इहि
नेवाः थिती
प्रकाश मान शिल्पकार
प्रकाशित
सन्धया टाइमस न्हिपौ
ने. सं. ११३२ सिल्लाथ्व १३ (२०६८ माघ २२)
सनातन हिन्दू समाजय भात सितकि मिस्तय्गू बाकीँ जीवन थःगू परम्परागत सामािजक मान्याता कर्थ बिस्कं जीवन हनेमागु थिति दु । बिधवा जीवन हिन्दू मिस्तय्या लागिं छगु हाथ्या खः । तर हिन्दू हे जूसा झी नेवाः समाजय् मिस्त गब्लेहें “बिधवा “ जुइमखु , मिजं सिई घुंकानं सेोभाग्यवती हे जूया च्वनीगु नेवाः रितिथिति व मान्यता कायम जुयावया च्वंगु थन खने दू । झीगु नेवाः समाजय् बालबिवाह प्रथा दुमकाकेत छगु प्रगतिशिल व क्रान्तिकारि रितिथिति बिधिव्यवहार कायम याना वयाच्वंगु थ्व नेवाः संस्कार “इहि“ खः ।
नेपाः व भारतीय समाजय् बिधवा जीवन छगू अभिसापया रुपय् कायम् कू –प्रथा दुगू खने दु । बिधवा विवहा यायमज्यू धायगु पुलांगु मान्यता जुयावयाचोंगु खनेदु गुकिंयाना न्हापा न्हापा यापिँ बिधवा मिस्त नारकीय जीवनयापन याना च्वँगु खने दुसा थेोकने अग्रगामी प्रगातिशील बिचार अनुरुप समाज सुधारया झ्वले बिधवा मिस्तः बिबाह यायत राज्यं प्रोत्सान बिगु ज्यानं सूरुजूगू खने दँु । थ्व छ गू बांलागु सामाजिक ह्युपा खः । तर मिस्तः गबलेहें बिधवा जुइमखुगु सदा सौभाग्यकवती जुयाच्वनिगु परम्परागत धामिर्क व सामाजिक मूल्य मान्यता दुगु नेवाः समाजया “इहि” गैह्र (नेवाः –मेमेगु जातजातिया) सामाजया बिस्कं बिधि व्यवहार खः । अथेहे जुया इहि संस्कारया विषयले भाजु स्वयम्भूलाल श्रेष्ठजु थ्वकियात प्रगतिशील व क्रान्तिकारी पःला खः धयादि । देशय् थिथि मेमेगु विषयले ऐन कानुन निर्माण जुसानं विधवा प्रथा व मान्यता यात न्हंका छोय्गु ऐन कानून राज्यं मद्यकगु तर नेवाः समाजदुने थःजाःगु मान्यताहे मदु । नेवाः समाजं गौरबताय्के मागु खँ श्रेष्ठजुं या भनाई खने दु ।
“इहि” धायवं झीगू मने, मचाबले मिसा मस्त सकसितं याय् मागु छगू संस्कार जक खः धका च्वनि तर झीगु ठेत नेवाः भाषं “इहि” या अर्थ बिवाह खः । थौं कन्हे झीसं तःधीजुइका यायगु बिवाहयात “इहि” अथवा “इहिपा” धका मधाय् धुकंल । दोःले छम्हनिम्हसिगु म्हुतुं सिवाय् बिवाह यायगुया अर्थे “इहि” शब्द(खँग्व) पिहाँमवय् धुंकल । इहिपाया ब्वना–पौ जक च्वसां सुभ–बिवाह धकला तया हय् धुंकल । तर धाथें धायगु खःसा “इहि” धईगु हे बिवाह खः । पुलां पुलांगु सफुलि “इहि” खँग्व(शब्द) “बिवाहया” अर्थे छेलेबला व व्यवहारयाना तःगु दु ।
उकिं खँय्तसे झीतः छम्हसित छकः कन्यादान बीधुंफुम्ह मिसालिसें हानं ब्याहायाइपिं, छम्ह हे मिसायात निकः निकः कन्यादान याइपिं आदि इत्यादि नाना प्रकार हेस्यायाइगु गिजे याइगु जुयाच्वन । तर थ्व दक्व ब्याक्क “इहि” या अर्थ मथुया जक जुगु खः । अथेला माकलं लाभा सवाः छु थुई ? ब्रम्हुनं म्हुकंचा(च्याऊ) नःसा धकासवाः थुई । अथेला थौ कन्हेयापिं ब्रम्हु तयसं म्हुकं जकः मखु मेमेगु छु छु जक नःया सवाः थुईके धुंकलका अयन झीतः हिस्यायाइगु धासा त्वतःगु मखुनि का ।
झी नेवाः तय्त हेस्यायाीपि मेमेपिं जात जातितय्गु खँ तोते, झी हे नेवाःत न. “इहि” या बारे भ्रमे लाना च्वंगु खनेदु । भ्रमे नं गय् मलाई धया सः स्यूपिसं कंगु मखु, मस्युपिंला मस्यूपिंहे जुलःका । बिधि ब्यवहार धासा मयासें मज्यू धाइगु । परम्परा लिसे वःगु हँ । आजु आजाजुपिसं याना वःगु चलन हँ । तर थौया जागृत व चेतनसिल जनतां अवश्यन मिखातिसिना न्हयाम्हेस्यां धाथे, फै.थें जुई मखु । छु नं रितिथिति विधि व्यवहार व तजिलजि छाय् ? छु कारनं ? थ्व परम्परा जुयावया ्च्वन दुवाला स्वय्गु नं याय्मा । सः स्यूपिसंनं मस्युपिं थ परिवार व मस्तेतः कनातयमा । अलेधका झीगु तजिलजि, संस्कृति विधि व्यवहार व मुल्य मान्यता कायम जूया च्वनी । मखुसा न्हूगु पुस्तां थ्वयात न्हंका मच्छोइ धका धाय् फैमखु ।
ईहियाय्गु चलन गबलेलिसें जुल धईगु छु नं दसु वा लिखित प्रमाणित आधार खने मदु । नेवाः दुनेहे शाही
(खड्गी) (नाय), साय्मी नापं छुं जाति उपसमुदायया थो प्रथा नाला वगु खनेमरु छाय् नालामका धयागु खँय् खोजया विषय खः तर थौकंने देखासिकि ठमिसिनं थः म्हयाय् मस्तेत ईहि याय्गु याना हःगु खने दु । अथेसां शाही, (खड्गी, नायः सिंह) तय्सं आःतकं थ्व थितियात नालाकागु धासा खने मदु । छाय् नालामकागु खः धैगु बिषय्ले शाही (नायः) जातीया जातीय् पहीचानया न्ह्यसःले चिन्तनसिल जुयादिपिं भाजु बामन शाही व बिनोद शाहीयात न्ह्यसः तयाबले जिपिं राजपुत शाही (सिंह) जुगुलिं जिमिं इही याय्मागु थिति (परम्परा) मदु । जिपिं नेवाः सुचिकरणे लासान वास्तविक नेवाः मखु, राजपुत शाही (सिंह) खः । नायः समुदाय् दुनेन थिथि उप–जात जाती दु धैगु लिसः खने दु ।
पौरानिक स्वस्थानी बाखँनय् च्वयातः कथं – विष्णु दक्षप्रजापतिं वैत फोनगुबी धैगु सत्यबाचा ल्हाका ,थत धका सतीदेवी फ्वना कन्यादान, बीकुन्हु दक्षप्रजापतिया छें जज्ञशालासं कन्या लः ल्हाना बीत माम मेनका कमण्डलु ज्वना, बवु दक्ष म्हयाय्या ल्हा ज्वना कन्यादान बित ठीक जुयाच्वंवले छम्ह ज्याथम्ह जोगी अन थ्यनि, जितः भिक्षा मब्युसें कन्या दान बीदैमखु , बिल धाःसा काम्हसित नं ब्यूम्हसितः नं श्राप बी धका ख्याई । पूर्व सल्लाहसाहुति कथं बिष्णुं व महाद्यः रुपि ज्याठ जोगीयात सःता, कन्या दान बी सिधलकि भिक्षा बी धका हेका थः लिक्क जःव पाखे तै, अले बिष्णु माया तोपुया मां बौया मिखा छखे छखे ब्वय्का, व ज्याठया ल्हाती कन्याया ल्हाः थपुकोपु याना बिल । थुगु कथं बिष्णु च्वना, सतीदेवी व महाद्यःया बैवाहिक सम्बन्ध स्वाका बिल ।
थथेहे लिपाया जन्मे, सतीदेवी पार्वतीया रुपय् हिमालय पर्वतय् जन्मकाः वन । कालान्तरे नं महाद्यः भात लाकेत अनेक ब्रत पूजा याना लिपा बिष्णुया उपदेश कथं स्वस्थानी ब्रत च्वना स्वस्थानी ब्रतया प्रभावं पार्वती व महाद्येया इहिपा जुल । थुक्थं बिण्ष्ुण माध्यमं महाद्ये यानं कन्या प्राप्त यागु जूगुलिं व हे नियम कथं न्हापां सुवर्णकुमार हिरण्यपुर रुपि बिष्णुयात कन्या दान वीगु अनलिपा बेलनाप बिबाह याना बीगु “इही” धैगु प्र्रथा नेपाःया नेवाः समुदायले दयका चलने हःगु खः धैगु थन धार्मिक मान्यता दुगु खने दु ।
अथेहे “हिरण्यपुरुपिलसें ब्याहा याना बिल धाःसा सदा सदा नेपाःया मिसातः सौभाग्यवती ज्वी” धका महाद्यः व पार्वतीयात बिगु बर्दान कथं नेवाः मिसामचातः गबलेहें बिधवा मजुइगु अले सदा सौधाग्यवती ज्वीमा धका भाःपिया थः पूर्वजपिसं लिपायापिं सन्तान पिनिगु भिंयालागिं कना वंगु व चलेयाना वंगु रितिथिति ब्यवहार उबलेलिसें नेपाःले चलेजुया वयाच्वन । थ्वहे धार्मिक मान्यता कथं झी नेवाःतय्गु शुध्द रितिथिति कथं इहिपावले जिचाभाजु जुइम्ह जन्ति नापं वनि मखु वा वनेगु चलन मदु ।
इहिया बारे छम्ह निम्ह हनेबहपिं बिध्दानपिसं च्वया तःगु खँ व धापु थन न्हिथने बहजु –
१. सर्दार इकवाल अलि शाहहं थःगु नेपाःया विषये च्वया दिगु सफुली च्वयातगु खने दु –“नेवाः मिसा बिधवा जुल धाःसा, प्राथमिक बिवाह बेललिसे जूगु या महत्व खेने दै । थुकिं हाकनं ब्याहा–यायेज्यू धैगु सुत्र क्यनी । बेल लिसें बिवाह जूगु दु हे दुनि। मिसां जि बिधवा मजूनिधका दावा याई, नेपाःया नेवाः तयु जकहे थ्व थिति दु । ”
२. इतिहासकार श्री डिल्लीरमण रेग्मीजु थःगु प्राचिन नेपाः धैगु सफुली “इहि” बारे च्वया तःगु दु –“नेवाः तयु् बालविवाह प्रथा मदु तर इमिसं थः मिसामस्तेत, दैबिक तथा स्थाई पत्नीत्वया सिध्दान्तया, जीवन भर बिधवा जुइगुलिं बचेयाना तःगु दु । ”
३. अथेहे मेम्ह छम्ह बिध्दान भाजूं च्वंगु दु –“प्रत्येक नेवाः मिसा मस्तेत मचाबले बेललिसें ब्याहायाना बी । धाथें धाःसा नेवाः मिसा गुबेलसं बिधवा जुई मखु । न्हापा ब्याहा याम्ह बेलया सदा सर्वदा जीवन दया च्वनी धैगु, मान्यता दु । ”
वयेकः बिद्वान भाजू पिनिगु धापू कथं “इहि“ बिधवा मजूइेकेत याना तःगु छगु संस्कार खः । – तर ध्व संस्कार याये् मायका तःगुया मेगु नं छगु कारन जुइफु, व खः थीमत्यो(रजस्वला) मजूनिबलेहे म्हयमचा बियाछ्वेमाः धैगु शास्त्रिय कथन । थीमत्यो जुई न्हयोहे पयनं बी माःगुलि ब्रंम्हुत्तय मचाबलेहे कन्यादन बिया पैन बिया छोईगु न्हापा यागु चलन खने दु । बाल बिवाह प्रचलित जात जातितय शायद थोहे कारण याना तः गु जुई । धाई नापं कन्यादान कायेणु व बीगु पुण्यया खँ खः ।
