नख चख मध्ये छगु नख दिगु पुजा Digu puja

नख चख मध्ये छगु नख दिगु पुजा

दिगु पूजा
प्रकाशित
झीगु स्वनिगः न्हिपौ
नेसं११३२ तछलाथ्व १२
(२०६९ जेष्ठ १९) भाग १
नेसं११३२ तछलाथ्व १४
(२०६९ जेष्ठ २१) भाग २

नखः चख मध्य छगु नख दिजु पुजा

          झी नेपाःमि तयेसं कःघाना हना वया च्वंगु थी थी नःखः चखः मध्य दिगु पूजा न छगु खः। दिगु पूजा धयागु कुलदेवताया पूजा खः । दिगु पुजा मौसमी पर्व खः थःगु पहुचं पिनेया दक्व देवी देवता हनेगु आजु आजाजु (पूर्खा) पिनिगु मान्यता दुगुलिं थ्व दिगु पूजा हनेगु सुरुजुगु खः । झीगु मनये पिरोलय् याइगु सोचबिचारया ग्वाहली यायत् दिगु पूजा याय्गु चलन जुगू खः धइगु संस्कृतिकर्मी तय्गु भनाइ दु । दिगु ख“ ग्वया अर्थ थः च्वनागु स्थायी थाय् व छें खः । थःगु आजु आजाजु पिसं (कुलं) चिरस्थाइरुपं मान्ययना पूजायाना वया च्वम्ह द्यःहे दिगुद्यः (कुलदेवता) खः पितृ कुलपुरुषया लूमन्ती (सम्झनाय्) थ्व दिगु पुजा हना मान्ययाना कःघाना हनावया च्वगु खः धइगु थन संस्कृतिविदपिनीगु भनाइ दु । दिगु पूजाया अपभ्रंश जुया थ्व पूजायात दु पूजा व दुगु पूजा नं धयेगुया । थ्व दिगु पूजा दक्व थी थी जात जातीया न्हापाम्ह जन्मदाता आजु आजाजु अजिमा पिनि लुमन्ती श्रद्धालु भक्ती पूजा मान्याना हना वयवंगु छगु प्रकारया पितृद्यःया पूजा खः । झीसं ख्वरसि श्राद्धा (खुशियाली बापत याइजु छगु श्राद्ध) याइगु श्राद्ध बाहेक मेगु पितृतय्गु श्राद्ध पिण्ड दान याय्बलये तिन पुस्ता दुनेयापिं पितृतय्त जक पिण्ड तई वा श्राद्ध याई तिन पुस्ता न्हापाया पितृतयगु श्राद्ध याई मखु वा पिण्ड तई मखु । तिन पुस्तां न्हापाया दक्व पितृतयेतद्यः भाःपिगु झीगु परमपरा खः । तिन पुस्तां न्हापाया दक्वं पितृ द्यः तय्त झीगु कुलद्यःया कथं दिगु पूजायाना नःखः हनावया च्वनागु दु । गैह्र नेवाः तय्सं थ्व पूजायाता देवाली पूजा व कुलदेवता पूजा बाय् कुलायन पूजा न धाई ।

       यें स्वनिगःया नेवाः तय् थौ कन्हे दिगु पूजाया माहोल सुरु जुया च्वगु दु । बछलाथ्व अक्षय तितृयां (बैशाख शुल्क अक्षय तृतियां) सुरु जुगु थ्व पूजा वा नःखः तछलाथ्व पष्ठी (जेष्ठ शुक्ल कमार षष्ठी) सिठी नःखः दुने क्वचायेकेमा । झी नेवाः समाजे वाःया आइतबाः व विहीबाः या दिं जक दिगु पूजा याय्गु परम्परा दु । अक्षय तृतिया धुंका न्हापालकबगु अइतबाः बाय् बिही बाः मध्य न्हापा वगु बाः कुन्हुयात तःदिं मानेयाना उकुन्हु पूजायाई । छुं जुया उकुन्हु पूजायाय् मखंसा सिठि नख दुने न्हयाबलेये पूजा यासां ज्यूगु थन नेवाः थिती दु ।
