्मागु दशकर्म संस्कार थःगु हरितिथिति व पहःनं संस्कारतः हनावयाच्वंगु दु । मचा बुया व्वलने धुंकाः बुराबुरीजुया सीधुंका तक ंथ्व समुदायनं याय्मागु १० गु सामाजिक रितिथिति व संस्कारतः थथे दु ः – (क) जन्म संस्कार ( मचा प्वाथय् दुबलय् बाय्निसें बाय् मचा बुइनह्यः व मचा बुइधुंका याय्मागु रितिथिति व संस्कारतः), (ख) मचा जंक्व(पास्नी), (ग) बुँदि(जन्मन्हिं) हनेगु। (घ) बुसँ खाय्गु, (ङ) कय्ता पुजा, (घं) इहि (बेलरुपि महाद्यः साक्षितया सुवर्ण कुमाररुपि (हिरण्य पूरुष )नारांद्यः नापं जुइगु छगु इहिपा – नेवाः म्हाय्मचात गबलें हे बिधवा मजुयकेत नेवाःतय्सं कघाना वयाच्वंगु छगु बिस्कं नेवाः थिति – इहि नेवाः थिति संन्धष्या टाइम्स पन्हिपौ नें.सं. ११३२ सिलथ्व ÷२०६८माघ २२ आइतबाः), (च) बाःहृाः, (छ) इहिपा(बिबाह)।, (ज) ज्याः जंक्व व (झ) सी धुंका याय्गु ज्याखँ(मृत्युसंस्कार)त खः ।

९. सांस्कृतिक बिशेष्ता
(क) धार्मिक संस्कृति ः– १. ननी(त्यागंपुपा पुजा , २. दिगु(देय्गु) पुजा , ३. ससु पुजा, ४. बिश्वकर्मा पुज, ५. खोरसी श्राद्ध, व ६. यमचा थनेगु ,सोहृश्राद्ध, व नवदुर्गा हनेगु ।

(ख) सामाजिक संस्कृति ः– जात भ्वय्, (शिल्पकार समुदाय् जक च्वना नइगु छगु बन्दसैक्सनया भ्वय्) व थीथी गुठी हनेगु ।

१०. नेवाः समाजय् दुने शिल्पकार वर्गया भूमिका ः–
       येँ स्वनिगः दुने छेंया आधुनिक इजिनियरिंग प्रविधि दुहां मवःनिबलय् थ्व शिल्पकार(कःमि, सिंकःमि, स्थापित)थरपिसं हे छें, लाय्कु, फल्चा,सत, देगः इत्यादि निर्माणया ज्याय् जग स्वाय्गुनिसेंकया सिंयागु माक्व ज्याय् मुख्य प्राविधिकया भूमिका म्हितावयाच्वंगु खः । न्हापांनिसें सिंया ज्या यानावया च्वंगुलिं थुमितः व्यवहारिक खँल्लाबलाय् कःकि बाय् सिंकःमि धका संम्बोधनयाना वयाच्वंगु खः । सिंज्याया प्रखर ज्ञातातय्तः कःमि नायः सम्बोधनयाना छें ,लाय््कु बाय् देगः छुं न निर्माणया ज्या पूवनिबलय्(कार्य सम्पन्न) जुइबलय् पलीं चिना धुरि पुजायाना कःमि नायःयात बेतालींचीका हनाबनायाय्गु परम्परा झी नेवाः समाजये दु । नेपाःया पुलापुलांगु एतिहासिक व पुरातात्विक कलात्मक झ्याः , लुखा, त्वानासिं इत्यादि दुगु देगः, लाय्कु बाय् छेंया निर्माण ज्याय् थ्व शिल्पकारतय्सं मुख्य भूमिका म्हितावंगु दु ।
यें स्वनिगःया नेवाःतय्गु पुलां पुलांगु छेंय्या कलात्मक कमल झ्याः, काः झ्याः, कुं झ्याः, गः झ्याः, गाः झ्याः, गो झ्याः, छपा झ्याः, तिकि झ्याः, धनुपोता हर्द झ्याः, पन्च झ्याः,पासुखा झ्याः, बाकु झ्याः, म्हयय्खा झ्याः, सूर्यमूखी झ्याः, याकु झ्याः, सं झ्याः, स्वखा झ्याः देशे मदु झ्याः इत्यादि अतुलनिय् काष्ठकलाया कलात्मक झ्याःतः थ्व शिल्पकार समुदाय्या कलात्मक व सिर्जनशिल मानसपतलय् कल्पनाजुगु कलात्मक शिप व कलायात थःगु मेहनत व सिर्जनसिल ल्हातं मुर्त आकार बिया छेंया अति स्वभा दय्केगु ज्याय् तःधंगु भूमिका म्हितावगु दु

