newa नेवा

नेवाः 
  
प्रकाशित मिति
झीगु स्वनिगः न्हिपौ
ने. सं. ११३२ चिल्लागा १२ (२०६८ चैत)
                                      

प्रकाशमान शिल्पकार
मो.नं.९८४१३७७६६१
भ्mबष्(ि कजष्उिपबचऊ२जयतmबष्।िअयm

            नेवाः नेपाःया छगु जातीय समुदाय् जक मखु नेपाःया म्हसीका हे खः । धायतेनागु खँ छु धासा– नेवाः थःहे जात मखु, छगु राष्ट्रियता हे खः । नेपाः एकीकरण न्हय यें स्वनिगः (काठमाण्डौं उपत्यका) यात नेवाः, नेपाःगाः (नेपाल मण्डल) व नेपाः दुने बसोवास याना बयाच्वंपिं न्हयागु हे जात जाती वा धर्मसम्प्रदाययात न नेवाः हे धाई । अले नेवाः राष्ट्रियता दुने उतर सँदेय् (तिब्बत, चिन) व दक्षिण भारतया इतिहासयात नापं दुथ्याका  (संयोजन) यायाँ थःगु अस्तित्वयात म्हसीका बीइगु  शक्ति सम्माहित (निहित) जुया च्वंगु दु । छगु राष्ट्र संचालन यायतः माकथं जात जाती, धर्म, संस्कृति संयोजन नेवाः राष्ट्रियता दुने दुथ्याना च्वंगु .सम्माहित) दु ।
        नेवाः समुदायया मां भाय् अझ रुपस्तरुपं धायगु हे खःसा तात्कालीन नेपाःया भू–भाषा (राष्ट्रिय भाषा) नेवाः भाय् (नेपाल भाषा) खचः । नेवाः भाय् तिव्वती, (सँदेय्) व बर्मेली भाषा दुनेया खसा न लिच्छबिकाल लिपां संस्कृति व मल्लकाल लिपा मैथली, खस, फारसी, उर्दुया नापं मेमेगु भाषा भाषीया संस्कृति नापं दुथ्याना (संयोजन जुजुं) व गु खने दु । नेवाः भाय्यात “नेपाल भाषा” या नामं सम्मानित जुया च्वंगु दु । अय्सां थन राज्यं व गैह्र नेवाः तयसं झीगु भाययात नेवारी भाषा धया क्वचिंकेगु वा अपहेलित यायगु ज्याः जुयाच्वंगु दु । थुकियातः झीसं बिरोधया सः तय्गु त्वते मज्यू ।
        नेवाः समुदायया थःगु हे मौलिक लिपि (आखः) या व्यवस्था दु । लुमंकादिसं झीसं  (नेपाःमि तय्सं) च्वयावयाच्वनागु व छ्यलबला वयाच्वनागु देवनागरिक लिपि (आखः) नेपाःया मौलिक लिपि मखु । थ्व ला झी छिमेकी राष्ट्र भारतया मौलिक लिपि (आखः) खः नेवाः समुदाय्या मौलिक लिपि (नेपाल आखः) – रञ्जना लिपि, भूजिमोल लिपि, कूंमोल लिपि, क्वैमोल लिपि, गोलमोल लिपि, पाचुमोल लिपि, हिमोल लिपि, लितुमोल लिपि व प्रचलित नेपाल लिपि आदितः खः । थ्वहे नेपाल आखःया रञ्जनालिपि संयुक्त राष्ट्र संघय् प्रस्तुत (दर्ता) याना नेपाःयात छगु बिस्कंं स्वतन्त्र सार्वभौमसत्ता सम्पन्न राष्ट्रया दर्जा कायत व बिकेत झी नेपाःमि सफल जुगु दु । बिश्वया उत्कृष्ट लिपि मध्य झीगु नेपाल आखः रञ्जना लिपि दोस्रा स्थानय् लागु दु । थ्प झी सकल नेवाः समुदाय्या हे गौरबया खँ खः । थ्व खँय सकल झी नेवाःत लसता ।
