तलेजु भवानी Taleju Bhawani

तलेजु भवानी
झीगु स्वनिगः
ने।सं।११३२ कौलाथ्व सप्तमि९२०६९ कार्तिक ५ ं० आइतबाः

प्रकाशमान शिल्पकार

नेपालय् तलेजु भवानी ने.सं.४४४ दँय् सिम्रौनगढं (आया बारा जिल्लां) कर्णातक राज्यया जुजु हरिसिंहदेवं हगु खः धईगु थन इतिहासय् झीसं ब्वनाच्वना तर वास्तवय् हरिसिंहदेवं थन तलेजु भवानी हय् न्ह्यः हे न थन तलेजु भवानी दु धईगिु थन दसु खनेदु । सायद अवलेया थनया भवानीयात तलेजु भवानी मधासें तानी भवानी धाइगु ज्वीमा । तानी भवानी धा बाय् तलेजु भवानी धा राज्यं हनेकनेय्याना मानेयाना वयाच्वंम्ह राज्यया अधिस्थात्रि देवी हे खः । न्हापा निसें हे झी नेपाःमितय् थःथःगु कुलया रक्षाया लागिं मातृशक्तितय्त थःगु इष्टदेवी कथं कःघाना हना मानेपयाना वयाच्गंगु परम्पपरा खनेदु । भवानी न छम्ह मातृशक्ति हे खः ।

भाषा बंशावली च्वयात कथं लिच्छवि जुजु बिश्वदेवं (बृषदेवं) थःकुलया आगं द्यः (इक्ष्टिदेवी) यात हे तान्त्रिक बिधिकथं थःगु कुल व राज्यया हितया लागिं राज्यया हे अधिस्थात्रि इक्ष्ष्टदेवीया रुपय् पलिस्थायाना इक्ष्टदेवीया भिं नां ” राजदेवी ” तया प्रख्यातयाना दय्दँसं बिशेष पुजायाना वगु खनेदु । अन ंलिपा न्हापाम्ह (प्रथम) मानदेवं राज्यया व थःगु कुलयाम्ह हे अधिस्थात्रि इष्टदेवी ” राजदेवीया ”या नां हिका थःगु हे नां क्वकाया ” मानेश्वरी ”तया ना. छुना प्रख्यातयाना हगु खनेदु । अबलय् तक थ्व नेपाः छगु बिशाल देय् जुयाच्वंगु खनेदु ।

नेपाःया इतिहासबिज्ञतय्गु भनाई कथं ने.स.ं ३१७ दँ न्ह्य तक नेपाः छगु बिशाल देय् जुयाच्वंगु लिपा नेपाःया दक्षिणया जःलाखला देय्या ुसमाजय् ब्वलाना वयाच्वंगु सनातन धर्म वर्णाश्रम धर्मया पक्षपातितय्सं ” फुत या राज्यया ” धईगु कुतनिति बिशाल नेपाःलय् न घुसपेथ जुजुं पूर्व मध्यकानिसें अबलेया तात्कालीन बिशाल नेपाः कुचा कुचा जुजुं वं बलय् गन गन राज्य स्थापना जुल , गन गन राज्यया नायःत (शासकतः) बाय् नेत्रृत्वयाईपिं च्वन थाय् लाय्कु दत अन अन थःथःगु राज्यया अधिस्थात्री देवी न पलिस्था यायां यंकल । अलय् थःगु राज्यया अधिस्थिात्रीयात तात्कालनि राष्ट्रि«य भाषं ( आया नेवाः भाषं. ) तानी भवानी धया वाय् भवानीया थिथि नां तयायंकल ज्वीइमा गथेकी येँया भवानीया नां तानी भवानी धया तगू खनेदु । नेपाः देशं पिने ल्हासाय् तक नं नेपाःया प्रतिनिधि नायःत च्वंगु दरवारय् तलेजु भवानी दुगु खँ थन झीसं न्यनेदु । तिर्थलाल नघःभनिया श्री तललेजु भवानीया इतिहासय् च्वयात कथं न्हापा न्हापा नेपाःया थिथि राज्य दुगु थाय्त गथेकि ः सक्व देय् (साँखु ), फपिं देय्)(फर्पिंङ) , किपु देय् ( किर्तिपुर ) , पालुङ्ग देय् ,न्वाक्व देय् ( नुवाकोट) , जोशीगाः देय् ( गौकर्ण ), टोखा देय् (टोखां ) , ठीमी देय् ( ठीमि) ,ग्वँल देय् (पशुपति चावहील) ,पनौति देय् (काभ्रे पनौति ) , हागीगाउँ देय् , यल देय् (ललितपुर पातन ) , ख्वप देय् (भक्तपुर) व येँ देय्या नापं नेपाःदेशं पिनय् ल्हासाय् तक न तलेजु दुगु खँ च्वयातगु खनेदु ।