११. शिल्पकार समाज ः
     (क) शिल्पकाार समाजया इतिहास ः
२००७ सालय् जहानिया राणाशासनया अन्त जुया प्रजातन्त्र उदय् जुइधुंका दक्वक्षत्रया जात जाति समुदाय्तय्सं सङ्गठीत जुया थःथःगु जातिय हक अधिकारया नितिं न्ह्यःज्या वनात्वंगु झ्वलय् थ्व समुदाय्तय्सं नं य्ं टेबहाःया भाजु शंकर शिल्पकारजुया नायःलय्(अध्यक्षताय्¬) न्हापांखुसी शिल्पकार संघ पलिस्था जुगु खँ ख्वपः भार्वाचोय छें जुयाआःथौकने यें नयाँबजायर च्वनादिम्ह भाजु लक्ष्मीभक्त शिल्पकारजुया भनाइ खनेदु । वय्क भाजुया भनाई कथं व पलिस्था जुगु शिल्पकार संघय् महासचिवय् ख्वपः भार्भाचोया स्व.प्रेमबहादुर शिल्पकार व दुजःतःलय्(सदश्यतः) भाजु टिका शिल्पकार,भाजु रत्न शिल्पकार, भाजु बेखा शिल्पकार व स्व.भाजु पूर्णभक्त शिल्पकार दु धइगु थःत लुमंतलय्या संघया पदाधिारीतय्गु नां लुमंका धयादि । अय्लय् व संघय् य्ं यल व ख्वपःया शिल्पकारतः दुथ्यागु खँ न धयादि । २०१७ सालया राजनैतिक ह्यूपा लिपा वसंघ(सङ्ग)निस्कृय् जुजंवना शिल्पकार शिल्पकार बिचय ्न फुट जुया येंया शिल्पकार समुदाय्तय्सं थःगु मौलिक म्हसीका(पहिचान) हे हिका(परिवर्तन)याना वंगु खँ नं वय्क भाजुुंया भनाई दु ।
(ख) शिल्पकार समाजया आवश्यक्ता व शिल्पकार समाज नीस्वना(स्थापना) ः
शिल्पकास समाजय् सांस्कृतिक, धार्मिक व सामाजिक रितिथिति कथंया सांस्कृतिक ज्याः व थीथी संस्कारया ज्या याय्त मेमेगु नेवाः समुदायेथें हे थ्व समुदाय् दुने न न्हापानिसें हे थीथी गुथी संचालनयाना वयाच्वंगु खसा न थ्व समुदय्या परिवार व समाज दुने वइगु गुगु न अवस्था व समस्यायात मैत्रिपुर्ण, सदभावकथं एक आपसये समन्वयनयाना सामुहि कथं समाधान याय्गु तात्वना व चित्तासुतया ग्वहाली याइगुया नापं जातिय् हक अधिकार व अस्तित्वया सःसक्त सःतइगु न्हूकथंया छगु थःगु जातिय् सामाजिक समाज संगठीत जुइमागु शिल्पकार समुदाय् दुने आवश्ष्क्ता जुया च्वंगु यर्थाता वाःचाय्का नपालमण्डलया ख्वपः देशय् प्राचिन युगनिसे. परम्परागत कथं वसोवासयाना वयाच्वंपिं थ्व शिल्पकार व ल्वहँकःमि(शिलाकार) जाति समुदाय् मध्य् ख्वपं थीथीइलय् य्ं बसाइ सरेजुया वयाच्वंपि संपयुक्त खलः परिवारया स्व.भाजु हरिभक्त शिल्पकार व स्व. भाजु गणेशकुमार शिलाकारजुपिं निम्हसिया बिचाः व सुझाव कथं भाजु लक्ष्मीभक्त शिल्पकारजुया सकृय्ताय् ने.सं. ÷ २०४३ सालय् शिल्पकार व शिलाकार संयुक्त समाजया ज्याथः स्व. भाजु गणेशकुमार शिलाकारजुया नायःलय्(अध्यक्षताय्) शिल्पकार संस्कार समिति (गुठी) पलिस्था जुगु( शिल्पकार संस्कार गुठी म्हसिका , शिल्पकार म्हसिका सफु ११३२ ) व लिपा नें.सं. २०५१ सालय् ख्वपःया भाजु राजेस शिल्पकार(खाँन)या नायःलय्(अध्यक्षताय्) शिल्पकार युवा संघ पलिस्था जुया लिपा वहे युवा संघ परीमाजित जुया “शिल्पकार समाज नेपाल “ या नामं रुपान्तरीत जुया समाज नीस्वगु खः ।