        नेवाः म्हसीका धयागु नेवाः तय्सं कःघाना (नाला) वयाच्वंगु संस्कृति (तजिलजि) खः । नेवाः तजिलजि धयागु नेवाः समुदाय्या बिस्कंगु रितिथिति बिधिव्यवहार वा आचरण खः । नेवाः समुदाय्या बिस्कंगु तजिलजि, रितिथिति, बिधिव्यवहार आचरण थथे दुः ः–
(क)     सनातन शैब मार्गी, बैश्णबी मार्गी (हिन्दू) व बौद्धधर्मालम्बी दक्वं समुदायते कौलागा आमै (कार्तिक औसि) कुन्हु बहःनी लक्ष्मीद्यः पूजायायगु परम्परा दु । थ्व परम्परा कथं झी नेवाःतय्सं लक्ष्मीद्यः पुजायाईबले पूं (चित्रकार) तयेसं चोयातःगु वा छापेयानातःगु लक्ष्मीद्यः नापं तुयूम्ह ख्याया किपा दुगु लक्ष्मीपाः (किपा) यात लक्ष्मीद्यः भाःपिया ढुकुटी तया पेताधासाः (ला ऐला ङया, ख्यँ) दुगु भ्वय्ब्व छाया पूजायाना हनेमागु थिति दु । जबकी हिन्दू शास्त्र स्वयेगु खसा लक्ष्मीद्यःयात ला ऐला चलेजुगु खने मदु  अयेसां झी नेवाःतयेसं लक्ष्मीद्यःयातः पुज्याना छाईगु पेताधासा दुगु भ्वय्ब्वले ला, ऐला, थ्व, ङया, ख्यें. दई, थ्वहे झी नेवाः म्हसीका खः ।
(ख)     अथेहे लक्ष्मीपूजां कन्हे कुन्हु कछालथ्व पारु (ने.सं.न्हूदँ (कार्तिक खुल्कपक्ष प्रतिपदा) कुन्हु आत्मापूजायारुपे झी नेवाःतये म्हःपूजायायमा । थ्व न नेवाः म्हसीका खः ।
(ग)     अथेहे चिल्लागा चह्रे (चैत्रकृष्णपक्ष चतुर्दशी) पाहाँचह्रे (पिशाचचह्रे) कुन्हु येंया नेवाःतये लूकूं माद्यः (महादेब) यातः पेताघासाः तःया भ्वयब्व छाया पुज्याय्मा । हिन्दू शास्त्र स्वयेगु खसा माद्यः (महादेव) यात ला, ऐला, थ्वं चलेजुगु खनेमदु । अयसां लूकूं माद्यः (महादेव) यात ला, ऐला सहितया पेताघासाः तःया भ्वय्ब्व छाया पूज्यायेमागु नेवाः तजिलजि हे नेवाः म्हसीका खः ।
(घ)     अथेहे ञलागा पारु (आश्विण शुल्कपक्ष प्रतिपदा) कुन्हु नलस्वाँ निस्वना अष्टमी, नवमी कुन्हु नेवाः थिति कथं पुज्यायाना दशमी कुन्हु चालंयाना पायोन्हयाका मोहनी नखः हनेगु नेवाः थिति दु । गैह्र नेवाःतये सप्तमी कुन्हु फुलपाती दुकायमागु थिति दु । अयसां झी नेवाःतये फुलपाती दुकायेमागु थिति मदु । गैह्र नेवाः तये  थ्व नखःयात बिजया दशमी  (दशैया) रुपे हनि धासा झी नेवाःते मोहनीनखः यारुपे हनी । थ्व न नेवाः म्हसीका तजिलजि खः ।