पौरानिक बाखँनय् न्ह्यागु न्ह्याथ्य च्वया तःसा वा धार्मिक बिचार धारायापिँ जनतायात बोध याय्य नितिं धार्मिक रंग बिया तःसां , थ्व “इहि“ यायगु चलन छगु चलाखम्ह बिद्वानयागु हे देन खः । व मनु अतिहे चतुर व निति निपूर्णम्ह खः धायमा, गुम्हसें थ्व प्रथा दयकल । जन्मभर बिधवा जुया प्राकृतिं ब्यूगू जीवन ,काम क्रीडा आदियात तितांजली बिया ,मन चिना च्वनेगु धैगु कम थाकुगु खँ मखु । मेमेगु देशय व जात जातिपनि नकतिनि अग्रगामी बिचाकथं “बिधवा बिबाह “याय् जीक्यगु प्रथा लागु याना हल । तर झी पूर्खातसें न्हापाहे समाज बिकाशया सुरुवातीलसें“बिधवा बिवाह“या मूः जड “बिधवा “ धैपिहे समाजय मदयका सदां सौभाग्यवति जूयाच्वनीगु व जूइगू बिधि बिधान पलिस्थाना स्यने , कने याना वन । थः खुशींजि “बिधवा “ धका च्वनीपिं नेवा ः तयगु खँ मेगुहेकेँ खँ खः ।
नेवा समाजय् दाम्पत्य जीवनया लागि याइगु इहियां(बिवाह) थःगुहे मूल्य मान्यता दुगु खः सान पारपचुकेया अःपुगु लँ नं सामाजिक व संस्कृतिक मान्यता कथं हे दु । अले थुकिया अधिकार मिसासयसहे निहित दु । थुकिंं याना मिंस्तेय्त्तः मिजं (भात) यात ग्वँय् लित बिगुया हुनि(कारण) हे पारपाचुके पारपाचूकेयाय्गु ज्या मिज म्वाःमले जकःमखु ब्रम्हनाल (मृत्यु शैया) थ्यम्इ, वा सिथंयकुबले वा चिता व्हाना व्हानार्मि च्याना च्वबले तक नं सँभबदु (थो खय् थन नेवा समाजे भच्चा फरक फरक खँ खनेदु । गुमेश्यां थ्व सुविधा मि मतबले तक जक ढाइ गुमेश्यां मि त्य ढुंकान संम्भव दु धाइ । अले थुलियाय् धँुका दुःख च्वनेम्वा। इहिया हे ह (कारण) मिसा याक (एकाकीं) जीवन न्हयाकेगु खः वा मेम्ह मिजा नापँ इहिया(बिबाह) याय्गु खः धइगु निर्णय यायतः स्वतन्त्रहे जुइ धइगु सामाजिक व संस्कृतिक मान्यता दुगु थ्व नेपाः लय् मात्रि शातात्मक राज्य प्रणाली व्यवस्था दुगु कालय् सूरु जूगू ज्वीमा धइगु जिगु धारणा दू ।
नेवाः समाज दुने थौं कालान्तरय वया थःगु जातिय मुल्य मान्यताः लवयंकेगु व न्हंका च्छोयगु झवःल्य बिधवाया मान्यता काय्गु सूरु जूः वन । मिसातःथ बिधवा खः धका तूइगू खयू ब्रम्ह तयगु बर्खी वसः (श्रो वस्त्र) पुनिगु याइ्र्र अले गैह् नेवाः (ममेगु जात जाति) सरह घका(एकाकी)व अपेहेलित जीवनयापन याई । अयनं थुकियातः नेवाः समाजय् पिने गैह् नेवाःसमाजया प्रभावये(देखासिखिया) रुयप काय्गु याई । परम्पराया नामय् “इहि“ ला थौकन्हे न अनिवार्य( मयासे मज्यूगूया ) रुपय् याई अयनं मेगु समाजया देखसिखी वा दुकायगु ज्याः दु । अथवा थुक्थं धाय्छिं ँन्हूगू पुस्त्तायातः इहि दुनेया गुहेरहस्य(दुनेया रहस्य) (ताजुप) (अचम्म ) व अश्चर्य जुया च्वणु खने दु । नेवाः समाज दुने हिन्दू व बौध्द धर्मया प्रभाव लाईगु झवःलय थःगु जातिय मौलिकत्ता ब जातिय मौैलिकता ब जातिय म्हसिका ल्वमंकेगु सूरुजूल वा अर्थ (गुहेरहेस्य) बुझमजुसानं अवशेषयारुपय. थुकिया निरन्तरता दयाहेचांगु दु । सहज व अदिवासी जीवन शैलीया नेवाः समाज दुने (बाह्य) प्रभाव बदे जुजु बँ क्ले बाल बिवाह व बिधवाय मान्यतायातः दुमकाकेतः “इहि“ या पूथा चलन चलेयानातःगु खने दू ।
नेवाः समाजय् लैंगिकभेदयातः बदावाया तिब बित गुगुनं आधा।र धार्मिक ग्रन्थय खने मदु। खहे मदु। थ्वहे खँया आधारय् नेवाः संमाजय् मिसाया स्थान मिजँ सरहे दुगु खने दू । अयनं थिथि ईल्य् खनेदुगु दु्रं असमानसाया न्हयःसले अजाणु भेदभाव खने दुगु सुरुजुगु सही खः । अयसां उकियात ः परम्पराया ूरुपय काय्गु धासा पाय्छि मनू व ला मेगु समाजया प्रभाव व बिकृति अले बिसंगति खः । मौलिक मान्यता व तजिलजि व रितिथिति , बिधि व्यवहारय् पिनेया प्रभाव लिचिला वँसा लेगिक समानसाया जीवन शैली स्वतः पुनःरस्थापित जुई अलय् थ्व अनिबार्य नं दु ।
प्रकाशमान शिल्पकार
मो.नं.९८४१३७७६६१
भ्mबष्(ि कजष्उिपबचऊ२जयतmबष्।िअयm
नेवाः नेपाःया छगु जातीय समुदाय् जक मखु नेपाःया म्हसीका हे खः । धायतेनागु खँ छु धासा– नेवाः थःहे जात मखु, छगु राष्ट्रियता हे खः । नेपाः एकीकरण न्हय यें स्वनिगः (काठमाण्डौं उपत्यका) यात नेवाः, नेपाःगाः (नेपाल मण्डल) व नेपाः दुने बसोवास याना बयाच्वंपिं न्हयागु हे जात जाती वा धर्मसम्प्रदाययात न नेवाः हे धाई । अले नेवाः राष्ट्रियता दुने उतर सँदेय् (तिब्बत, चिन) व दक्षिण भारतया इतिहासयात नापं दुथ्याका (संयोजन) यायाँ थःगु अस्तित्वयात म्हसीका बीइगु शक्ति सम्माहित (निहित) जुया च्वंगु दु । छगु राष्ट्र संचालन यायतः माकथं जात जाती, धर्म, संस्कृति संयोजन नेवाः राष्ट्रियता दुने दुथ्याना च्वंगु .सम्माहित) दु ।
नेवाः समुदायया मां भाय् अझ रुपस्तरुपं धायगु हे खःसा तात्कालीन नेपाःया भू–भाषा (राष्ट्रिय भाषा) नेवाः भाय् (नेपाल भाषा) खचः । नेवाः भाय् तिव्वती, (सँदेय्) व बर्मेली भाषा दुनेया खसा न लिच्छबिकाल लिपां संस्कृति व मल्लकाल लिपा मैथली, खस, फारसी, उर्दुया नापं मेमेगु भाषा भाषीया संस्कृति नापं दुथ्याना (संयोजन जुजुं) व गु खने दु । नेवाः भाय्यात “नेपाल भाषा” या नामं सम्मानित जुया च्वंगु दु । अय्सां थन राज्यं व गैह्र नेवाः तयसं झीगु भाययात नेवारी भाषा धया क्वचिंकेगु वा अपहेलित यायगु ज्याः जुयाच्वंगु दु । थुकियातः झीसं बिरोधया सः तय्गु त्वते मज्यू ।
नेवाः समुदायया थःगु हे मौलिक लिपि (आखः) या व्यवस्था दु । लुमंकादिसं झीसं (नेपाःमि तय्सं) च्वयावयाच्वनागु व छ्यलबला वयाच्वनागु देवनागरिक लिपि (आखः) नेपाःया मौलिक लिपि मखु । थ्व ला झी छिमेकी राष्ट्र भारतया मौलिक लिपि (आखः) खः नेवाः समुदाय्या मौलिक लिपि (नेपाल आखः) – रञ्जना लिपि, भूजिमोल लिपि, कूंमोल लिपि, क्वैमोल लिपि, गोलमोल लिपि, पाचुमोल लिपि, हिमोल लिपि, लितुमोल लिपि व प्रचलित नेपाल लिपि आदितः खः । थ्वहे नेपाल आखःया रञ्जनालिपि संयुक्त राष्ट्र संघय् प्रस्तुत (दर्ता) याना नेपाःयात छगु बिस्कंं स्वतन्त्र सार्वभौमसत्ता सम्पन्न राष्ट्रया दर्जा कायत व बिकेत झी नेपाःमि सफल जुगु दु । बिश्वया उत्कृष्ट लिपि मध्य झीगु नेपाल आखः रञ्जना लिपि दोस्रा स्थानय् लागु दु । थ्प झी सकल नेवाः समुदाय्या हे गौरबया खँ खः । थ्व खँय सकल झी नेवाःत लसता ।
नेवाः म्हसीका धयागु नेवाः तय्सं कःघाना (नाला) वयाच्वंगु संस्कृति (तजिलजि) खः । नेवाः तजिलजि धयागु नेवाः समुदाय्या बिस्कंगु रितिथिति बिधिव्यवहार वा आचरण खः । नेवाः समुदाय्या बिस्कंगु तजिलजि, रितिथिति, बिधिव्यवहार आचरण थथे दुः ः–
(क) सनातन शैब मार्गी, बैश्णबी मार्गी (हिन्दू) व बौद्धधर्मालम्बी दक्वं समुदायते कौलागा आमै (कार्तिक औसि) कुन्हु बहःनी लक्ष्मीद्यः पूजायायगु परम्परा दु । थ्व परम्परा कथं झी नेवाःतय्सं लक्ष्मीद्यः पुजायाईबले पूं (चित्रकार) तयेसं चोयातःगु वा छापेयानातःगु लक्ष्मीद्यः नापं तुयूम्ह ख्याया किपा दुगु लक्ष्मीपाः (किपा) यात लक्ष्मीद्यः भाःपिया ढुकुटी तया पेताधासाः (ला ऐला ङया, ख्यँ) दुगु भ्वय्ब्व छाया पूजायाना हनेमागु थिति दु । जबकी हिन्दू शास्त्र स्वयेगु खसा लक्ष्मीद्यःयात ला ऐला चलेजुगु खने मदु अयेसां झी नेवाःतयेसं लक्ष्मीद्यःयातः पुज्याना छाईगु पेताधासा दुगु भ्वय्ब्वले ला, ऐला, थ्व, ङया, ख्यें. दई, थ्वहे झी नेवाः म्हसीका खः ।
(ख) अथेहे लक्ष्मीपूजां कन्हे कुन्हु कछालथ्व पारु (ने.सं.न्हूदँ (कार्तिक खुल्कपक्ष प्रतिपदा) कुन्हु आत्मापूजायारुपे झी नेवाःतये म्हःपूजायायमा । थ्व न नेवाः म्हसीका खः ।
(ग) अथेहे चिल्लागा चह्रे (चैत्रकृष्णपक्ष चतुर्दशी) पाहाँचह्रे (पिशाचचह्रे) कुन्हु येंया नेवाःतये लूकूं माद्यः (महादेब) यातः पेताघासाः तःया भ्वयब्व छाया पुज्याय्मा । हिन्दू शास्त्र स्वयेगु खसा माद्यः (महादेव) यात ला, ऐला, थ्वं चलेजुगु खनेमदु । अयसां लूकूं माद्यः (महादेव) यात ला, ऐला सहितया पेताघासाः तःया भ्वय्ब्व छाया पूज्यायेमागु नेवाः तजिलजि हे नेवाः म्हसीका खः ।
(घ) अथेहे ञलागा पारु (आश्विण शुल्कपक्ष प्रतिपदा) कुन्हु नलस्वाँ निस्वना अष्टमी, नवमी कुन्हु नेवाः थिति कथं पुज्यायाना दशमी कुन्हु चालंयाना पायोन्हयाका मोहनी नखः हनेगु नेवाः थिति दु । गैह्र नेवाःतये सप्तमी कुन्हु फुलपाती दुकायमागु थिति दु । अयसां झी नेवाःतये फुलपाती दुकायेमागु थिति मदु । गैह्र नेवाः तये थ्व नखःयात बिजया दशमी (दशैया) रुपे हनि धासा झी नेवाःते मोहनीनखः यारुपे हनी । थ्व न नेवाः म्हसीका तजिलजि खः ।