लिच्छविकालीन नेपाःया अधिस्थात्रिदेवी मनमानेश्वरी मानदेवया राजधानी यँे देय्या बिशालनगरया हाडीगाउँ मालीगामे आ न झिसं खना हे च्वनातिनि । ऐतिहासिक बिशालनगर मिंनया ध्वस्त जुईधुंका कलिगत संम्बत ३८२७ दँ पाखेँ लिच्छविकालीन जुजु गुुणकामदेवं नेपाल मण्डलया येँ दक्षिण– मंजुपतन यंगाल कोलिग्राम बस्ती व उत्तर–यंगु कोलिग्राभम बसती नां या थिथि लिगु बस्तीयात समायोजितयाना कान्तिपुर नगर यिनर्मामाणयाना आया हनुमानढोका लाय्कु क्षेत्रय् थःगु राजप्रशाद (राजदरबार) (गुर्णपो) दय्का थःगुकुलया कुलदेवीया नापं इष्टदेवी मनमानेश्वरीया प्रतिक तानी भवनाीयारुपय् थःगु लाय्कुक्षेत्र आया मखन तारारणी बहालय् स्थापना यागु जुईमा धईगु झिसं अनमानयाय् बहजु ।
प्राचिन नेपाःया मध्यकालया पूर्वाधय् नेपाःया राजधानी व राजदरवार ख्वपय् हिलेय् धुंका शक्तिमतया प्रवल उपासक मल्ल जुजुतय्सं राज्यया अधिस्थत्रिदेवी मनमानेश्वरी देवीया प्रतिकया रुपय्  दोयमाजु नामं तलेजु भवानी ख्वपलाय्कुलि नं स्थापनायानान आराधना यागु खनेदु ।