थीथी जात जाति जातितय्सं थीथी देव देबी यात दिगुद्यः या रुपय् कया पूजायाना मान्ययाना दिगु पूजा कःघाना वयाचवगु दु । अप्वयाना थी थी जात जतितयसं महाद्यः यात कुलदेवता (दिगु द्यः) या रुपय् कया मानेयाना वया चवगु थन खनेदु । यें ओम बहाया शाकय तयुसं पूर्वया दुम्चा महाद्यः, ओमबहायाहे बज्राचार्य तयसं अट्को नारांद्यः, ताम्रकार तय्सं उग्रचण्डी, यें न्हेपंखा (कलंकी) या अधिकारी क्षेत्री व सुनारतयसं कल्खु (बालकुमारी) अजिमा (कलंकी माई), राणा तय्सं थापाथली या दोला (दोलब्व) अजिमा (श्री कुमारी) अथे शाह बंश तय्सं दक्षिणकालीद्यः यात थगु दिजु द्यः या रुपय कया पूजायाना वया चवंगु खने दु । छम्हहे देव देवीयात थी थी जात जाति तय्सं दिगु द्यः या रुपयेमानेयाना वगु ख“य वाला स्वयगु खःसा छगु थासं छगु मेगु तापाथाय् बाय् सरेजुया वइबलय् स्थनीय छम्ह देव वाय् देवीयाता थःगु छेंज पिनिगु संरक्षण यायात धार्मिक आस्था व विस्वास कथं संरक्षकया रुपय् नाला कया थगु संरक्षक द्यः या रुपय् तातकालीन अवस्थाय् मानेयाना दये दसं पूजायाना व“ व“ कालन्तरे वहे द्यः यात सन्तती तय्स दिगु द्यः धया पूजा मानेयाना बगु जुइमा धइगु झीसं अनुमान याय् बहःजू । मे मेगु थी थी जात जाति तय्सं धासा थःगु दिगु द्यः देवता खः वाय् देवी खः धइगु तकनं एकिन याय् मफुपि नं थन दु । थथे थःगु दिगु द्यः थ्व धका एकिन याय् मफुपिं जात जाति समुदायनं थःगु पुर्खां थीथी थासय् (ख्यलय्) दिगु द्यः भापिया तात्कालिन अवस्थाय् तान्त्रिक विधिकथं पलिस्थायाना तयातकगु प्रकिृतिक मूर्तियात हे थःगु कुलया दिगुद्यः मानेयाना पूजायाना वयाच्वंग दु । छगु थासं मेगु थासय् थाय्बाय् सरेजुया वपिं समुदाय तय्सं थः थःगु दिगुद्यः व आ“गंद्य(इष्टदेव) नापं तान्त्रिक विधिकथं थः नापं हया थाय् थासय् पलिस्थायाना तःगु खने दु । शिल्पकार समाज नेपालया उपाध्यक्ष भाजु गणेशभक्त शिल्पकारया धापू कथं गुगुदिशाय् स्वया दिगु द्यः पूजा याय्गु परमपरा जुया वयाच्वगुखः उगु दिशा पाखे हे पुर्खातः वगु ज्वीइमा धइगु भनाइ दु । थी थी जात जातितय्गु दिगु द्यः विभिन्न दिशाय स्वया च्वंगु खनेदु ।
थःथःगु कुलया दुजःत छथाय् मुना सगोलं (सामुहिक)कथं दिगुद्यः या पूजा अर्चना याय्गु पितृतय्तः श्रद्धा व्यक्तयाय्गु कुलया ऐतिहासिक व्यक्तितय्गु चर्ना व गुणगान याय्गु दिगु पुजा व दिगु पुजाया ईलय् जुइगु कुलया दुजः तय् भेलाया छुमां (तात्पर्य) खः ।