(ङ) नेवाः म्हसीका बिया वयाच्वंगु तजिलजि वा थिति मध्ये नेवाः मिसामचातयेतः न्यादँ वा न्हयदँय् बैदिक थिति कथं सुवर्णकुमार (हिरण्यपुरुष) रुपि बिष्णु साक्षी तथा महाद्यः (महादेव) या प्रतिक व्यः (बेल) नापं बेलबिवाह याना बालविवाह प्रथा बिरुद्ध नेवाःतयसं छगु क्रान्तिकारी पला न्हयाका नेवाः मिसातयेतः गबलेहे बिधवा मजुइगु “इहि” थिति कःघाना वयाच्वंगु दु । नेवाः म्हसीका बिया वयाच्वंगु नेवाः थिति मध्य थ्ब इहि प्रथा छगु तःधंगु हे बिस्यंगु थिति खः । अथेला नेवाः समुदाय दुने हे न गोपाली, द्यला, शाही (नायः) नापं छुं जाती उपजातीया इहि पाय्मागु थिति मदु । शाही (नायः) बाहेक मेमेगु जातिं थौकन्हे देखासिकि थ्व इहि प्रथा याना हगु खने दु । शाही (नायः) जातीं थौतक न थ्व प्रथा छाय नालामयागु खः धइगु खँया न्हयसले जिपिं राजपुत सिंह जुगुलिं इहि याय्मागु थिति मदु धया जातीय पहिचान व तजिलजिया न्हयसले चिन्तसिल जुया दिम्ह सिन्हँस्वाँ खल्लया पूर्व नायः (अध्यक्ष) भाजु बामन शाही व भाजु बिनोद शाही तयगु लिस खने दु ( इहि नेवाः थिति सन्धा टाइम्स, न्हिपौ ने.सं.११३२ सिल्लाथ्व १३ आइतवाः ) ।
लक्ष्मी द्यः
नेवाः संस्कारे मचाबुलकिं, भौमचा दुकालकिं व मनु सित्त धासाः नेवाः धार्मिक संस्कार कथं थःथःगु इलाका छ्वासे ( छ्वास अजिमायाय्) दर्ता वा सूचं बिमागु थिति खने दु । नेपाले २०३३ साल पाखे तिनि व्यक्तिगत घटना स्थानिय पञ्जीकाअधिकारीथाय् दर्तायाय् मागु ऐन कानून पिहां वगु खः । अथेसां नेवाः समाजे नेवाः समाज बिकाशया ई लिसं हे नेवाः समाज दुने सुयाँ मचाबुल धालसा मचानिसे मांया मचाछेंन पिहाँ वगु पि (साल, नाल) धौभ्यःचाय मःतया उकिया द्यने पि (साल, नाल) तया थःगु इलाका छ्वासे (छ्वासः अजिमाय्) तय यंकेमागु अनिवार्यता दु । थ्व छगु मचाबुल धयागु छ्वास अजिमायात सूचं बिगु वा दर्तायाय् गु संस्कार खः । अथेला थौकन्हे सकस्या सुरक्षित रुपं मचाबुइकेत अस्पताले यंकेगु चलन जुगु लिं परम्पराकथं पि (साल, नाल) छ्वासे वायगु तना वन । अथेहे नेवाः समाजे सुयाँ छें न्हूम्ह भौमचा दुकाईबले भम्चायात दुलिं÷मोटरं क्वकयाः माजुं वा थकालि नकिं न च्वकाबजि प्यख्यरं ह्वला छवई थ्व थिति अजि अजिमापिंतः छें भम्चा दुहांवलाधका सूचं बिइगु खः । अथेहे न्हुम्ह भम्चा व व्यायाम्ह काय्भाजु (निम्हतिपुलिं) नेवाः थिति कथं छपा थायभुई नया बाकि ल्यंगु चिप नसा ज्वलं छ्वासे (छ्वासः अजिमाथाय्) वाय्यंकि वा छाय्यंकि । थ्व न छगु छ्वासः अजिमायातः छें भम्चा दुतहयन धया धार्मिक आस्था व बिश्वास कथं छ्वास अजिमायात सूचं विगु वा दर्ता यायगु हे खः । अथेहे सुयाँ छें सुं मनू सित्तकिं छें जः पिसं वया लासा, सूकू, सिम्हसिया वस, तुफि आदि सरजाम छगु पिचा (चिचिपुगु पं न दयकातःगु छगु प्रकारया थल ) य तया थःपिनि लागाया छ्वासे ख्व ख्वँ वाय्येंका जिमि छेँ .........जः छम्ह मन्तधका छ्वासः अजिमायात सूचं बिगु वा दर्ता यागु धार्मिक नेवाः थिति (संस्कार) खः धइगु नेवाः तजिलजिया खँय दुवाला स्वया च्वंम्ह भाजु बामन शाहीया भनाई खने दु ।
मनूया थुगु चोला त्वतेवं उम्हेस्यां थःपिनिगु कुल रक्षा व उन्नतिया नितिं थीथी लागाय् व थायथासय् च्वनाः रक्षा यानाच्वनी धयागु खँय् नेवाःतय् आस्था व विश्वास दु । अजि, अजिमा, अजा, आजाजु वा देगुद्यः (कुलदेवता) कुलय् हनेबहःपिं पूर्वजतः खः । गुम्हेसित द्यः भाःपाः पूजा याय्गु, दँये छकसां उमिगु गुणयात लुमंका जात्रा न्याकेगु वा नखः चखः बले पुज्याना हना भाग पन्छयाय्गु परम्परा थौतकन ल्यना च्वंगु हे दु । थाय्थासय् च्वंपि अजि, अजिमा, अजा, आजाजु (भैलद्य, भैरब) व थःथःगु दुगुद्यः (कुलदेवता) यातः नेवाः तय्सं थः पूर्वजकथं हना वयाच्वंगु दु । गथेकी झी नेपाःमि तय्सं देय् व जनताया लागिं बलिदान बिया वंपि गंगालाल, दशरथचन्द, धर्मभक्त व शुक्रराज शास्त्री यात अमर शहीदया रुपे हना वयाच्वंगु खः । कालान्तरे वना राष्ट्रवादी व प्रजातन्त्रवादी नेपाःमी तयेसं थ्व अमर शहीद तयेत न द्यःभाःपा पूजा याई तिनि ।
ने.सं.५०१ न्हयतक थन नेपाःले जातीय विभाजन खने मदु । ने.सं.४४४ दँय् मुस्लिम सुल्तान गयासुद्यिनया आक्रमणं बिस्थापित जुया सिम्रनगढ राज्यं (आया नेपाःया बारा जिल्लाया लगा) या सूर्यबंशी राजा हरिसिंहदेव थः लानी देवदेवी, राजकुमारतः– जगतसिंहदेव, मतिसिंहदेव व शक्ति सिंहदेव या नापं इष्टदेवी (आगंद्यः) तलेजु भवानी सहित छुं विश्वासिलो भाईभारदारः नापं ज्वना दोलखाया लं जुका तत्कालीन नेपाःया राजधानी ख्वपेः लानी देवदेवी दाजु रुद्रमल्ल (शासन अख्तियार वाला) या सरणे वबले हरिसिंहदेज लंयेहे सिगुलिं लानी ख्वपः देशे थ्यबले खसराजा आदित्य मल्लया आक्रमणं नेपाःया राजा (जुजु) अरिरमल्ल व शासन अख्तियारवाला रुद्रमल्ल नं. सिगुलिं रुद्रमल्लया जेठीम्ह म्ह्याय नायकदेवी राजगद्दीले च्वनेधुंका देवदेवीं तान्त्रिक तलेजु भवानी ख्वपया थथु लायकुलि पलिस्था याना १०८ म्ह मे बलि बिगु प्रथा दय्का राज सत्ताय् थःगु प्रभुत्व (प्रभाव) जमेयाना, थः जेठाम्ह कायभाजु राजकुमार जगतसिंह नापं लानी नायकदेवी इहिपा याना बिया सूर्यबंशी हरिसिंहदेवया वंश नेपाःया राज सत्ताय् च्वंगु खने दु । थु कथं सिंहतः नेपाःले प्रवेश जुया नेवाः जुया वंगु खने दु ।
जगतसिंह व नायकदेवीया जेठीम्ह म्ह्याय राजल्लदेवी ने.सं.४७५ दँय् राजगद्दीले च्वने धुंका खसीया जयस्थितिमल्ल नापं राजल्लदेवीया इहिपा जुया नेपाःया राज सत्ताय् जयस्थिति मल्लं थःगु प्रभुत्व जमेयाय् धुंका नेपाःले जुयावया च्वंगु परम्परागत मातृसत्तात्मक राज्य प्रणालीयात न्हंका पित्रृसत्तात्मक राज्य प्रणाली (जेठी म्ह्याय् राजगद्दीले च्वनिगु मखुकि जेठाम्ह काय् राजगद्दीलेय च्वनिगु प्रथा) न्हुगु राज्य प्रणाली व्यवस्था सुरुयाना नेवाः समाजे पित्रृसत्तात्मक प्रणाली रितिथिति सुरुयागु खने दु (तिर्थलाल नाघःभनी या श्री तलेजु भवानीया इतिहास व पदम श्रेष्ठ या नेवार सफु) थु कथं खस मल्ल न नेपाःया राज सत्ताय् च्वना नेवाः जुयावंगु खने दु । थ्वहे हुनिं (कारणं) याना नेवाः समाज दुने न नेवाः थिति दुने लागु “इहि” शाही (राजपुत सिंह) जातीया याय् मागु परम्परा मदुगु ज्वीइमा । ने.सं.५०१ दँय् जयस्थिति मल्लं नेपाःया आदिवासी नेवाः व लिपा नेपाः गाले प्रवेश जुपिं समुदायनं मिलेयाना ६४ गु जात जाती नं दुथ्याका जात जाती विभाजन याना जातीय छुवाछुट थजागु कुसंस्कार लादेयातः अवेलेनिसे थन नेवाः दुने नं थीथी जात जाती दयावगु खने दु (नेपाल लिपि संग्रह–धर्मादिव्य धर्माचार्य) ।
नेपाःले किराती, लिच्छवी मल्ल, खस मल्ल, शाह, राणाकाल जुजु थौं गणतान्त्रिक युग तक थ्यंबले नेपाःया मू–बासिन्दा (रैथानेतः) नेवाःतय्त न्हंका छोयगु रणनितियायां द्यः लां द्यः पितिनिथें वा छुचुं प्mवंगिं घःमायातः पितिंथेहे गैह्र नेवाःतयसं व राज्यं झी नेवाःतय्त सडक विस्तार व शहर बिस्तार या छुमां बुलडोजर आतंङ्कयाना परम्परागत नेवाः बस्तीं बिस्तापित यायगु ज्याः थन जुया च्वंगु दु । उपत्यकांं पिनं थन वइपिसं स्वनिगःले आदिवासी नेवाःतेगु भूमि वयाः नेवाःतयत भंmगः लानाः भूमि धमाधम गैह्र नेवाः तेयसं कव्जा याना वयाच्वन । राज्यं सडक बिस्तार व शहर विस्तार स्वयान थुकिया बैकल्पिक लँ स्वयमा । बैकल्पिक लं धायबले थन सडके गुडे ज्वीगु सवारी साधनया न्हूगू दर्ता व झिके यायगु ज्याः २०÷२५ दँ तक बण्ड याय्मा । अथेहे अनियन्त्रित कथं ये स्वनिगःपिनं थन बसाई सरे जुया वया च्वपि व थीथी कारणं वइगु मनुया खुसिबा यात नियन्त्रित याना आदिबासी नेवाः समुदाय व नेवाः बस्तियात राज्यं संरक्षण याय्मा ।
g]kfM j ef/tLo ;dfho\ lawjf hLjg 5u" cle;fkof ?ko\ sfod\ s" –k|yf b'u" vg] b' . lawjf ljjxf ofodHo" wfou' k'nf+u' dfGotf h'ofjofrf]+u' vg]b' u'ls+ofgf Gxfkf Gxfkf oflkF lawjf ld:t gf/sLo hLjgofkg ofgf RjFu' vg] b';f y]f]sg] cu|ufdL k|ufltzLn larf/ cg'?k ;dfh ;'wf/of ‰jn] lawjf ld:tM laafx ofot /fHo+ k|f]T;fg lau' Hofg+ ;"?h"u" vg] bF' . Yj 5 u" af+nfu' ;fdflhs Xo'kf vM . t/ ld:tM uan]x]+ lawjf h'Odv'u' ;bf ;f}efUosjtL h'ofRjlgu' k/Dk/fut wflds{ j ;fdflhs d"No dfGotf b'u' g]jfM ;dfhof æOlxÆ u}x| -g]jfM –d]d]u' hfthfltof_ ;fdfhof la:s+ lalw Jojxf/ vM . cy]x] h'of Olx ;+:sf/of ljifon] efh' :joDe"nfn >]i7h' Yjlsoft k|ultzLn j qmflGtsf/L kMnf vM woflb . b]zo\ lyly d]d]u' ljifon] P]g sfg'g lgdf{0f h';fg+ ljwjf k|yf j dfGotf oft Gx+sf 5f]o\u' P]g sfg"g /fHo+ db\osu' t/ g]jfM ;dfhb'g] yMhfMu' dfGotfx] db' . g]jfM ;dfh+ uf}/atfo\s] dfu' vF >]i7h'+ of egfO{ vg] b' .