नेपालय् लिच्छविकाल पतन जुया मल्लकाल उदय जुइधुंका मल्ल शासकतय्सं लिच्छविकालीन परम्परा व संस्कृतियात धमाधम् न्हंकाच्छय्गु नितिकया हगुलिं लिच्छविकालीन तानी भवानीया नां प्रचारय व महीमा व पुजाआजा याय्गुलिं राज्यं कम महत्व यिबा वयाच्वंगु हे बखतय् ने.सं. ४४४ बि .सं.१३८१ दँय् कर्णातकराज्यया जुजु हरिसिंहदेवं थः नापं हे हम्ह थःम्ह इष्टदेवी ” तुलजा भवानी ” ख्वप देशय् ने.सं. ४४५ दँय् हरिसिंहदबेया लानी देबदेवीं पलिस्थायाना मोहनी बलय् दष््दँसं १०८ म्ह बाहाँ(म्ये ५४ म्ह व दुगु ५४ म्ह) भवानीयात प्वसः –(बलि ) बिइगु प्रथा आरम्भयाना वहे तुलजा भवानीयात हे राज्यया अधिस्थात्री इष्टदेवीया रुपय् मानेयाना देय्न्यंक प्रचारप्रसार यागुलिं थन न्हापानिसें दुपिं लिच्छविकालीन राज्यया अधिस्थात्रि देवी बाय् तानी भवानी पिनिगु नां व महीमाया्र प्र्र्रचार कम जुजुं वन । येँ देय्या तानी भवानी बाहेक मेमेथाय्या न्हापायाम्ह तानी भवानी यात राज्यं हनेकनेयागु खने मदुसानं येँ देय्या तानी भवानीयात धासा कम महत्क्व तया सान राज्यं दँयँ दँसं मोहनीबलय् म्ये छम्ह प्वसः(बलि) बिया पुजामानेयाना वयाच्वंगु थन खनेदु । य्ँ देय्या तानी भवानी येँ देय्या थःने त्वाः व क्वने त्वाःया दथुत्वाः मखंत्वाःया तानी बाःहाःलय् आ न झीसं खना हे च्वनातिनि ।
ने.सं. ६०२ बि.संं. १५३९ दँय् जुजु यक्ष मल्लया देहवसान जुइधुंका यक्षमल्लया स्वम्ह काय्पिं जेठा राय मल्ल ,माहीला रत्न मल्ल व कान्छा रण मल्ल बिचय् ब्यागलं च्वना नेपाःराज्यया सत्ता नापं भाग बण्डा जुया ख्वप देशय् राय मल्लं, भोत देशय् रण मल्लं व येँ देशये रत्न मल्लं बिस्कं बिस्कं राज्यस्थापनायाना राज्ययाना येँ कान्तिनगरया गुणर्पो(गुणकामदेवया राजदराबार) आया हनुमानध्वाका दरबार दुगु क्षेत्रे हे थःगु राजदरबार कायमयाना ने.सं. ६२१ बि.संं.१५५८ दँय् थन येँ दरबारे न लिच्छविकालिन राज्यया अधिस्थात्रि देवी मानेश्वरीया प्रतिक दुमाजु भवानी (देगु तलेजु) स्थापनायागु भाषा बंशावली च्वयातगु दु धइगु इतिहासबिज्ञतयेगु भनाईदु । रत्न मल्लं स्थापनायाम्ह दुमाजु भवानी(देगु तलेजु)या देगः हनुमानध्वाका हाथु द्यः(स्वेतभैरब द्यः) लिधंगु देगः आ न झीसं खना हे च्वना । अनलिपा ने.संं ६८४ बि.सं. १६२० दँय् जुजु महेन्द्र मल्लं दरबारया दषिण तर्फय् तलेजु भवानीया तग्वः देगः श्रीयन्त्राआकारे निर्माणयाना तलेजु भवानी स्थापनायागु खनेदु । तलेजु भवानीया थ्व तग्वः देगः सर्वसाधारणतयेत दछिया छक मोहनीबले नवमी खुन्हु छन्हु जक खुल्ला ज्वीइ अथेसां उखुन्हु तग्वः देगःलय् तलेजु भवानी बिराजमान जुयाच्गंगु दैमखु छाय्धासा शप्तमी खुन्हु तलेजु भवानीयात तग्वःदेगलं क्वहाबिज्याका मूचोकुय् बिराजमानयाना मोहनि जछि अनहे पूजापयाना तया नवमी खुन्हु चान्हे हान तग्वःदेगःलय थाहाबिज्याकि । दुमाजु भवानी(देगु तलेजु) देगः व द्यः सर्वसाधारणतय्तः गुवलें हे खुल्लायाईमखु छाय्धासा थ्व दुमाजु भवानी (देगु तलेजुंंंंं)ंयात मल्ल जुजुतय्सं थःगुराजकुलया आगंद्यः(आगम,इष्टदेवी)या रुपय्कया हनावगु ख्नेदु । तग्वः दृेगःया तलेजु भवानीयात राज्यया हे अधिस्थात्रि देवीया कथं हनावया च्वंगुलिं राज्यया अधिस्थात्रिदेवी सर्वसाधारणया न अधिस्थात्रि देवी जुगुलिं हे दछिया छन्हु जकसां सर्वसाधारणतय्त मल्ल जुजुतय्सं खुल्लायागु लिपा वहे परम्परा शाहबंश नं कायेम हे याना हगु खनेदु । थुगु कथं येँ देय्या हनुमानध्वाका क्षेत्रे लिच्छविकालिन तानी भवानी छम्ह,रत्न मल्लं स्थापनायाम्ह देगु तलेजु(दुमाजु भवानी) व महेन्द्र मल्लं स्थापनायाम्ह तलेजु भवानीयाना थन येँ स्वम्ह तलेजु भवानी खनेदु ।
ख्वप देशय् तलेजु व मानेशवरी निम्हसितं नाप नापं पूजायाना ”ॐ श्री ३ स्वेष्ट देवता मानेश्वरी नमः ॐ श्री ३ स्वेष्ट देवता तलेजु नमः”धया निम्हं भवानीयात न बराबर पूजापद्घति चलेयाना हया आ थौतक न चलेहे जुयाच्वंगु खनेदु । तर अथेसां येँ व यलय् धासा लिच्छविकालीन स्वेष्ट देवता मानेश्वरीयात बिस्कं तया दुमाजु भवानी(देगु तलेजु) नां उल्लेखयानातगु खनेदु ।