१२. लिखँ ः
        नेवाः देय्या कला संस्कृतियात जिवन्त रुप वियाः बिज्ञ व कलाकारया रुपय् परिचित जुया च्वंपि न्हापाया शिल्पी सिंकःमि नायःत (वास्तुबिद्ध त) थौकन्हय् आधुनिक भासं “आर्किटेक” न्हापांनिसें थौंया बैज्ञानिक युग (नीछगूगु शताब्दी) तक नं थःगु शिल्पकलाया ज्ञान सन्ततितय्त हस्तान्तरण यायाँ (लल्हानां) म्वाका तयत सफल जुयाच्वंगु दु । शिल्पकलाया धनी राष्ट्रिय बिभूति अरनिको थजापिं आजु आजाजुपिनिगु पालांनिसें थःगु लजगाः यात न्हंके मबिउसें नेपाः देय्या गौरब गकायेगु लिसें थौंतक म्वाका तयत सफल नं जुयाच्वंगु दु ।
सलंसःदँ न्ह्यः सिंकःमि शिल्पकार व ल्होँकःमि (शिलाकार) समुदायया आजु अजाजुपिंस दुःख सियाः थःगु ल्हातं सिर्जना यानाः दयेकातःगु विश्वसम्पदा सूचिलय लागु नांजाःगु ऐतिहासिक पुरातात्विक कलात्मक धरोहर मध्ये ख्वपया लायकू दरवार,निन्यापा भ्m्या न्यातापौ देगः, चाँगुनारायण देगः, येंया हुनमानढोका लायकू दरवार, तलेजु देगः, यलया लायकू दरवार, देशयमरु झ्याः, थीथी देगलय् सिर्जना यानातःगु चौरासी आसनयुक्त त्वाना सिं आदि व नेपा देय्या थीथी थासय् च्वंगु काष्ठकला व प्रस्तरकलां थौं विश्वय् झीत म्हसीका च्वंगु दु ।
इतिहासया थीथी कालखण्डय् शासकतयसं थोपरेयागु यागु संस्कार, संस्कृति, विधि, व्यवहार, धर्म व परंपरायात सिरोपर व आदेशयात पालना यायां नेपाः मण्डलया थीथी थासय् वास्तुकला शिल्पकार (सिंकःमि) व शिलाकार जातीतयसं थःथःगु शिपं अतुलनीय कलात्मक काष्ठकला व शिलाकला मुर्ति तः श्रृजना स्थापना याना थःगु सन्ततितयतः थःथःगु पहिचान (म्हसिका) या छाप त्वतावंगु यथार्थता न्हिन्हय्या निभाथेँ प्रस्तहे जुया च्वंगु खनेदु ।
विश्वया न्हयने झिःगु शिल्पकलां नेपाः देय्यात म्हसीका च्वंगु जक मखुसेँ आजा आजाजुपिंस श्रृजना याना नासोयारुपय् झित त्वःता वंगु वहे शिल्पी समुदाय्या कलात्मक श्रृजनायात अवलोकन याःवपिं विदेशी पाहांत पाखें राज्यं न्हिं कोटी कोटी(करौडौ) दाँ आम्दानी याना वयाच्वंगु सकिसनं स्यूगु हे खँ खः । गुम्हः पुर्खाया हिचःतिं श्रृजना यागु कलात्मक श्रृजनां राज्यया आम्दानी जकः जुया च्वंगु मखुकि विश्वया न्हयने देशयातहे म्हःसीका वियावयाच्वंगु दु । थौं वहे पुर्खाया सन्ततितय्गु म्हसीका न्हना वनीगु अवस्थाय् थ्यंगु खने दु । गौरबमय् शिल्पकार व शिलाकारया रुपय् च्वनाच्वंगु थःगु म्हसीका (पहिचान) थौ वया शिल्पी ज्यामीया