      थी थी जात जातिं थःथःगु कुलया रितिथिति कथं थन दिगु पूजा हना वया च्वगु खनेदुः । नेवाः थिति कथं दछिया दुने छेंया न्हूम्ह जः (भौमचा व मचा) दिगुद्यः यात किस्लिछाया थः थःगु रिति थिति कथं पूजा याना जक छेंया जः मानयता जुइगु थिति दु ।
       जाति उपजातिया रिति थिति कथं सायमी (मानन्धर) तय् दिगु पूजा याइ बलय् ख्यलय् छागु आ“गं भ्वय् ब्वखे क्वख“ व गुम्ह समुदाय्या ध्वलं चिप मयातल्ले जः दुजः तय्सं चिप थिइ मज्यूगु थिति दु । ध्वंलं आ“गं भ्वय्ब्व चिप मयातले थः पिसं भ्वय् नय मजिगुलिं सियाम्ह बाय् ल्ह“ याम्ह ध्वया मूर्ति दय्का व ध्व“या मूर्तिं चिपंथिका नः थिति पूवंका दिगु पूजा कःघाना वयाचवंगु ख“ झवछे“ या भाजु राजेन्द्र मानन्धरया भनाई दु । दिगु द्यः यात पूजा याइबले हय“ खे“ जक चलेजुगु व गुम्हेस्या. म्येयाला अनिवार्य मागु खने दुसा गुगु जाति समुदायया मेया ला ना“ तक न न्हिथने मज्युगुु न थिति दु। अथेहे ख्वप लोकन्थलीया नेवाः तय् कुलया दुज तः मूना दिगु पूजायाना भ्वय्नाया दिगु द्यः कुविया लिहा“ वइबले पायो.....पायो.....लियो...हम्ठो.....हम्ठो हाला वइगु चलन दुगु ख“ तेज कुमार प्रजापतिया भनाइ न खनेदु ।
नेवाः सुमददाय दुने आदिकाल लिसे काष्ठकलायात हे थगु मूल पेशायाना कःघाना वया चव“पिं शिल्पकार (कःमि) जातिया दिगु द्यः पूजायाइगु थःगु हे बिस्कंगु परम्परगत थिति कायम जुया वयाचवंगु दु । परमपरा कथं न्हापा – न्हापा दिगु पूजा प्यन्हु न्हयःलिसें दिगु पूजा याइगु छे“ छाः, लाभा, प्याज, गोलभडाया नापं मेया ला व खाःया ला ख्यें बारेयाय्मा । थौकन्यः धासा पूजा कुन्हु छन्हु जक बारेयायगुयाना हगु खनेदु ।
पूजा छन्हु न्हयः छे सुचुकुचु याना व“ थिला तया छेया मिस्तयसं लिलुसि ध्यना निसियायमा छेया थकाली नायःनं सं खाना निसियाय्मा । दिगु पूजा यायत ख्यलय वनिबलय् न्हापा न्हापा इहीमाच(यही यामह मिसामचा) बाहेक मेपिं सु नं मिस्त बनेगु चलन मदु अय्सां थौकन्हे धासा मिस्तनं ख्यलेः बनेगु याना हगु दु ।