(ङ)     नेवाः म्हसीका बिया वयाच्वंगु तजिलजि वा थिति मध्ये नेवाः मिसामचातयेतः न्यादँ वा न्हयदँय् बैदिक थिति कथं सुवर्णकुमार (हिरण्यपुरुष) रुपि बिष्णु साक्षी तथा महाद्यः (महादेव) या प्रतिक व्यः   (बेल) नापं बेलबिवाह याना बालविवाह प्रथा बिरुद्ध नेवाःतयसं छगु क्रान्तिकारी पला न्हयाका नेवाः मिसातयेतः गबलेहे बिधवा मजुइगु “इहि” थिति कःघाना वयाच्वंगु दु । नेवाः म्हसीका बिया वयाच्वंगु नेवाः थिति मध्य थ्ब इहि प्रथा छगु तःधंगु हे बिस्यंगु थिति खः । अथेला नेवाः समुदाय दुने हे न गोपाली, द्यला, शाही (नायः) नापं छुं जाती उपजातीया इहि पाय्मागु थिति मदु । शाही (नायः) बाहेक मेमेगु जातिं थौकन्हे देखासिकि थ्व इहि प्रथा याना हगु खने दु । शाही (नायः) जातीं थौतक न थ्व प्रथा छाय नालामयागु खः धइगु खँया न्हयसले जिपिं राजपुत सिंह जुगुलिं इहि याय्मागु थिति मदु धया जातीय पहिचान व तजिलजिया न्हयसले चिन्तसिल जुया दिम्ह सिन्हँस्वाँ खल्लया पूर्व नायः (अध्यक्ष) भाजु बामन शाही व भाजु बिनोद शाही तयगु लिस खने दु ( इहि  नेवाः थिति  सन्धा टाइम्स, न्हिपौ ने.सं.११३२ सिल्लाथ्व १३ आइतवाः ) ।

लक्ष्मी द्यः
  
                नेवाः संस्कारे मचाबुलकिं, भौमचा दुकालकिं व मनु सित्त धासाः नेवाः धार्मिक संस्कार कथं थःथःगु इलाका छ्वासे ( छ्वास अजिमायाय्) दर्ता वा सूचं बिमागु थिति खने दु । नेपाले २०३३ साल पाखे तिनि व्यक्तिगत घटना स्थानिय पञ्जीकाअधिकारीथाय् दर्तायाय् मागु ऐन कानून पिहां वगु खः । अथेसां नेवाः समाजे नेवाः समाज बिकाशया ई लिसं हे नेवाः समाज दुने सुयाँ मचाबुल धालसा मचानिसे मांया मचाछेंन पिहाँ वगु पि (साल, नाल) धौभ्यःचाय मःतया उकिया द्यने पि (साल, नाल) तया थःगु इलाका छ्वासे (छ्वासः अजिमाय्) तय यंकेमागु अनिवार्यता दु । थ्व छगु मचाबुल धयागु छ्वास अजिमायात सूचं बिगु वा दर्तायाय् गु संस्कार खः । अथेला थौकन्हे सकस्या सुरक्षित रुपं मचाबुइकेत अस्पताले यंकेगु चलन जुगु लिं परम्पराकथं पि (साल, नाल) छ्वासे वायगु तना वन । अथेहे नेवाः समाजे सुयाँ छें न्हूम्ह भौमचा दुकाईबले भम्चायात दुलिं÷मोटरं क्वकयाः माजुं वा थकालि नकिं न च्वकाबजि प्यख्यरं ह्वला छवई थ्व थिति अजि अजिमापिंतः छें भम्चा दुहांवलाधका सूचं बिइगु खः । अथेहे न्हुम्ह भम्चा व व्यायाम्ह काय्भाजु    (निम्हतिपुलिं) नेवाः थिति कथं छपा थायभुई नया बाकि ल्यंगु चिप नसा ज्वलं छ्वासे (छ्वासः अजिमाथाय्) वाय्यंकि वा छाय्यंकि । थ्व न छगु छ्वासः अजिमायातः छें भम्चा दुतहयन धया धार्मिक आस्था व बिश्वास कथं छ्वास अजिमायात सूचं विगु वा दर्ता यायगु हे खः । अथेहे सुयाँ छें सुं मनू सित्तकिं छें जः पिसं वया लासा, सूकू, सिम्हसिया वस, तुफि आदि सरजाम छगु पिचा (चिचिपुगु पं न दयकातःगु छगु प्रकारया थल ) य तया थःपिनि लागाया छ्वासे ख्व ख्वँ वाय्येंका जिमि छेँ .........