नेपालय आ झीसं व राज्यं महत्वबिया मानेयाना हनावया च्वनाम्ह तलेजु भवानी वास्तवय् सु खःसा धया वाला स्वय्बलय् इतिहासबिज्ञतय्गु भनाई कथं न्हापा भारत महाराष्ट्र« अस्मानाबाद तुलजापुरया तुलजा भवनीया नामं प्रख्यात जुयाच्वंम्ह भवानी त्रेतायुगय् रघुबंशी श्री रामचन्द्रं लंकापति रावणनापं ल्वाना त्याकेत आराधनायाम्ह रघुबशींराजखलया इष्टदेवी खः । रघुबंशी रामचन्द्रया पुस्तातय्गु राज्य मुस्मातय्सं आक्रमणयाना त्याका कायेधुंका थ्व भवानी मुस्मांतय्गु ल्हातय् मलाय्मा धका रामचन्द्रया अन्तिमपुुस्तां सरदमुनदीप धयागु छगु दीपया जमिनय् ल्हाकातकुम्ह तुलजा भवानी हे लिपा कर्णातकराज्यया जुजु नान्यदेबयात छन्हु नसंचाय् तसकं हे बांलाम्ह छम्ह मिसां जि छिमि पुर्खाया इष्टदेवी खः आ जि सरदमुनदीप(सरयूरदीप)या लखय्दुने दु , जित लिका , जि च्वनागु थासय् भमःतय्सं भुना च्वंगुदै धया तुलजा भवानीं रुपि बांलाम्ह मिसां म्हङसे उजं बियाबिज्यागुलिं जुजु नान्यदेब न्हेलँचाया भवानीया उजं कथं सरदमुनदीपया खुसिसिथय् वना स्ववं बलय् धाथें हे छथाये भमःतय्सं भुनाच्वंगु खना व थासय् लखय्दुने वाला स्वबलय् धाथें हे छगु लूँयागु बट्टाय् तुलजा भवानीया यन्त्रआकारव बट्टायापिनये भवानीया पूजाबिवरण सफु नापं सिजःया छगु थलले तयातगु लुइका दरवारेयंका थःगु कुलया कुलदेवी व राज्यया अधिस्थात्रिदेवी कथं पुजा मान्ययाना प्रख्यातयाना हना वगु खः ।

नान्यदेवया अन्तिम पुस्ता जुजु हरिसिंहदेवया शासानकालय् मुुस्मांतय्सं आक््रमणजुया ग्याना राज्यत्वता थःगु इक्ष्टदेवी तुलजा भवानीया यन्त्र नापं ज्वना परीवार सहीत नेपाः दुने वया हरिसिंहदेवया लानी देबदेवीं थःगु थःछें ख्वपःदेसये ने.संंं. ४४५ दँय् ख्वपःदेय्या लाय्कुलि पयिलस्थायागु व लिपा जुजु जयस्थिति मल्लं तुलजा भवानीया हे उजं कथं – गन थासये गाःम्हुया गाःल्हाकीबलय् चाःबराबर पाय्छि जुई अन हे जिगु देगः दयेकि धईगु आज्ञाबियाबिज्यागु उजं कथं ख्वपःदेय्या थिथि थासये गाम्हुया हान चाःल्हाका चाःबराबर जु मजु स्व स्व वंगु बखते युथिनिया दरबार क्षेत्रया अग्निहोत्री नांया निसवासय् दुथाय् गाःम्हुया चाःल्हाका स्वगु बखते चाःबराबर जुया पायेछि जुगुखना अनहे तुलजा भवानीया देगः देय्केत अग्निहोत्रीयात मेथाये हे थाय्या व्वयवस्थायाना बिलन निवास त्वतेमानेमजुया ब्रम्हुया इक्ष्याबिपरित बलजफ्ती अग्निहोत्री ब्रम्हुया निवास सेङका देगः निर्माणयागु व लिपा ने.संस ८१२ दँय् जुजु जितामिममत्र मल्लं थ्व तुलजा भवानीयात तलेजु भवानी धया नां प्रख्यात याम्ह भवानी खः ।