नेवाः थिती
प्रकाश मान शिल्पकार
प्रकाशित
सन्धया टाइमस न्हिपौ
ने. सं. ११३२ सिल्लाथ्व १३ (२०६८ माघ २२)
सनातन हिन्दू समाजय भात सितकि मिस्तय्गू बाकीँ जीवन थःगू परम्परागत सामािजक मान्याता कर्थ बिस्कं जीवन हनेमागु थिति दु । बिधवा जीवन हिन्दू मिस्तय्या लागिं छगु हाथ्या खः । तर हिन्दू हे जूसा झी नेवाः समाजय् मिस्त गब्लेहें “बिधवा “ जुइमखु , मिजं सिई घुंकानं सेोभाग्यवती हे जूया च्वनीगु नेवाः रितिथिति व मान्यता कायम जुयावया च्वंगु थन खने दू । झीगु नेवाः समाजय् बालबिवाह प्रथा दुमकाकेत छगु प्रगतिशिल व क्रान्तिकारि रितिथिति बिधिव्यवहार कायम याना वयाच्वंगु थ्व नेवाः संस्कार “इहि“ खः ।
नेपाः व भारतीय समाजय् बिधवा जीवन छगू अभिसापया रुपय् कायम् कू –प्रथा दुगू खने दु । बिधवा विवहा यायमज्यू धायगु पुलांगु मान्यता जुयावयाचोंगु खनेदु गुकिंयाना न्हापा न्हापा यापिँ बिधवा मिस्त नारकीय जीवनयापन याना च्वँगु खने दुसा थेोकने अग्रगामी प्रगातिशील बिचार अनुरुप समाज सुधारया झ्वले बिधवा मिस्तः बिबाह यायत राज्यं प्रोत्सान बिगु ज्यानं सूरुजूगू खने दँु । थ्व छ गू बांलागु सामाजिक ह्युपा खः । तर मिस्तः गबलेहें बिधवा जुइमखुगु सदा सौभाग्यकवती जुयाच्वनिगु परम्परागत धामिर्क व सामाजिक मूल्य मान्यता दुगु नेवाः समाजया “इहि” गैह्र (नेवाः –मेमेगु जातजातिया) सामाजया बिस्कं बिधि व्यवहार खः । अथेहे जुया इहि संस्कारया विषयले भाजु स्वयम्भूलाल श्रेष्ठजु थ्वकियात प्रगतिशील व क्रान्तिकारी पःला खः धयादि । देशय् थिथि मेमेगु विषयले ऐन कानुन निर्माण जुसानं विधवा प्रथा व मान्यता यात न्हंका छोय्गु ऐन कानून राज्यं मद्यकगु तर नेवाः समाजदुने थःजाःगु मान्यताहे मदु । नेवाः समाजं गौरबताय्के मागु खँ श्रेष्ठजुं या भनाई खने दु ।
“इहि” धायवं झीगू मने, मचाबले मिसा मस्त सकसितं याय् मागु छगू संस्कार जक खः धका च्वनि तर झीगु ठेत नेवाः भाषं “इहि” या अर्थ बिवाह खः । थौं कन्हे झीसं तःधीजुइका यायगु बिवाहयात “इहि” अथवा “इहिपा” धका मधाय् धुकंल । दोःले छम्हनिम्हसिगु म्हुतुं सिवाय् बिवाह यायगुया अर्थे “इहि” शब्द(खँग्व) पिहाँमवय् धुंकल । इहिपाया ब्वना–पौ जक च्वसां सुभ–बिवाह धकला तया हय् धुंकल । तर धाथें धायगु खःसा “इहि” धईगु हे बिवाह खः । पुलां पुलांगु सफुलि “इहि” खँग्व(शब्द) “बिवाहया” अर्थे छेलेबला व व्यवहारयाना तःगु दु ।
उकिं खँय्तसे झीतः छम्हसित छकः कन्यादान बीधुंफुम्ह मिसालिसें हानं ब्याहायाइपिं, छम्ह हे मिसायात निकः निकः कन्यादान याइपिं आदि इत्यादि नाना प्रकार हेस्यायाइगु गिजे याइगु जुयाच्वन । तर थ्व दक्व ब्याक्क “इहि” या अर्थ मथुया जक जुगु खः । अथेला माकलं लाभा सवाः छु थुई ? ब्रम्हुनं म्हुकंचा(च्याऊ) नःसा धकासवाः थुई । अथेला थौ कन्हेयापिं ब्रम्हु तयसं म्हुकं जकः मखु मेमेगु छु छु जक नःया सवाः थुईके धुंकलका अयन झीतः हिस्यायाइगु धासा त्वतःगु मखुनि का ।
झी नेवाः तय्त हेस्यायाीपि मेमेपिं जात जातितय्गु खँ तोते, झी हे नेवाःत न. “इहि” या बारे भ्रमे लाना च्वंगु खनेदु । भ्रमे नं गय् मलाई धया सः स्यूपिसं कंगु मखु, मस्युपिंला मस्यूपिंहे जुलःका । बिधि ब्यवहार धासा मयासें मज्यू धाइगु । परम्परा लिसे वःगु हँ । आजु आजाजुपिसं याना वःगु चलन हँ । तर थौया जागृत व चेतनसिल जनतां अवश्यन मिखातिसिना न्हयाम्हेस्यां धाथे, फै.थें जुई मखु । छु नं रितिथिति विधि व्यवहार व तजिलजि छाय् ? छु कारनं ? थ्व परम्परा जुयावया ्च्वन दुवाला स्वय्गु नं याय्मा । सः स्यूपिसंनं मस्युपिं थ परिवार व मस्तेतः कनातयमा । अलेधका झीगु तजिलजि, संस्कृति विधि व्यवहार व मुल्य मान्यता कायम जूया च्वनी । मखुसा न्हूगु पुस्तां थ्वयात न्हंका मच्छोइ धका धाय् फैमखु ।
ईहियाय्गु चलन गबलेलिसें जुल धईगु छु नं दसु वा लिखित प्रमाणित आधार खने मदु । नेवाः दुनेहे शाही
(खड्गी) (नाय), साय्मी नापं छुं जाति उपसमुदायया थो प्रथा नाला वगु खनेमरु छाय् नालामका धयागु खँय् खोजया विषय खः तर थौकंने देखासिकि ठमिसिनं थः म्हयाय् मस्तेत ईहि याय्गु याना हःगु खने दु । अथेसां शाही, (खड्गी, नायः सिंह) तय्सं आःतकं थ्व थितियात नालाकागु धासा खने मदु । छाय् नालामकागु खः धैगु बिषय्ले शाही (नायः) जातीया जातीय् पहीचानया न्ह्यसःले चिन्तनसिल जुयादिपिं भाजु बामन शाही व बिनोद शाहीयात न्ह्यसः तयाबले जिपिं राजपुत शाही (सिंह) जुगुलिं जिमिं इही याय्मागु थिति (परम्परा) मदु । जिपिं नेवाः सुचिकरणे लासान वास्तविक नेवाः मखु, राजपुत शाही (सिंह) खः । नायः समुदाय् दुनेन थिथि उप–जात जाती दु धैगु लिसः खने दु ।
पौरानिक स्वस्थानी बाखँनय् च्वयातः कथं – विष्णु दक्षप्रजापतिं वैत फोनगुबी धैगु सत्यबाचा ल्हाका ,थत धका सतीदेवी फ्वना कन्यादान, बीकुन्हु दक्षप्रजापतिया छें जज्ञशालासं कन्या लः ल्हाना बीत माम मेनका कमण्डलु ज्वना, बवु दक्ष म्हयाय्या ल्हा ज्वना कन्यादान बित ठीक जुयाच्वंवले छम्ह ज्याथम्ह जोगी अन थ्यनि, जितः भिक्षा मब्युसें कन्या दान बीदैमखु , बिल धाःसा काम्हसित नं ब्यूम्हसितः नं श्राप बी धका ख्याई । पूर्व सल्लाहसाहुति कथं बिष्णुं व महाद्यः रुपि ज्याठ जोगीयात सःता, कन्या दान बी सिधलकि भिक्षा बी धका हेका थः लिक्क जःव पाखे तै, अले बिष्णु माया तोपुया मां बौया मिखा छखे छखे ब्वय्का, व ज्याठया ल्हाती कन्याया ल्हाः थपुकोपु याना बिल । थुगु कथं बिष्णु च्वना, सतीदेवी व महाद्यःया बैवाहिक सम्बन्ध स्वाका बिल ।
थथेहे लिपाया जन्मे, सतीदेवी पार्वतीया रुपय् हिमालय पर्वतय् जन्मकाः वन । कालान्तरे नं महाद्यः भात लाकेत अनेक ब्रत पूजा याना लिपा बिष्णुया उपदेश कथं स्वस्थानी ब्रत च्वना स्वस्थानी ब्रतया प्रभावं पार्वती व महाद्येया इहिपा जुल । थुक्थं बिण्ष्ुण माध्यमं महाद्ये यानं कन्या प्राप्त यागु जूगुलिं व हे नियम कथं न्हापां सुवर्णकुमार हिरण्यपुर रुपि बिष्णुयात कन्या दान वीगु अनलिपा बेलनाप बिबाह याना बीगु “इही” धैगु प्र्रथा नेपाःया नेवाः समुदायले दयका चलने हःगु खः धैगु थन धार्मिक मान्यता दुगु खने दु ।
अथेहे “हिरण्यपुरुपिलसें ब्याहा याना बिल धाःसा सदा सदा नेपाःया मिसातः सौभाग्यवती ज्वी” धका महाद्यः व पार्वतीयात बिगु बर्दान कथं नेवाः मिसामचातः गबलेहें बिधवा मजुइगु अले सदा सौधाग्यवती ज्वीमा धका भाःपिया थः पूर्वजपिसं लिपायापिं सन्तान पिनिगु भिंयालागिं कना वंगु व चलेयाना वंगु रितिथिति ब्यवहार उबलेलिसें नेपाःले चलेजुया वयाच्वन । थ्वहे धार्मिक मान्यता कथं झी नेवाःतय्गु शुध्द रितिथिति कथं इहिपावले जिचाभाजु जुइम्ह जन्ति नापं वनि मखु वा वनेगु चलन मदु ।
इहिया बारे छम्ह निम्ह हनेबहपिं बिध्दानपिसं च्वया तःगु खँ व धापु थन न्हिथने बहजु –
१. सर्दार इकवाल अलि शाहहं थःगु नेपाःया विषये च्वया दिगु सफुली च्वयातगु खने दु –“नेवाः मिसा बिधवा जुल धाःसा, प्राथमिक बिवाह बेललिसे जूगु या महत्व खेने दै । थुकिं हाकनं ब्याहा–यायेज्यू धैगु सुत्र क्यनी । बेल लिसें बिवाह जूगु दु हे दुनि। मिसां जि बिधवा मजूनिधका दावा याई, नेपाःया नेवाः तयु जकहे थ्व थिति दु । ”