जः छम्ह मन्तधका छ्वासः अजिमायात सूचं बिगु वा दर्ता यागु धार्मिक नेवाः थिति (संस्कार) खः धइगु नेवाः तजिलजिया खँय दुवाला स्वया च्वंम्ह भाजु बामन शाहीया भनाई खने दु ।

नेवाः लक्ष्मीद्यः
                मनूया थुगु चोला त्वतेवं उम्हेस्यां थःपिनिगु कुल रक्षा व उन्नतिया नितिं थीथी लागाय् व थायथासय् च्वनाः रक्षा यानाच्वनी धयागु खँय् नेवाःतय् आस्था व विश्वास दु । अजि, अजिमा, अजा, आजाजु वा देगुद्यः (कुलदेवता) कुलय् हनेबहःपिं पूर्वजतः खः । गुम्हेसित द्यः भाःपाः पूजा याय्गु, दँये छकसां उमिगु गुणयात लुमंका जात्रा न्याकेगु वा नखः चखः बले पुज्याना हना भाग पन्छयाय्गु परम्परा थौतकन ल्यना च्वंगु हे दु । थाय्थासय् च्वंपि अजि, अजिमा, अजा, आजाजु (भैलद्य, भैरब) व थःथःगु दुगुद्यः (कुलदेवता) यातः नेवाः तय्सं थः पूर्वजकथं हना वयाच्वंगु दु । गथेकी झी नेपाःमि तय्सं देय् व जनताया लागिं बलिदान बिया वंपि गंगालाल, दशरथचन्द, धर्मभक्त व शुक्रराज शास्त्री यात अमर शहीदया रुपे हना वयाच्वंगु खः । कालान्तरे वना राष्ट्रवादी व प्रजातन्त्रवादी नेपाःमी तयेसं थ्व अमर शहीद तयेत न द्यःभाःपा पूजा याई तिनि ।
                ने.सं.५०१ न्हयतक थन नेपाःले जातीय विभाजन खने मदु । ने.सं.४४४ दँय् मुस्लिम सुल्तान गयासुद्यिनया आक्रमणं बिस्थापित जुया सिम्रनगढ राज्यं     (आया नेपाःया बारा जिल्लाया लगा) या सूर्यबंशी राजा हरिसिंहदेव थः लानी देवदेवी, राजकुमारतः– जगतसिंहदेव, मतिसिंहदेव व शक्ति सिंहदेव या नापं इष्टदेवी (आगंद्यः) तलेजु भवानी सहित छुं विश्वासिलो भाईभारदारः नापं ज्वना दोलखाया लं जुका तत्कालीन नेपाःया राजधानी ख्वपेः लानी देवदेवी दाजु रुद्रमल्ल   (शासन अख्तियार वाला) या सरणे वबले हरिसिंहदेज लंयेहे सिगुलिं लानी ख्वपः देशे थ्यबले खसराजा आदित्य मल्लया आक्रमणं नेपाःया राजा (जुजु) अरिरमल्ल व शासन अख्तियारवाला रुद्रमल्ल नं. सिगुलिं रुद्रमल्लया जेठीम्ह म्ह्याय नायकदेवी राजगद्दीले च्वनेधुंका देवदेवीं तान्त्रिक तलेजु भवानी ख्वपया थथु लायकुलि पलिस्था याना १०८ म्ह मे बलि बिगु प्रथा दय्का राज सत्ताय् थःगु प्रभुत्व (प्रभाव) जमेयाना, थः जेठाम्ह कायभाजु राजकुमार जगतसिंह नापं लानी नायकदेवी इहिपा याना बिया सूर्यबंशी हरिसिंहदेवया वंश नेपाःया राज सत्ताय् च्वंगु खने दु । थु कथं सिंहतः नेपाःले प्रवेश जुया नेवाः जुया वंगु खने दु ।