मल्लकालय् नेपाःलय् हरेक मल्ल दरबारय् तलेजु भवानीया देगः दुगु खनेदु । मल्लकालीन दरबाय् तलेजु भवानीया देगःः थें हे तु देगु तलेजुया देगः नं दुगु खनेदु । देगु तलेजुु मल्ल जुज ुतय्गु कुलदेबतया नापं इष्टदेव नं खः । अथेजुया थ्व देगु तदेजु भवानीया द्यःः मल्ल राजकुल सिबाय् मेपिंसं स्वय्. मजिउ । देगु तलेजु व तलेजु शाक्तसंप्रंदाय्या छम्ह हे देवीया निगु रुप खः । देगु तलेजु मल्ल शासकतय् कुलदेवताया नापं इष्टदेवी खःसा तलेजु मल्लकाल लिपानिसें नेपाःया अधिस्थात्री देवी खः । प्रताप मल्लपिनिगु अभिलेखय् तलेजु व देगु तलेजु भवानीयात चण्डी , भवानी , कालिका इत्यादि संज्ञा यिबा निम्हेसितं इष्टदेवी धया तःगु खनेदु येँ स्वनिगःया स्वंगु हे मल्लदरबारय् तलेजु देगः बिद्यमान दु । मल्ल जुजु तय्गु मूल छें ख्वपः जुजुगुंिलं थन ख्वपःय् दुगु तलेजुया देगःदकलय् पुलांगु धइगु मान्यतादु । येँया तलेजु भवानीया तग्वदेगः ख्वपःया तलेजुया प्रतिनिधित्वयाय्त दय्कगु खः अथेसां वास्तुकलाया दृष्टिंंंं येँया तलेजुया तग्व देगः मेमेगु देगः स्वयां बिशेष रुपं भव्य खनेदु । बि.सं. १६२० दँय् जुजु महेन्द्र मल्लं थ्व तलेजु भवानीया तग्व देगः देय्कगु खः । नेपाली वास्तुकलाया इतिहासय् थ्व देगःया महत्वपूर्ण थाय् दु । तलेजु भवानीया तग्व देगः निमार्णया सम्बन्धय् छगु जनश्रुति थुकथं न्येनेदु – महेन्द्र मल्ल तलेजु भवानीया तसकं भक्त जुगु व छन्हु ख्वपय् वना भवानीया पुजाआराधना यावले तुलजा भवानी जुजु खना तसकं हे लयताया भवानी येँ देशय् न जित पलिस्थाया धया उजं यिबा बिज्यागुयानापं देगः गय्याना गुकथंया रुपय् दय्केगु धइगु नापं भवानी थःहे छम्ह भमःया रुपय वया जुजु महेन्द्र मल्लयात निर्देशन नापं बियाबिज्यागु कथं हे जुजुं तलेजुया देगः श्रीयन्त्रयाआकारय् दयेकाबिगु व भवानी भमःया हे रुपय् तलेजुया तग्व देगःलय् दु दुहाँबिज्यागु खः धईगु थन जनश्रुति दु । तलेजुया थ्व तग्वदेगः निर्माणयाबलय् न्हापानिसें हे थन दुम्ह राज्यया पुलाँम्ह अधिस्थात्रि मनमानेश्वरीरुपी तानी भावानीयात वेवास्ता यागुलिं थ्व तानी भवानी तंचाया तलेजु भवानीया तग्वदेगः न्ह्याको हे निर्माणया ज्या यासानं देगः पु वंके मविगु थन जनश्रुति नेनेदु । न्ह्याको हे ज्यायासा नं देगः पू मवंगया हुनि छु खः धया जोतिष केना स्ववलय् तानी भवानीयात मानेमयासें बेवास्तायागुलिं थ्व देगः दयेकेगुज्याः पूमव.गु खः धया वाचाय्का तानी भवानीयात छेमापूजायाना छेमा फोना १०८ गजु छाया तानी भवानी खुखिजुइका तानी भवानीयाके हे उजंकया आ झिसं खनाच्वनागु तलेजु भवानीया तग्वदेगः दय्केगु ज्याः पू वंगु खः धईगु थन जनश्रुति नेनेदु । अथेजुया तानी भवानी तलेजु भवानीया तता न. धाई । तानी भवानीया गुप्तकोठाय्दुने ईल्लमिकं गजुत खनेदुगु खँ गुप्त कोठाय्दुने वना मोहनिबले तान्त्रिक बिधि कथं पुजा याना म्ये प्वसः(म्ये बाहाँ ) बिइगु छगु ऐतिहासिक ज्याः २ दसक दँ तक ज्याः याय्धुंकुम्ह आचाजुं दीक्षा बियातम्ह(आचाजु पाखें बिधिवत गुप्त दिक्षा कयातम्ह) येँ कामपा वदा नं.१९ लायृखःगल्ली तजाफः दमाईत्वाःया भाजु हिराबहदुुर खड्गी शाहीजुया भनाई दु । भाजु हिराबहादुरया भनाई कथं थ्व तानी भवानी थाये म्ये प्वसः बिइबलय् म्येयात पुजायाना अनिवार्य मू हायेकामागु खँ धयादि । जबकि मेमेगु द्यःपिंथाय् म्ये प्वसः बिइबलय् म्येयात मू हाकेमागु अनिवार्यता खनेमदु । थन प्वसः बिउम्ह म्येया स्यू दरबारे च्छोयमागु परम्परा न दुगु खँ धयादि ।