२. इतिहासकार श्री डिल्लीरमण रेग्मीजु थःगु प्राचिन नेपाः धैगु सफुली “इहि” बारे च्वया तःगु दु –“नेवाः तयु् बालविवाह प्रथा मदु तर इमिसं थः मिसामस्तेत, दैबिक तथा स्थाई पत्नीत्वया सिध्दान्तया, जीवन भर बिधवा जुइगुलिं बचेयाना तःगु दु । ”
३. अथेहे मेम्ह छम्ह बिध्दान भाजूं च्वंगु दु –“प्रत्येक नेवाः मिसा मस्तेत मचाबले बेललिसें ब्याहायाना बी । धाथें धाःसा नेवाः मिसा गुबेलसं बिधवा जुई मखु । न्हापा ब्याहा याम्ह बेलया सदा सर्वदा जीवन दया च्वनी धैगु, मान्यता दु । ”
वयेकः बिद्वान भाजू पिनिगु धापू कथं “इहि“ बिधवा मजूइेकेत याना तःगु छगु संस्कार खः । – तर ध्व संस्कार याये् मायका तःगुया मेगु नं छगु कारन जुइफु, व खः थीमत्यो(रजस्वला) मजूनिबलेहे म्हयमचा बियाछ्वेमाः धैगु शास्त्रिय कथन । थीमत्यो जुई न्हयोहे पयनं बी माःगुलि ब्रंम्हुत्तय मचाबलेहे कन्यादन बिया पैन बिया छोईगु न्हापा यागु चलन खने दु । बाल बिवाह प्रचलित जात जातितय शायद थोहे कारण याना तः गु जुई । धाई नापं कन्यादान कायेणु व बीगु पुण्यया खँ खः ।
पौरानिक बाखँनय् न्ह्यागु न्ह्याथ्य च्वया तःसा वा धार्मिक बिचार धारायापिँ जनतायात बोध याय्य नितिं धार्मिक रंग बिया तःसां , थ्व “इहि“ यायगु चलन छगु चलाखम्ह बिद्वानयागु हे देन खः । व मनु अतिहे चतुर व निति निपूर्णम्ह खः धायमा, गुम्हसें थ्व प्रथा दयकल । जन्मभर बिधवा जुया प्राकृतिं ब्यूगू जीवन ,काम क्रीडा आदियात तितांजली बिया ,मन चिना च्वनेगु धैगु कम थाकुगु खँ मखु । मेमेगु देशय व जात जातिपनि नकतिनि अग्रगामी बिचाकथं “बिधवा बिबाह “याय् जीक्यगु प्रथा लागु याना हल । तर झी पूर्खातसें न्हापाहे समाज बिकाशया सुरुवातीलसें“बिधवा बिवाह“या मूः जड “बिधवा “ धैपिहे समाजय मदयका सदां सौभाग्यवति जूयाच्वनीगु व जूइगू बिधि बिधान पलिस्थाना स्यने , कने याना वन । थः खुशींजि “बिधवा “ धका च्वनीपिं नेवा ः तयगु खँ मेगुहेकेँ खँ खः ।
नेवा समाजय् दाम्पत्य जीवनया लागि याइगु इहियां(बिवाह) थःगुहे मूल्य मान्यता दुगु खः सान पारपचुकेया अःपुगु लँ नं सामाजिक व संस्कृतिक मान्यता कथं हे दु । अले थुकिया अधिकार मिसासयसहे निहित दु । थुकिंं याना मिंस्तेय्त्तः मिजं (भात) यात ग्वँय् लित बिगुया हुनि(कारण) हे पारपाचुके पारपाचूकेयाय्गु ज्या मिज म्वाःमले जकःमखु ब्रम्हनाल (मृत्यु शैया) थ्यम्इ, वा सिथंयकुबले वा चिता व्हाना व्हानार्मि च्याना च्वबले तक नं सँभबदु (थो खय् थन नेवा समाजे भच्चा फरक फरक खँ खनेदु । गुमेश्यां थ्व सुविधा मि मतबले तक जक ढाइ गुमेश्यां मि त्य ढुंकान संम्भव दु धाइ । अले थुलियाय् धँुका दुःख च्वनेम्वा। इहिया हे ह (कारण) मिसा याक (एकाकीं) जीवन न्हयाकेगु खः वा मेम्ह मिजा नापँ इहिया(बिबाह) याय्गु खः धइगु निर्णय यायतः स्वतन्त्रहे जुइ धइगु सामाजिक व संस्कृतिक मान्यता दुगु थ्व नेपाः लय् मात्रि शातात्मक राज्य प्रणाली व्यवस्था दुगु कालय् सूरु जूगू ज्वीमा धइगु जिगु धारणा दू ।
नेवाः समाज दुने थौं कालान्तरय वया थःगु जातिय मुल्य मान्यताः लवयंकेगु व न्हंका च्छोयगु झवःल्य बिधवाया मान्यता काय्गु सूरु जूः वन । मिसातःथ बिधवा खः धका तूइगू खयू ब्रम्ह तयगु बर्खी वसः (श्रो वस्त्र) पुनिगु याइ्र्र अले गैह् नेवाः (ममेगु जात जाति) सरह घका(एकाकी)व अपेहेलित जीवनयापन याई । अयनं थुकियातः नेवाः समाजय् पिने गैह् नेवाःसमाजया प्रभावये(देखासिखिया) रुयप काय्गु याई । परम्पराया नामय् “इहि“ ला थौकन्हे न अनिवार्य( मयासे मज्यूगूया ) रुपय् याई अयनं मेगु समाजया देखसिखी वा दुकायगु ज्याः दु । अथवा थुक्थं धाय्छिं ँन्हूगू पुस्त्तायातः इहि दुनेया गुहेरहस्य(दुनेया रहस्य) (ताजुप) (अचम्म ) व अश्चर्य जुया च्वणु खने दु । नेवाः समाज दुने हिन्दू व बौध्द धर्मया प्रभाव लाईगु झवःलय थःगु जातिय मौलिकत्ता ब जातिय मौैलिकता ब जातिय म्हसिका ल्वमंकेगु सूरुजूल वा अर्थ (गुहेरहेस्य) बुझमजुसानं अवशेषयारुपय. थुकिया निरन्तरता दयाहेचांगु दु । सहज व अदिवासी जीवन शैलीया नेवाः समाज दुने (बाह्य) प्रभाव बदे जुजु बँ क्ले बाल बिवाह व बिधवाय मान्यतायातः दुमकाकेतः “इहि“ या पूथा चलन चलेयानातःगु खने दू ।
नेवाः समाजय् लैंगिकभेदयातः बदावाया तिब बित गुगुनं आधा।र धार्मिक ग्रन्थय खने मदु। खहे मदु। थ्वहे खँया आधारय् नेवाः संमाजय् मिसाया स्थान मिजँ सरहे दुगु खने दू । अयनं थिथि ईल्य् खनेदुगु दु्रं असमानसाया न्हयःसले अजाणु भेदभाव खने दुगु सुरुजुगु सही खः । अयसां उकियात ः परम्पराया ूरुपय काय्गु धासा पाय्छि मनू व ला मेगु समाजया प्रभाव व बिकृति अले बिसंगति खः । मौलिक मान्यता व तजिलजि व रितिथिति , बिधि व्यवहारय् पिनेया प्रभाव लिचिला वँसा लेगिक समानसाया जीवन शैली स्वतः पुनःरस्थापित जुई अलय् थ्व अनिबार्य नं दु ।
प्रकाशमान शिल्पकार
मो.नं.९८४१३७७६६१
भ्mबष्(ि कजष्उिपबचऊ२जयतmबष्।िअयm
नेवाः नेपाःया छगु जातीय समुदाय् जक मखु नेपाःया म्हसीका हे खः । धायतेनागु खँ छु धासा– नेवाः थःहे जात मखु, छगु राष्ट्रियता हे खः । नेपाः एकीकरण न्हय यें स्वनिगः (काठमाण्डौं उपत्यका) यात नेवाः, नेपाःगाः (नेपाल मण्डल) व नेपाः दुने बसोवास याना बयाच्वंपिं न्हयागु हे जात जाती वा धर्मसम्प्रदाययात न नेवाः हे धाई । अले नेवाः राष्ट्रियता दुने उतर सँदेय् (तिब्बत, चिन) व दक्षिण भारतया इतिहासयात नापं दुथ्याका (संयोजन) यायाँ थःगु अस्तित्वयात म्हसीका बीइगु शक्ति सम्माहित (निहित) जुया च्वंगु दु । छगु राष्ट्र संचालन यायतः माकथं जात जाती, धर्म, संस्कृति संयोजन नेवाः राष्ट्रियता दुने दुथ्याना च्वंगु .सम्माहित) दु ।
नेवाः समुदायया मां भाय् अझ रुपस्तरुपं धायगु हे खःसा तात्कालीन नेपाःया भू–भाषा (राष्ट्रिय भाषा) नेवाः भाय् (नेपाल भाषा) खचः । नेवाः भाय् तिव्वती, (सँदेय्) व बर्मेली भाषा दुनेया खसा न लिच्छबिकाल लिपां संस्कृति व मल्लकाल लिपा मैथली, खस, फारसी, उर्दुया नापं मेमेगु भाषा भाषीया संस्कृति नापं दुथ्याना (संयोजन जुजुं) व गु खने दु । नेवाः भाय्यात “नेपाल भाषा” या नामं सम्मानित जुया च्वंगु दु । अय्सां थन राज्यं व गैह्र नेवाः तयसं झीगु भाययात नेवारी भाषा धया क्वचिंकेगु वा अपहेलित यायगु ज्याः जुयाच्वंगु दु । थुकियातः झीसं बिरोधया सः तय्गु त्वते मज्यू ।
नेवाः समुदायया थःगु हे मौलिक लिपि (आखः) या व्यवस्था दु । लुमंकादिसं झीसं (नेपाःमि तय्सं) च्वयावयाच्वनागु व छ्यलबला वयाच्वनागु देवनागरिक लिपि (आखः) नेपाःया मौलिक लिपि मखु । थ्व ला झी छिमेकी राष्ट्र भारतया मौलिक लिपि (आखः) खः नेवाः समुदाय्या मौलिक लिपि (नेपाल आखः) – रञ्जना लिपि, भूजिमोल लिपि, कूंमोल लिपि, क्वैमोल लिपि, गोलमोल लिपि, पाचुमोल लिपि, हिमोल लिपि, लितुमोल लिपि व प्रचलित नेपाल लिपि आदितः खः । थ्वहे नेपाल आखःया रञ्जनालिपि संयुक्त राष्ट्र संघय् प्रस्तुत (दर्ता) याना नेपाःयात छगु बिस्कंं स्वतन्त्र सार्वभौमसत्ता सम्पन्न राष्ट्रया दर्जा कायत व बिकेत झी नेपाःमि सफल जुगु दु । बिश्वया उत्कृष्ट लिपि मध्य झीगु नेपाल आखः रञ्जना लिपि दोस्रा स्थानय् लागु दु । थ्प झी सकल नेवाः समुदाय्या हे गौरबया खँ खः । थ्व खँय सकल झी नेवाःत लसता ।