मानचित्रय् सिमित जुजुं वना म्हसीका हे न्हःनांवनीगु अवस्थाय् थ्यंगु खनेदु । म्हसिकाहे न्हःनावनिगु अवस्थाय् थ्यंगु शिल्पकार व शिलाकार जाती (समुदाय) या ऐतिहासिक म्हःसीकायात म्वाकातयत थ्व समुदाय्या आजु आजाजु या हिचःतिं श्रृजनायाना विश्व सम्पदा सुचीले लागु ऐतिहासिक व पुरातात्विक कलात्मक धरोहरत अवलोकनं उठेजुगु आय् स्रोत मध्ये छुं भच्चा व शिल्पी जातीया जातीय अस्तित्व, हक अधिकार, म्हसीका (पहिचान), संरक्षण व उत्थानया नितिं मेहनता (च्यथबतिथ० बिइगु व्यवस्था राज्यं याय्मा ।
०६२।०६३ या जनआन्दोलनया राजनैतिक ह्यूपा लिपा देशय् दक्को थासं थःथःगु जातीय अस्तित्व, हक, अधिकार, म्हसीका (पहिचान), उत्थान इत्यादिया लागिं आवाज ब्वलकां च्वंगु अवस्थाय् थ्व शिल्पी शिल्पकार व शिलाकार जाती नं मेहनता (च्यथबतिथ० या माग यागुया सुनानं अन्यथा सोचेयाय् मागु अवस्था नापं मदु । थ्व समुदायनं थःगु जातीय पहिचानया सवालय् आवाज ब्वलंकेमागु समय्या माग खः । थ्वः इलयनं थःगु अस्तित्वया नितिं थ्व समुदाय सक्रिय मजुसा थःगु म्हसीकायात माःगु कथं पिब्वये मफैगु अवस्थानं वई नापं शिल्पी शिल्पीकार व शिलाकारतयत तःधंगु संकत न वयेफु धकाः ताय्का थ्व समुदायया न्हयलुवाः तयसं चासोतया नुगः ब्वलंका न्ह्या वनेमागु दु । थ्व सिंकःमि शिल्पकार समुदाय नं नेपाः मण्डलया थीथी थासय् थीथी कालखण्डय् वास्तु शिल्पकलातः श्रृजना याना धरोहरया रुपय् राज्य व थः सन्ततितय्त त्वता वंगु दु । न्ह्याम्हं शिल्पीकारं थम्हं परिकल्पनायाना श्रृजना यागु कलाकारीताया कालान्तरतक नं सकस्यां आहा धाय्मा धैगु चाहना तगुला पक्काहे दई अय्सां कलाकारया कलाकारितायात इतिहासं आहा जक धाय्गु खःसा कलाकारया वास्तविक कदर यागु ज्या पाय्छि जु धाय् फैमखु । विश्वसम्पदा सूचिलय् लागु ख्वपया ऐतिहासिक व पुरातात्विक ङयातापोल देगः व ५५ झ्याल दरवार लगायत कलात्मक धरोहरय् थःगु पौरखी ल्हातं कला श्रृजना यापिं शिल्पीकलाकार सिंकःमि शिल्पकार समुदाय तय्गु बारे इतिहासया पानाय् गनं छुं च्वयातगु खने मदु । थथे थ्व समुदाय् तय्त इतिहासया थीथी कालखण्ड निसें हे उपेक्षित याना वया च्वंगु खनेदु । अझ इतिहासं जक मखु इतिहासकार, इतिहासविद व मेमेपिं सम्बन्धित लेखतयसं नापं थ्व समुदायात नजर अन्दाज याना उपेक्षित याना वयाच्वंगु खनेदु । उकिं सम्बन्धित पक्षतसं थःथगु दृष्टि हिका पुरातात्विक कलात्मक धरोहरया निर्माणय् (श्रृजनाय्) थःगु कलाकारिताया लुमंके बहगु छाप त्वता वंपिं शिल्पी सिंकःमि शिल्पकार थ्व समुदायन नं थःगु जातीय् पहिचानया सवालय् दक्वं एकताबद्ध व सङ्गठीत जुया शसक्त रुपय् सः तयमागु खनेदु (झिगु स्वनिगः न्हिपौ ने.सं.११३१ ञँलाथ्व ३ व शिल्पकार म्हसीका सफु ने.सुं ११३२) ।