तलेजु भवानी छम्ह तान्त्रीक देवी खः । हिन्दू व बौद्ध सम्प्रदाय्तय्सं थ्व तलेजु भवानी तसकं हे मानेयाना वयाच्गंगु दु । विश्वया हे छम्ह जक दुम्ह म्वाम्ह(जिवित)देवीया रुप कथं श्रीकुमारी माजुयात न तलेजु भवानी मनु(मानव)अवतारया रुप कथ ंकया मानेयाना हना वयाच्वं.गु दु । तलेजु भवानीं बिउगु श्रापया कारणं हे जुजु जय प्रकाश मल्ल पृथ्वीनारायण शाह नापं पराजित जुया येँ मल्ल शासकतय्गु पतन जुगु खः धईगु थन नेनेदु । न्येनेदु कथं जुजु जय प्रकाश मल्लयात तलेजु भवानीया विषेश कृपा दुगु व नगरबासीतः दक्व देने धुंका तलेजु भवानी व जुजु जय प्रकाश मल्ल पासा (जु) म्हितिगु जुयाच्वन । थथे जुजु नापं जू म्हितिबलय् तलेजु भावानी शारिरिक रुपय् हे (भौतिक रुपये हे ) प्रकतजुया बिज्याना म्हितिगु जुयाच्वन । थु कथं चान्हे चान्हे तलेजु भवानी व जुजु जय प्रकाश मल्ल जू म्हितिगु जुजुया लानिं सिया म्वामदुगु संका उपसंका यागु तलेजुं भवानीं वाचाय्का तलेजु भवानी तंचाया आइन्दा जि थु कथं प्रत्यक्ष शारिरिकरुपय् वयेमखुतः जि आइन्दा शाक्यकुलया म्ह्याय्मचाया भ्हय् जिवित(म्वाम्ह) देवी कुमारीया रुपय् जि वय् धया जय प्रकाश मल्लयात बचं बिया शक्यकुलया म्ह्याय्मचायात गथे गुकथं कुमारी ल्येगु धैगु बिधि नापं कनाबिज्याना अन्तरध्यान जुयाबिज्यातः धईगु न थन जनश्रुति न्येने दु लिच्छविबालीन नेपाःया अधिस्थात्रि देवी मनमानेश्वरीयात लिच्छवि जुजुतय्सं ” ॐ श्री ३ स्वेष्ट देवी मानेश्वरी देवी ” धया व मल्ल जुजुतय्सं तलेजु भवानीयात ”ॐ ३ स्वेष्टदेवी ” धया मानेयाना वगु इतिहासं खनेदु ।