नेवाः म्हसीका धयागु नेवाः तय्सं कःघाना (नाला) वयाच्वंगु संस्कृति (तजिलजि) खः । नेवाः तजिलजि धयागु नेवाः समुदाय्या बिस्कंगु रितिथिति बिधिव्यवहार वा आचरण खः । नेवाः समुदाय्या बिस्कंगु तजिलजि, रितिथिति, बिधिव्यवहार आचरण थथे दुः ः–
(क) सनातन शैब मार्गी, बैश्णबी मार्गी (हिन्दू) व बौद्धधर्मालम्बी दक्वं समुदायते कौलागा आमै (कार्तिक औसि) कुन्हु बहःनी लक्ष्मीद्यः पूजायायगु परम्परा दु । थ्व परम्परा कथं झी नेवाःतय्सं लक्ष्मीद्यः पुजायाईबले पूं (चित्रकार) तयेसं चोयातःगु वा छापेयानातःगु लक्ष्मीद्यः नापं तुयूम्ह ख्याया किपा दुगु लक्ष्मीपाः (किपा) यात लक्ष्मीद्यः भाःपिया ढुकुटी तया पेताधासाः (ला ऐला ङया, ख्यँ) दुगु भ्वय्ब्व छाया पूजायाना हनेमागु थिति दु । जबकी हिन्दू शास्त्र स्वयेगु खसा लक्ष्मीद्यःयात ला ऐला चलेजुगु खने मदु अयेसां झी नेवाःतयेसं लक्ष्मीद्यःयातः पुज्याना छाईगु पेताधासा दुगु भ्वय्ब्वले ला, ऐला, थ्व, ङया, ख्यें. दई, थ्वहे झी नेवाः म्हसीका खः ।
(ख) अथेहे लक्ष्मीपूजां कन्हे कुन्हु कछालथ्व पारु (ने.सं.न्हूदँ (कार्तिक खुल्कपक्ष प्रतिपदा) कुन्हु आत्मापूजायारुपे झी नेवाःतये म्हःपूजायायमा । थ्व न नेवाः म्हसीका खः ।
(ग) अथेहे चिल्लागा चह्रे (चैत्रकृष्णपक्ष चतुर्दशी) पाहाँचह्रे (पिशाचचह्रे) कुन्हु येंया नेवाःतये लूकूं माद्यः (महादेब) यातः पेताघासाः तःया भ्वयब्व छाया पुज्याय्मा । हिन्दू शास्त्र स्वयेगु खसा माद्यः (महादेव) यात ला, ऐला, थ्वं चलेजुगु खनेमदु । अयसां लूकूं माद्यः (महादेव) यात ला, ऐला सहितया पेताघासाः तःया भ्वय्ब्व छाया पूज्यायेमागु नेवाः तजिलजि हे नेवाः म्हसीका खः ।
(घ) अथेहे ञलागा पारु (आश्विण शुल्कपक्ष प्रतिपदा) कुन्हु नलस्वाँ निस्वना अष्टमी, नवमी कुन्हु नेवाः थिति कथं पुज्यायाना दशमी कुन्हु चालंयाना पायोन्हयाका मोहनी नखः हनेगु नेवाः थिति दु । गैह्र नेवाःतये सप्तमी कुन्हु फुलपाती दुकायमागु थिति दु । अयसां झी नेवाःतये फुलपाती दुकायेमागु थिति मदु । गैह्र नेवाः तये थ्व नखःयात बिजया दशमी (दशैया) रुपे हनि धासा झी नेवाःते मोहनीनखः यारुपे हनी । थ्व न नेवाः म्हसीका तजिलजि खः ।
(ङ) नेवाः म्हसीका बिया वयाच्वंगु तजिलजि वा थिति मध्ये नेवाः मिसामचातयेतः न्यादँ वा न्हयदँय् बैदिक थिति कथं सुवर्णकुमार (हिरण्यपुरुष) रुपि बिष्णु साक्षी तथा महाद्यः (महादेव) या प्रतिक व्यः (बेल) नापं बेलबिवाह याना बालविवाह प्रथा बिरुद्ध नेवाःतयसं छगु क्रान्तिकारी पला न्हयाका नेवाः मिसातयेतः गबलेहे बिधवा मजुइगु “इहि” थिति कःघाना वयाच्वंगु दु । नेवाः म्हसीका बिया वयाच्वंगु नेवाः थिति मध्य थ्ब इहि प्रथा छगु तःधंगु हे बिस्यंगु थिति खः । अथेला नेवाः समुदाय दुने हे न गोपाली, द्यला, शाही (नायः) नापं छुं जाती उपजातीया इहि पाय्मागु थिति मदु । शाही (नायः) बाहेक मेमेगु जातिं थौकन्हे देखासिकि थ्व इहि प्रथा याना हगु खने दु । शाही (नायः) जातीं थौतक न थ्व प्रथा छाय नालामयागु खः धइगु खँया न्हयसले जिपिं राजपुत सिंह जुगुलिं इहि याय्मागु थिति मदु धया जातीय पहिचान व तजिलजिया न्हयसले चिन्तसिल जुया दिम्ह सिन्हँस्वाँ खल्लया पूर्व नायः (अध्यक्ष) भाजु बामन शाही व भाजु बिनोद शाही तयगु लिस खने दु ( इहि नेवाः थिति सन्धा टाइम्स, न्हिपौ ने.सं.११३२ सिल्लाथ्व १३ आइतवाः ) ।
लक्ष्मी द्यः
नेवाः संस्कारे मचाबुलकिं, भौमचा दुकालकिं व मनु सित्त धासाः नेवाः धार्मिक संस्कार कथं थःथःगु इलाका छ्वासे ( छ्वास अजिमायाय्) दर्ता वा सूचं बिमागु थिति खने दु । नेपाले २०३३ साल पाखे तिनि व्यक्तिगत घटना स्थानिय पञ्जीकाअधिकारीथाय् दर्तायाय् मागु ऐन कानून पिहां वगु खः । अथेसां नेवाः समाजे नेवाः समाज बिकाशया ई लिसं हे नेवाः समाज दुने सुयाँ मचाबुल धालसा मचानिसे मांया मचाछेंन पिहाँ वगु पि (साल, नाल) धौभ्यःचाय मःतया उकिया द्यने पि (साल, नाल) तया थःगु इलाका छ्वासे (छ्वासः अजिमाय्) तय यंकेमागु अनिवार्यता दु । थ्व छगु मचाबुल धयागु छ्वास अजिमायात सूचं बिगु वा दर्तायाय् गु संस्कार खः । अथेला थौकन्हे सकस्या सुरक्षित रुपं मचाबुइकेत अस्पताले यंकेगु चलन जुगु लिं परम्पराकथं पि (साल, नाल) छ्वासे वायगु तना वन । अथेहे नेवाः समाजे सुयाँ छें न्हूम्ह भौमचा दुकाईबले भम्चायात दुलिं÷मोटरं क्वकयाः माजुं वा थकालि नकिं न च्वकाबजि प्यख्यरं ह्वला छवई थ्व थिति अजि अजिमापिंतः छें भम्चा दुहांवलाधका सूचं बिइगु खः । अथेहे न्हुम्ह भम्चा व व्यायाम्ह काय्भाजु (निम्हतिपुलिं) नेवाः थिति कथं छपा थायभुई नया बाकि ल्यंगु चिप नसा ज्वलं छ्वासे (छ्वासः अजिमाथाय्) वाय्यंकि वा छाय्यंकि । थ्व न छगु छ्वासः अजिमायातः छें भम्चा दुतहयन धया धार्मिक आस्था व बिश्वास कथं छ्वास अजिमायात सूचं विगु वा दर्ता यायगु हे खः । अथेहे सुयाँ छें सुं मनू सित्तकिं छें जः पिसं वया लासा, सूकू, सिम्हसिया वस, तुफि आदि सरजाम छगु पिचा (चिचिपुगु पं न दयकातःगु छगु प्रकारया थल ) य तया थःपिनि लागाया छ्वासे ख्व ख्वँ वाय्येंका जिमि छेँ .........जः छम्ह मन्तधका छ्वासः अजिमायात सूचं बिगु वा दर्ता यागु धार्मिक नेवाः थिति (संस्कार) खः धइगु नेवाः तजिलजिया खँय दुवाला स्वया च्वंम्ह भाजु बामन शाहीया भनाई खने दु ।
मनूया थुगु चोला त्वतेवं उम्हेस्यां थःपिनिगु कुल रक्षा व उन्नतिया नितिं थीथी लागाय् व थायथासय् च्वनाः रक्षा यानाच्वनी धयागु खँय् नेवाःतय् आस्था व विश्वास दु । अजि, अजिमा, अजा, आजाजु वा देगुद्यः (कुलदेवता) कुलय् हनेबहःपिं पूर्वजतः खः । गुम्हेसित द्यः भाःपाः पूजा याय्गु, दँये छकसां उमिगु गुणयात लुमंका जात्रा न्याकेगु वा नखः चखः बले पुज्याना हना भाग पन्छयाय्गु परम्परा थौतकन ल्यना च्वंगु हे दु । थाय्थासय् च्वंपि अजि, अजिमा, अजा, आजाजु (भैलद्य, भैरब) व थःथःगु दुगुद्यः (कुलदेवता) यातः नेवाः तय्सं थः पूर्वजकथं हना वयाच्वंगु दु । गथेकी झी नेपाःमि तय्सं देय् व जनताया लागिं बलिदान बिया वंपि गंगालाल, दशरथचन्द, धर्मभक्त व शुक्रराज शास्त्री यात अमर शहीदया रुपे हना वयाच्वंगु खः । कालान्तरे वना राष्ट्रवादी व प्रजातन्त्रवादी नेपाःमी तयेसं थ्व अमर शहीद तयेत न द्यःभाःपा पूजा याई तिनि ।
ने.सं.५०१ न्हयतक थन नेपाःले जातीय विभाजन खने मदु । ने.सं.४४४ दँय् मुस्लिम सुल्तान गयासुद्यिनया आक्रमणं बिस्थापित जुया सिम्रनगढ राज्यं (आया नेपाःया बारा जिल्लाया लगा) या सूर्यबंशी राजा हरिसिंहदेव थः लानी देवदेवी, राजकुमारतः– जगतसिंहदेव, मतिसिंहदेव व शक्ति सिंहदेव या नापं इष्टदेवी (आगंद्यः) तलेजु भवानी सहित छुं विश्वासिलो भाईभारदारः नापं ज्वना दोलखाया लं जुका तत्कालीन नेपाःया राजधानी ख्वपेः लानी देवदेवी दाजु रुद्रमल्ल (शासन अख्तियार वाला) या सरणे वबले हरिसिंहदेज लंयेहे सिगुलिं लानी ख्वपः देशे थ्यबले खसराजा आदित्य मल्लया आक्रमणं नेपाःया राजा (जुजु) अरिरमल्ल व शासन अख्तियारवाला रुद्रमल्ल नं. सिगुलिं रुद्रमल्लया जेठीम्ह म्ह्याय नायकदेवी राजगद्दीले च्वनेधुंका देवदेवीं तान्त्रिक तलेजु भवानी ख्वपया थथु लायकुलि पलिस्था याना १०८ म्ह मे बलि बिगु प्रथा दय्का राज सत्ताय् थःगु प्रभुत्व (प्रभाव) जमेयाना, थः जेठाम्ह कायभाजु राजकुमार जगतसिंह नापं लानी नायकदेवी इहिपा याना बिया सूर्यबंशी हरिसिंहदेवया वंश नेपाःया राज सत्ताय् च्वंगु खने दु । थु कथं सिंहतः नेपाःले प्रवेश जुया नेवाः जुया वंगु खने दु ।