      शिल्पकार जातिया दिगुपूजा यायत मदेक मगाजु पूजा ज्वल“ धनचा (धौ स्वा“), मुस्वा“, अजिस्वा“ गुसिघाय् सादुरु, वहयागु उरादृष्टि न्हय्ज्व वहयागु जवना द्वाप्mस्वा“ छज्व कायपका ( हयागु व तूयूगू कापया बचाहाकगु ध्वाय् ) न्हयज्व कलमपका (कचिका तुलातकु का), घ्यकस्ती, टुलबाला, छाःज्वलंमढी, ग्वा मसला, निलः (गंगाजल), ग्वजा, जजंका, दक्षिणा, सिसाबुसा, समय्ज्वलं, न्याङ्ग(ऐला), चतामढी, सिन्ह, किगः हय्खे“, चतामढी, किस्लि आदि अथेहे पूजायायत मागु थलबल ज्वलं थथेखः – सुकुन्दा, धौपति, सिन्हःथल लंपिचा (समयेबजि तय्गु लीयागु थल), धाल्चा (एला व थ्व“ तय्गु थल) कलः वा क्वतः व नारा“द्यः यात छपा बिस्कंगु पूजाभः थुगु कथं दिगु पूजा याय्त पूजा ज्वलं व पूजा थलबल मदेक हे मगा । दिगु पूजा निथि वाय् निगु किशिमया दु । छगु क्वतः पूजा व छगु कलः(कलाली) पूजा । क्वतः पूजा याईबल दुगु बली बिया आचाजुं तान्त्रिक बिधि कथं पूजा याई । कल पूजा याइबलये बली बियइम्बा थ्व साधारण पूजा खः। कलः पूजा यायेत आचाजु तय्म्वा ।
      दिगु पूजा कुन्हु न्हापां क्वतः पूजा याय मापिनिगु छें आचाजुं छेंया थकाली यात पूजा संकल्प याकी , अनलिपा थःगु थान (इलाका) गणेद्यः थाय् पूजा च्छोय्मा साधारण कलः पूजा याईपिनी पूजा संकल्पयायम्वा । थान गणेद्यः यात पूजा छोय धुंका दिगु पूजाया पूजा छेंनं पिहा“ वना दिगद्यः ख्यःलय् वना दिगु पूजा यावनि । गुम्ह गम्ह मनुतय् थःगु छेंहे कसिच्वना दिगु द्यः लुमंका अराधना याना दिगु पूजा हनि पिंन दुः ।थथे छें कसिच्वना दिगु पूजा याईपिनिगु दिगु द्यः ताःपा जुया बाय् दिगु द्यः म्हमसिया थथे छें सन्तु पूजा याईगु खः ।
दिगुः द्यः ख्यलय् मुकं न्हयम्ह द्यःत दु । गणेद्यः भैरब द्यः वेतालद्यः भद्रकाली, महाद्यः या शिवलिङ्ग, पूर्वतर्फ स्वया च्वम्ह नारांद्यः व दक्षिण स्वया च्वम्ह दिगु द्यःया प्राकृतिक मूति दु। नारांद्यः व दिगु द्यः यात छेफः (गरुडं नाग वान्याना चवंगु आकरया तोलं) नं कुका च्वंगु खनेदु । नारांद्यः छम्ह सित बिस्कं पूजाभ दईधासा मेपिं सकल दः पिंन्त छपा पूजा भलं हे पूजा याई । दकले न्हापा गणेद्यः निसे छसि कथं पूजा जुई । दिगुद्यः पूजाया न्हयः नरांद्यः यात पूजायाय्मा थ्वहे शिल्पकार समुदाय हे दुने गुम्हे सिया दिगुद्यः गणेद्यः, कुमार, नारांद्यः व दिगुद्यः जक दुगुनं खनेदु ।
       शिल्पकार जतिया दिगुद्यः थाय् न्हूम्ह इहीमचा लसकुसयाना दुकाय मागु थिति दु । इही मचा दिगुद्यः थाय् दुकाईबलय सिंयागु पाथी (सिंफा) इकापका व ताचाप्वाय् तया सुकुन्दा च्याका दिगुद्यः न्हयने कुमारद्यः या प्रतिक पिखालाखी थन्यागु स्वगु चिंदुगु थाय्या ठीक उत्तर दिशाय् इहीमचा फेतुका सिंफा भागियाका पिखालाखी (दिगुद्यः या पिखालाखी) सिंफा प्वंका ताचाप्वाय् इहीमचायता ज्वङका लसकुसयाना दिगुद्यः थाय् दुकाया पूजा याना हय्चा छम्ह बलि बिइमा । थ्व हय्चा या छय भ्वय नइबलय इहीमचायता स्यू बिमागु थिति दु ।