                जगतसिंह व नायकदेवीया जेठीम्ह म्ह्याय राजल्लदेवी ने.सं.४७५ दँय् राजगद्दीले च्वने धुंका खसीया जयस्थितिमल्ल नापं राजल्लदेवीया इहिपा जुया नेपाःया राज सत्ताय् जयस्थिति मल्लं थःगु प्रभुत्व जमेयाय् धुंका नेपाःले जुयावया च्वंगु परम्परागत मातृसत्तात्मक राज्य प्रणालीयात न्हंका पित्रृसत्तात्मक राज्य प्रणाली (जेठी म्ह्याय् राजगद्दीले च्वनिगु मखुकि जेठाम्ह काय् राजगद्दीलेय च्वनिगु प्रथा) न्हुगु राज्य प्रणाली व्यवस्था सुरुयाना नेवाः समाजे पित्रृसत्तात्मक प्रणाली रितिथिति सुरुयागु खने दु (तिर्थलाल नाघःभनी या श्री तलेजु भवानीया इतिहास व पदम श्रेष्ठ या नेवार सफु) थु कथं खस मल्ल न नेपाःया राज सत्ताय् च्वना नेवाः जुयावंगु खने दु । थ्वहे हुनिं (कारणं) याना नेवाः समाज दुने न नेवाः थिति दुने लागु “इहि” शाही (राजपुत सिंह) जातीया याय् मागु परम्परा मदुगु ज्वीइमा । ने.सं.५०१ दँय् जयस्थिति मल्लं नेपाःया आदिवासी नेवाः व लिपा नेपाः गाले प्रवेश जुपिं समुदायनं मिलेयाना ६४ गु जात जाती नं दुथ्याका जात जाती विभाजन याना जातीय छुवाछुट थजागु कुसंस्कार लादेयातः अवेलेनिसे थन नेवाः दुने नं थीथी जात जाती दयावगु खने दु (नेपाल लिपि संग्रह–धर्मादिव्य धर्माचार्य) ।
                नेपाःले किराती, लिच्छवी मल्ल, खस मल्ल, शाह, राणाकाल जुजु थौं गणतान्त्रिक युग तक थ्यंबले नेपाःया मू–बासिन्दा (रैथानेतः) नेवाःतय्त न्हंका छोयगु रणनितियायां द्यः लां द्यः पितिनिथें वा छुचुं प्mवंगिं घःमायातः पितिंथेहे गैह्र नेवाःतयसं व राज्यं झी नेवाःतय्त सडक विस्तार व शहर बिस्तार या छुमां बुलडोजर आतंङ्कयाना परम्परागत नेवाः बस्तीं बिस्तापित यायगु ज्याः थन जुया च्वंगु दु । उपत्यकांं पिनं थन वइपिसं स्वनिगःले आदिवासी नेवाःतेगु भूमि वयाः नेवाःतयत भंmगः लानाः भूमि धमाधम गैह्र नेवाः तेयसं कव्जा याना वयाच्वन । राज्यं सडक बिस्तार व शहर विस्तार स्वयान थुकिया बैकल्पिक लँ स्वयमा । बैकल्पिक लं धायबले थन सडके गुडे ज्वीगु सवारी साधनया न्हूगू दर्ता व झिके यायगु ज्याः २०÷२५ दँ तक बण्ड याय्मा । अथेहे अनियन्त्रित कथं ये स्वनिगःपिनं थन बसाई सरे जुया वया च्वपि व थीथी कारणं वइगु मनुया खुसिबा यात नियन्त्रित याना आदिबासी नेवाः समुदाय व नेवाः बस्तियात राज्यं संरक्षण याय्मा ।