जगतसिंह व नायकदेवीया जेठीम्ह म्ह्याय राजल्लदेवी ने.सं.४७५ दँय् राजगद्दीले च्वने धुंका खसीया जयस्थितिमल्ल नापं राजल्लदेवीया इहिपा जुया नेपाःया राज सत्ताय् जयस्थिति मल्लं थःगु प्रभुत्व जमेयाय् धुंका नेपाःले जुयावया च्वंगु परम्परागत मातृसत्तात्मक राज्य प्रणालीयात न्हंका पित्रृसत्तात्मक राज्य प्रणाली (जेठी म्ह्याय् राजगद्दीले च्वनिगु मखुकि जेठाम्ह काय् राजगद्दीलेय च्वनिगु प्रथा) न्हुगु राज्य प्रणाली व्यवस्था सुरुयाना नेवाः समाजे पित्रृसत्तात्मक प्रणाली रितिथिति सुरुयागु खने दु (तिर्थलाल नाघःभनी या श्री तलेजु भवानीया इतिहास व पदम श्रेष्ठ या नेवार सफु) थु कथं खस मल्ल न नेपाःया राज सत्ताय् च्वना नेवाः जुयावंगु खने दु । थ्वहे हुनिं (कारणं) याना नेवाः समाज दुने न नेवाः थिति दुने लागु “इहि” शाही (राजपुत सिंह) जातीया याय् मागु परम्परा मदुगु ज्वीइमा । ने.सं.५०१ दँय् जयस्थिति मल्लं नेपाःया आदिवासी नेवाः व लिपा नेपाः गाले प्रवेश जुपिं समुदायनं मिलेयाना ६४ गु जात जाती नं दुथ्याका जात जाती विभाजन याना जातीय छुवाछुट थजागु कुसंस्कार लादेयातः अवेलेनिसे थन नेवाः दुने नं थीथी जात जाती दयावगु खने दु (नेपाल लिपि संग्रह–धर्मादिव्य धर्माचार्य) ।
नेपाःले किराती, लिच्छवी मल्ल, खस मल्ल, शाह, राणाकाल जुजु थौं गणतान्त्रिक युग तक थ्यंबले नेपाःया मू–बासिन्दा (रैथानेतः) नेवाःतय्त न्हंका छोयगु रणनितियायां द्यः लां द्यः पितिनिथें वा छुचुं प्mवंगिं घःमायातः पितिंथेहे गैह्र नेवाःतयसं व राज्यं झी नेवाःतय्त सडक विस्तार व शहर बिस्तार या छुमां बुलडोजर आतंङ्कयाना परम्परागत नेवाः बस्तीं बिस्तापित यायगु ज्याः थन जुया च्वंगु दु । उपत्यकांं पिनं थन वइपिसं स्वनिगःले आदिवासी नेवाःतेगु भूमि वयाः नेवाःतयत भंmगः लानाः भूमि धमाधम गैह्र नेवाः तेयसं कव्जा याना वयाच्वन । राज्यं सडक बिस्तार व शहर विस्तार स्वयान थुकिया बैकल्पिक लँ स्वयमा । बैकल्पिक लं धायबले थन सडके गुडे ज्वीगु सवारी साधनया न्हूगू दर्ता व झिके यायगु ज्याः २०÷२५ दँ तक बण्ड याय्मा । अथेहे अनियन्त्रित कथं ये स्वनिगःपिनं थन बसाई सरे जुया वया च्वपि व थीथी कारणं वइगु मनुया खुसिबा यात नियन्त्रित याना आदिबासी नेवाः समुदाय व नेवाः बस्तियात राज्यं संरक्षण याय्मा ।
इहि
नेवाः थिती
नेवाः थिती
k|sflzt
;Gwof 6fOd; lGxkf}
g]= ;+= !!#@ l;NnfYj !# -@)^* df3 @@_
;gftg lxGb" ;dfho eft l;tls ld:to\u" afsLF hLjg yMu" k/Dk/fut ;fdlfhs dfGoftf sy{ la:s+ hLjg xg]dfu' lylt b' . lawjf hLjg lxGb" ld:to\of nflu+ 5u' xfYof vM . t/ lxGb" x] h";f emL g]jfM ;dfho\ ld:t uAn]x]+ ælawjf æ h'Odv' , ldh+ l;O{ 3'+sfg+ ;]f]efUojtL x] h"of RjgLu' g]jfM l/ltlylt j dfGotf sfod h'ofjof Rj+u' yg vg] b" . emLu' g]jfM ;dfho\ afnlajfx k|yf b'dsfs]t 5u' k|ultlzn j qmflGtsfl/ l/ltlylt lalwJojxf/ sfod ofgf jofRj+u' Yj g]jfM ;+:sf/ æOlxæ vM .
g]kfM j ef/tLo ;dfho\ lawjf hLjg 5u" cle;fkof ?ko\ sfod\ s" –k|yf b'u" vg] b' . lawjf ljjxf ofodHo" wfou' k'nf+u' dfGotf h'ofjofrf]+u' vg]b' u'ls+ofgf Gxfkf Gxfkf oflkF lawjf ld:t gf/sLo hLjgofkg ofgf RjFu' vg] b';f y]f]sg] cu|ufdL k|ufltzLn larf/ cg'?k ;dfh ;'wf/of ‰jn] lawjf ld:tM laafx ofot /fHo+ k|f]T;fg lau' Hofg+ ;"?h"u" vg] bF' . Yj 5 u" af+nfu' ;fdflhs Xo'kf vM . t/ ld:tM uan]x]+ lawjf h'Odv'u' ;bf ;f}efUosjtL h'ofRjlgu' k/Dk/fut wflds{ j ;fdflhs d"No dfGotf b'u' g]jfM ;dfhof æOlxÆ u}x| -g]jfM –d]d]u' hfthfltof_ ;fdfhof la:s+ lalw Jojxf/ vM . cy]x] h'of Olx ;+:sf/of ljifon] efh' :joDe"nfn >]i7h' Yjlsoft k|ultzLn j qmflGtsf/L kMnf vM woflb . b]zo\ lyly d]d]u' ljifon] P]g sfg'g lgdf{0f h';fg+ ljwjf k|yf j dfGotf oft Gx+sf 5f]o\u' P]g sfg"g /fHo+ db\osu' t/ g]jfM ;dfhb'g] yMhfMu' dfGotfx] db' . g]jfM ;dfh+ uf}/atfo\s] dfu' vF >]i7h'+ of egfO{ vg] b' .
æOlxÆ wfoj+ emLu" dg], drfan] ld;f d:t ;sl;t+ ofo\ dfu' 5u" ;+:sf/ hs vM wsf Rjlg t/ emLu' 7]t g]jfM efif+ æOlxÆ of cy{ lajfx vM . yf}+ sGx] emL;+ tMwLh'Osf ofou' lajfxoft æOlxÆ cyjf æOlxkfÆ wsf dwfo\ w's+n . bf]Mn] 5DxlgDxl;u' Dx't+' l;jfo\ lajfx ofou'of cy]{ æOlxÆ zAb-vFUj_ lkxfFdjo\ w'+sn . Olxkfof Ajgf–kf} hs Rj;f+ ;'e–lajfx wsnf tof xo\ w+'sn . t/ wfy]+ wfou' vM;f æOlxÆ wO{u' x] lajfx vM . k'nf+ k'nf+u' ;km'ln æOlxÆ vFUj-zAb_ ælajfxofÆ cy]{ 5]n]anf j Jojxf/ofgf tMu' b' .
pls+ vFo\t;] emLtM 5Dxl;t 5sM sGofbfg aLw+'km'Dx ld;fln;]+ xfg+ AofxfofOlk+, 5Dx x] ld;foft lgsM lgsM sGofbfg ofOlk+ cflb OToflb gfgf k|sf/ x]:ofofOu' luh] ofOu' h'ofRjg . t/ Yj bSj AofSs æOlxÆ of cy{ dy'of hs h'u' vM . cy]nf dfsn+ nfef ;jfM 5' y'O{ < a|Dx'g+ Dx's+rf-Rofpm_ gM;f wsf;jfM y'O{ . cy]nf yf} sGx]oflk+ a|Dx' to;+ Dx's+ hsM dv' d]d]u' 5' 5' hs gMof ;jfM y'O{s] w'+snsf cog emLtM lx:ofofOu' wf;f TjtMu' dv'lg sf .
emL g]jfM to\t x]:ofofLlk d]d]lk+ hft hfltto\u' vF tf]t], emL x] g]jfMt g= æOlxÆ of af/] e|d] nfgf Rj+u' vg]b' . e|d] g+ uo\ dnfO{ wof ;M :o"lk;+ s+u' dv', d:o'lk+nf d:o"lk+x] h'nMsf . lalw Aojxf/ wf;f dof;]+ dHo" wfOu' . k/Dk/f ln;] jMu' xF . cfh' cfhfh'lk;+ ofgf jMu' rng xF . t/ yf}of hfu[t j r]tgl;n hgtf+ cjZog ldvfltl;gf GxofDx]:of+ wfy], km}=y]+ h'O{ dv' . 5' g+ l/ltlylt ljlw Jojxf/ j tlhnlh 5fo\ < 5' sf/g+ < Yj k/Dk/f h'ofjof \Rjg b'jfnf :jo\u' g+ ofo\df . ;M :o"lk;+g+ d:o'lk+ y kl/jf/ j d:t]tM sgftodf . cn]wsf emLu' tlhnlh, ;+:s[lt ljlw Jojxf/ j d'No dfGotf sfod h"of RjgL . dv';f Gx"u' k':tf+ Yjoft Gx+sf dR5f]O wsf wfo\ km}dv' .
O{lxofo\u' rng uan]ln;]+ h'n wO{u' 5' g+ b;' jf lnlvt k|dfl0ft cfwf/ vg] db' . g]jfM b'g]x] zfxL
-v8\uL_ -gfo_, ;fo\dL gfk+ 5+' hflt pk;d'bfoof yf] k|yf gfnf ju' vg]d? 5fo\ gfnfdsf wofu' vFo\ vf]hof ljifo vM t/ yf}s+g] b]vfl;ls 7ldl;g+ yM Dxofo\ d:t]t O{lx ofo\u' ofgf xMu' vg] b' . cy];f+ zfxL, -v8\uL, gfoM l;+x_ to\;+ cfMts+ Yj lyltoft gfnfsfu' wf;f vg] db' . 5fo\ gfnfdsfu' vM w}u' laifo\n] zfxL -gfoM_ hftLof hftLo\ kxLrfgof Gx\o;Mn] lrGtgl;n h'oflblk+ efh' afdg zfxL j lagf]b zfxLoft Gx\o;M tofan] lhlk+ /fhk't zfxL -l;+x_ h'u'ln+ lhld+ OxL ofo\dfu' lylt -k/Dk/f_ db' . lhlk+ g]jfM ;'lrs/0f] nf;fg jf:tljs g]jfM dv', /fhk't zfxL -l;+x_ vM . gfoM ;d'bfo\ b'g]g lyly pk–hft hftL b' w}u' ln;M vg] b' .