न्हूम्ह भौमचा दिगुद्यः थायः दुकाईबलये वाय् दुथ्याकिबलय भौमचाया (इहपिा जुबलय्) ग्वयसाः भ्वय्लय् पन्छेयाना तःगु झिगः ग्वे“ व किस्लि छाया विधि पूवंकेमा । गु गु जातिया थथे भौमचा दिगुद्यः थाय् दुथ्याकिबलय् भौमचाया थःछे“नै छम्ह दुगु व भ्वय्ज्वलं च्छोया हयमागु थिति नं दुगु खनेदु ।
थ्व शिल्पकार समुदायतय् काय्मचा दिगुद्यः थाय् दुथ्याकेत खास छु“ बिधि पूवंकेमागु खने मदु ।
ख्वप देय बहुसंख्यक शिल्पकार समुदाय्या दिगुद्यः थौ स्वया“ सछिद“ न्हय तक ख्वपयाहे दुवाकोट (पैmका) थासे बिराजमान जुया च्वगु खःसा न व थासं ख्वप सिद्धपुखु (तःपुखु) श्रेत्रया उत्तर पश्चिम परिसर क्षेत्रय् वि.सं १९६८ बछलाथ्व अक्षयतृतिया (बैशाख शुक्ल अक्षय तृतिया) कुन्हु तान्त्रिक विधकथं हया थन बिराजमान यागुखः धइगु दसु (प्रमाण) थुगुसि दिगुद्यः व दिगुद्यः ख्य संभार व जिर्णोद्धार याय्गु भ्mवलय उत्खनन् याबले लूया वगु छगु शिलालेखं प्रस्त जुगु दु । थ्व दिगु द्यः बहुसंख्यक शिल्पकार समुदायया खः सानं थ्व शिल्पकार तय्गु दिगुद्यः यात ख्वपया सा“धः समुदाय या पेखा छे“ सुवाः समुदायया निखाः छे व छिपि समुदायया छखाछे“या छेजः तयसनं थःगु दिगुद्यः या कथं पूजा मान्य याना वयाच्वगु दु । शिल्पकार जातिया दिगुद्यः गैह्र शिल्पकार जातिया गथेजुया दिगुद्यः जुल धइगु बिषयले वाला स्वयबलय् दुवाकोतं थन द्यः सरेयाबलये थ्व सा“धः सुवा व छिपि तयसनं ग्वाहाली यागु जईमा । द्यः हय्त ग्वाहली याना योगदान यागुलिं योगदानया कदारयाना इमितनं थ्वहे द्यmयात हे दिगुद्यः या रुपय पूजा याकेगु व्यवस्था शिल्पकार समुदाय या पुर्खां व्यवस्थायाना तगु जुवीमा धइगु झीसं अनुमान याय् बहजु ।
हरेक नेवः तय्गु परमपराथगत दिगु द्यः व दिगुद्यः ख्यः अतिक्रमण यायां सरकारी, गैह्र सरकारी व थी थी व्यक्तितयसं भवन दय्केगु देगः व द्यः दय्केगु ल“ दय्केगु ज्या जुया चवंग भ्mवलय् थ्व समुदायया थ्व दिगख्यः नं ख्वप शैनिक व्यारेकं अतिक्रमण याना तगु दु । नेवाः तय्गु दिगुद्यः व दिगु ख्यः यात जुयाच्वगु अतिक्रमण हतेय्याना झीगु परम्परागत दिगु व संस्कृतिक क्षेत्र दिगुद्यः ख्य बचेयाना झीगु सन्तती तय्त लल्हायमागु ख“य् झी सकल नेवाः त सचेत जुइमागु थौया आवश्यकता खः