-v8\uL_ -gfo_, ;fo\dL gfk+ 5+' hflt pk;d'bfoof yf] k|yf gfnf ju' vg]d? 5fo\ gfnfdsf wofu' vFo\ vf]hof ljifo vM t/ yf}s+g] b]vfl;ls 7ldl;g+ yM Dxofo\ d:t]t O{lx ofo\u' ofgf xMu' vg] b' . cy];f+ zfxL, -v8\uL, gfoM l;+x_ to\;+ cfMts+ Yj lyltoft gfnfsfu' wf;f vg] db' . 5fo\ gfnfdsfu' vM w}u' laifo\n] zfxL -gfoM_ hftLof hftLo\ kxLrfgof Gx\o;Mn] lrGtgl;n h'oflblk+ efh' afdg zfxL j lagf]b zfxLoft Gx\o;M tofan] lhlk+ /fhk't zfxL -l;+x_ h'u'ln+ lhld+ OxL ofo\dfu' lylt -k/Dk/f_ db' . lhlk+ g]jfM ;'lrs/0f] nf;fg jf:tljs g]jfM dv', /fhk't zfxL -l;+x_ vM . gfoM ;d'bfo\ b'g]g lyly pk–hft hftL b' w}u' ln;M vg] b' .
kf}/flgs :j:yfgL afvFgo\ RjoftM sy+ – lji0f' bIfk|hfklt+ j}t kmf]gu'aL w}u' ;Toafrf Nxfsf ,yt wsf ;tLb]jL km\jgf sGofbfg, aLs'Gx' bIfk|hfkltof 5]+ h1zfnf;+ sGof nM Nxfgf aLt dfd d]gsf sd08n' Hjgf, aj' bIf Dxofo\of Nxf Hjgf sGofbfg lat 7Ls h'ofRj+jn] 5Dx HofyDx hf]uL cg Yolg, lhtM leIff dAo';]+ sGof bfg aLb}dv' , lan wfM;f sfDxl;t g+ Ao"Dxl;tM g+ >fk aL wsf VofO{ . k"j{ ;Nnfx;fx'lt sy+ lai0f'+ j dxfBM ?lk Hof7 hf]uLoft ;Mtf, sGof bfg aL l;wnls leIff aL wsf x]sf yM lnSs hMj kfv] t}, cn] lai0f' dfof tf]k'of df+ af}of ldvf 5v] 5v] Ajo\sf, j Hof7of NxftL sGofof NxfM yk'sf]k' ofgf lan . y'u' sy+ lai0f' Rjgf, ;tLb]jL j dxfBMof a}jflxs ;DaGw :jfsf lan .
yy]x] lnkfof hGd], ;tLb]jL kfj{tLof ?ko\ lxdfno kj{to\ hGdsfM jg . sfnfGt/]] g+ dxfBM eft nfs]t cg]s a|t k"hf ofgf lnkf lai0f'of pkb]z sy+ :j:yfgL a|t Rjgf :j:yfgL a|tof k|efj+ kfj{tL j dxfB]of Olxkf h'n . y'Sy+ la0i'0f dfWod+ dxfB] ofg+ sGof k|fKt ofu' h"u'ln+ j x] lgod sy+ Gxfkf+ ;'j0f{s'df/ lx/0ok'/ ?lk lai0f'oft sGof bfg jLu' cglnkf a]ngfk laafx ofgf aLu' æOxLÆ w}u' k||yf g]kfMof g]jfM ;d'bfon] bosf rng] xMu' vM w}u' yg wfld{s dfGotf b'u' vg] b' .
cy]x] ælx/0ok'?lkn;]+ Aofxf ofgf lan wfM;f ;bf ;bf g]kfMof ld;ftM ;f}efUojtL HjLÆ wsf dxfBM j kfj{tLoft lau' abf{g sy+ g]jfM ld;fdrftM uan]x]+ lawjf dh'Ou' cn] ;bf ;f}wfUojtL HjLdf wsf efMlkof yM k"j{hlk;+ lnkfoflk+ ;Gtfg lklgu' le+ofnflu+ sgf j+u' j rn]ofgf j+u' l/ltlylt Aojxf/ pan]ln;]+ g]kfMn] rn]h'of jofRjg . Yjx] wfld{s dfGotf sy+ emL g]jfMto\u' z'Wb l/ltlylt sy+ Olxkfjn] lhrfefh' h'ODx hlGt gfk+ jlg dv' jf jg]u' rng db' .
Olxof af/] 5Dx lgDx xg]axlk+ laWbfglk;+ Rjof tMu' vF j wfk' yg lGxyg] axh' –
!= ;bf{/ Osjfn cln zfxx+ yMu' g]kfMof ljifo] Rjof lbu' ;km'nL Rjoftu' vg] b' –æg]jfM ld;f lawjf h'n wfM;f, k|fylds lajfx a]nln;] h"u' of dxTj v]g] b} . y'ls+ xfsg+ Aofxf–ofo]Ho" w}u' ;'q SogL . a]n ln;]+ lajfx h"u' b' x] b'lg. ld;f+ lh lawjf dh"lgwsf bfjf ofO{, g]kfMof g]jfM to' hsx] Yj lylt b' . Æ
@= Oltxf;sf/ >L l8NnL/d0f /]UdLh' yMu' k|flrg g]kfM w}u' ;km'nL æOlxÆ af/] Rjof tMu' b' –æg]jfM to'\ afnljjfx k|yf db' t/ Old;+ yM ld;fd:t]t, b}las tyf :yfO{ kTgLTjof l;WbfGtof, hLjg e/ lawjf h'Ou'ln+ ar]ofgf tMu' b' . Æ
#= cy]x] d]Dx 5Dx laWbfg efh"+ Rj+u' b' –æk|To]s g]jfM ld;f d:t]t drfan] a]nln;]+ Aofxfofgf aL . wfy]+ wfM;f g]jfM ld;f u'a]n;+ lawjf h'O{ dv' . Gxfkf Aofxf ofDx a]nof ;bf ;j{bf hLjg bof RjgL w}u', dfGotf b' . Æ
jo]sM laåfg efh" lklgu' wfk" sy+ æOlxæ lawjf dh"O]s]t ofgf tMu' 5u' ;+:sf/ vM . – t/ Wj ;+:sf/ ofo]\ dfosf tMu'of d]u' g+ 5u' sf/g h'Ok'm, j vM yLdTof]-/h:jnf_ dh"lgan]x] Dxodrf laof5\j]dfM w}u' zfl:qo syg . yLdTof] h'O{ Gxof]x] kog+ aL dfMu'ln a|+Dx'Qo drfan]x] sGofbg laof k}g laof 5f]O{u' Gxfkf ofu' rng vg] b' . afn lajfx k|rlnt hft hfltto zfob Yff]x] sf/0f ofgf tM u' h'O{ . wfO{ gfk+ sGofbfg sfo]0f' j aLu' k'0oof vF vM .
kf}/flgs afvFgo\ Gx\ofu' Gx\ofYo Rjof tM;f jf wfld{s larf/ wf/foflkF hgtfoft af]w ofo\o lglt+ wfld{s /+u laof tM;f+ , Yj æOlxæ ofou' rng 5u' rnfvDx laåfgofu' x] b]g vM . j dg' cltx] rt'/ j lglt lgk"0f{Dx vM wfodf, u'Dx;]+ Yj k|yf bosn . hGde/ lawjf h'of k|fs[lt+ Ao"u" hLjg ,sfd s|L8f cflboft lttf+hnL laof ,dg lrgf Rjg]u' w}u' sd yfs'u' vF dv' . d]d]u' b]zo j hft hfltklg gsltlg cu|ufdL larfsy+ ælawjf laafx æofo\ hLSou' k|yf nfu' ofgf xn . t/ emL k"v{ft;]+ Gxfkfx] ;dfh lasfzof ;'?jftLn;]+ælawjf lajfxæof d"M h8 ælawjf æ w}lkx] ;dfho dbosf ;bf+ ;f}efUojlt h"ofRjgLu' j h"Ou" lalw lawfg kln:yfgf :og] , sg] ofgf jg . yM v'zL+lh ælawjf æ wsf RjgLlk+ g]jf M tou' vF d]u'x]s]F vF vM .
g]jf ;dfho\ bfDkTo hLjgof nflu ofOu' Olxof+-lajfx_ yMu'x] d"No dfGotf b'u' vM ;fg kf/kr's]of cMk'u' nF g+ ;fdflhs j ;+:s[lts dfGotf sy+ x] b' . cn] y'lsof clwsf/ ld;f;o;x] lglxt b' . y'ls++ ofgf ld+:t]o\QM ldh+ -eft_ oft UjFo\ lnt lau'of x'lg-sf/0f_ x] kf/kfr's] kf/kfr"s]ofo\u' Hof ldh DjfMdn] hsMdv' a|Dxgfn -d[To' z}of_ YoDO, jf l;y+os'an] jf lrtf Jxfgf Jxfgfld{ Rofgf Rjan] ts g+ ;Feab' -yf] vo\ yg g]jf ;dfh] eRrf km/s km/s vF vg]b' . u'd]Zof+ Yj ;'ljwf ld dtan] ts hs 9fO u'd]Zof+ ld t\o 9'+sfg ;+Dej b' wfO . cn] y'lnofo\ wF'sf b'Mv Rjg]Djf. Olxof x] x -sf/0f_ ld;f ofs -PsfsL+_ hLjg Gxofs]u' vM jf d]Dx ldhf gfkF Olxof-laafx_ ofo\u' vM wOu' lg0f{o ofotM :jtGqx] h'O wOu' ;fdflhs j ;+:s[lts dfGotf b'u' Yj g]kfM no\ dflq zftfTds /fHo k|0ffnL Joj:yf b'u' sfno\ ;"? h"u" HjLdf wOu' lhu' wf/0ff b" .
g]jfM ;dfh b'g] yf}+ sfnfGt/o jof yMu' hflto d'No dfGotfM njo+s]u' j Gx+sf R5f]ou' emjMNo lawjfof dfGotf sfo\u' ;"? h"M jg . ld;ftMy lawjf vM wsf t"Ou" vo" a|Dx tou' avL{ j;M ->f] j:q_ k'lgu' ofO|{ cn] u}x\ g]jfM -dd]u' hft hflt_ ;/x 3sf-PsfsL_j ck]x]lnt hLjgofkg ofO{ . cog+ y'lsoftM g]jfM ;dfho\ lkg] u}x\ g]jfM;dfhof k|efjo]-b]vfl;lvof_ ?ok sfo\u' ofO{ . k/Dk/fof gfdo\ æOlxæ nf yf}sGx] g clgjfo{- dof;] dHo"u"of _ ?ko\ ofO{ cog+ d]u' ;dfhof b]vl;vL jf b'sfou' HofM b' . cyjf y'Sy+ wfo\l5+ FGx"u" k':QfoftM Olx b'g]of u'x]/x:o-b'g]of /x:o_ -tfh'k_ -crDd _ j cZro{ h'of Rj0f' vg] b' . g]jfM ;dfh b'g] lxGb" j af}Wb wd{of k|efj nfO{u' emjMno yMu' hflto df}lnsQf a hflto df}}lnstf a hflto Dxl;sf Njd+s]u' ;"?h"n jf cy{ -u'x]/x]:o_ a'emdh';fg+ cjz]ifof?ko= y'lsof lg/Gt/tf bofx]rf+u' b' . ;xh j clbjf;L hLjg z}nLof g]jfM ;dfh b'g] -afx\o_ k|efj ab] h'h' aF Sn] afn lajfx j lawjfo dfGotfoftM b'dsfs]tM æOlxæ of k"yf rng rn]ofgftMu' vg] b" .
g]jfM ;dfho\ n}+luse]boftM abfjfof lta lat u'u'g+ cfwf./ wfld{s u|Gyo vg] db'. vx] db'. Yjx] vFof cfwf/o\ g]jfM ;+dfho\ ld;fof :yfg ldhF ;/x] b'u' vg] b" . cog+ lyly O{No\ vg]b'u' b'|+ c;dfg;fof GxoM;n] chf0f' e]befj vg] b'u' ;'?h'u' ;xL vM . co;f+ plsoft M k/Dk/fof "?ko sfo\u' wf;f kfo\l5 dg" j nf d]u' ;dfhof k|efj j las[lt cn] la;+ult vM . df}lns dfGotf j tlhnlh j l/ltlylt , lalw Jojxf/o\ lkg]of k|efj lnlrnf jF;f n]lus ;dfg;fof hLjg z}nL :jtM k'gM/:yflkt h'O{ cno\ Yj clgafo{ g+ b' .
इहि
ReplyDeleteनेवाः थिति
ने .सं .1132 सिलाथ्व 13 / 2068 माघ 22 गते सन्ध्या टाम्स न्हिपौलये प्रकाशित ।